صندوق‌های خطرپذیری که خطر نمی‌کنند

تخصیص بودجه به دانش‌بنیان‌ها از توجه کافی برخوردار نبوده است؛ این در حالی است که کارشناسان تاحد زیادی بر این باور هستند که با همکاری سازمان برنامه و بودجه و تخصیص اعتبارات لازم در راستای تحقق قانون جهش تولید دانش‌بنیان می توان کمک جدی به توسعه این اکوسیستم کرد، همچنین با ورود و کمک شرکت‌های دانش‌بنیان و درآمدزایی از طریق صادرات مواد و محصولات تولیدی این شرکت‌ها، ضمن توسعه زنجیره ارزش تولید، کشور از مرحله خام‌فروشی عبور خواهد کرد. صمت در این گزارش به بررسی شکاف‌ها و چالش‌های تخصیص بودجه به اکوسیستم دانش‌بنیانی پرداخته است.

تخصیص بودجه به دانش‌بنیان‌ها، سرمایه‌گذاری است

یکی از مهم‌ترین جلسه‌های نمایندگان مجلس شورای اسلامی و کمیسیون‌های تخصصی، جلسه‌های بررسی لایحه بودجه سالانه است. برخی معتقدند برای بررسی نگاه دولت به پیشبرد اهداف توسعه‌ای کشور، کافی است نگاهی به ردیف‌های هزینه‌ای و درآمدی بودجه سالانه بیندازید. در فرآیند بررسی بودجه وقتی ردیف بودجه‌ای برای ستاد یا برنامه‌ای مشخص می‌شود، لازم الاجرا است و باید به مرحله عملیاتی برسد. لایحه بودجه هر سال پس از بررسی در مجلس تصویب و اجرایی می‌شود. از آن پس در یک سال پیش‌رو مشکلی که به‌طور عمده دولت‌ها با آن مواجه می‌شوند، دست نیافتن به تمام مواد و تبصره‌‌های بودجه است. محمد مخبر، سخنگوی دولت، در پنجمین جلسه ستاد ویژه رفع موانع، تقویت و توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان که اواخر خرداد برگزار شد، بیان کرد: تاکنون توجه کافی به توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان در بودجه جاری کشور نشده است. وی بااشاره به اهمیت شعار سال گفت: به‌دنبال آن هستیم تا در بودجه‌ریزی سالانه دولت توازنی در اختصاص بودجه معاونت علمی و فناوری با سایر دستگاه‌ها و بخش‌ها به‌وجود آید. با دراختیار گذاشتن امکانات مالی و زیرساختی به حوزه دانش‌بنیان، تمامی وزارتخانه‌ها موظف به دانش‌بنیان کردن دستگاه‌های متبوع خود و همچنین اشتغالزایی در این بخش هستند.

کیومرث سرمدی واله، عضو کمیسیون تلفیق بودجه ۱۴۰۱ هم در این رابطه گفته است: یکی از احکامی که در لوایح بودجه موردتوجه قرار دارد، کمک‌های بلاعوض دولتی به دانش‌بنیان‌ها و اعطای اعتبار مالیاتی معادل ۳۰ درصد سرمایه‌گذاری شرکت‌های بورسی است. باتوجه به اینکه یکی از منابع درآمدی دولت درآمدهای حاصل از نفت و حامل‌های انرژی و خصوصی‌سازی است، توسعه دانش‌بنیان‌ها در این عرصه ارزآوری چشمگیری را به‌دنبال خواهد داشت،‌بنابراین می‌توان تخصیص بودجه به دانش‌بنیان‌ها را نوعی سرمایه‌گذاری تلقی کرد.

۳ هزار میلیارد تومان برای ۷ هزار شرکت؟

بودجه معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری در لایحه بودجه ۱۴۰۱ برای اجرای ۸ برنامه ویژه به‌منظور توسعه پژوهش‌های علمی و فناوری‌های جدید اختصاص داشت. طبق جدول تخصیص بودجه این نهاد، مبلغی معادل ۹۰۰ میلیارد تومان به صندوق نوآوری و شکوفایی تخصیص داده شد. به‌دلیل رسالت این مجموعه در حمایت‌های مالی و ارائه تسهیلات  بیشترین رقم تخصیص بودجه در اکوسیستم دولتی دانش‌بنیان‌ها بود.

سیاوش ملکی‌فر، معاون توسعه صندوق نوآوری و شکوفایی در گفت‌وگو با صمت بااشاره به محقق نشدن نیم درصدی بودجه برای افزایش سرمایه صندوق نوآوری و شکوفایی گفت: مطابق قانون دانش‌بنیان (مصوب ۱۳۸۹)، سرمایه اولیه صندوق نوآوری و شکوفایی ۳ هزار میلیارد تومان است که تا سال ۱۳۹۶، کمی بیش از ۲۶۰۰ میلیارد تومان آن تادیه شده است، البته مطابق قانون مقرر شده سالانه معادل نیم درصد از بودجه عمومی کشور به سرمایه صندوق نوآوری و شکوفایی افزوده شود که آن هم تاکنون محقق نشده است.

وی اظهار کرد: تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان به‌طور طبیعی در حال رشد است و تاکید رهبر معظم انقلاب نیز بر شتاب آن افزوده است. فروش دانش‌بنیان‌ها هم که در سال ۱۳۹۹ به ۲۰۰ هزار میلیارد تومان رسیده بود، همچنان در حال افزایش است. از اینها گذشته، تورم هم موجب افزونی نیازهای مالی شرکت‌ها شده است. بدیهی است، صندوقی که کل سرمایه آن به ۳ هزار میلیارد تومان نمی‌رسد، نمی‌تواند به‌تنهایی پشتیبان شرکت‌های دانش‌بنیان موجود و نیازهای فزاینده آنها باشد. یک سوال دیگر این است که آیا همه بار تامین مالی توسعه و تجاری‌سازی فناوری را باید دولت تامین کند؟ جواب به‌طورمشخص منفی است. همان‌طور که می‌بینیم، در اقتصادهای توسعه‌یافته، شرکت‌های بزرگ بخش خصوصی و بازار سرمایه هستند که عمده نیازهای مالی و فناوری را تامین می‌کنند.

امید در راه است

معاون توسعه صندوق نوآوری و شکوفایی گفت: دانش‌بنیان‌ها سهم یک درصدی در اقتصاد کشور دارند. قانون جهش دانش‌بنیان، به هر 2 موضوع پرداخته است؛ هم اشاره‌هایی به افزایش سرمایه صندوق نوآوری و شکوفایی دارد و هم مشوق‌هایی را برای جلب مشارکت بخش خصوصی و بازار سرمایه در نظر گرفته است. ماده ۳ این قانون، تاکید دارد که برای واردات ماشین‌آلات و تجهیزات خدمات تولیدی، صنعتی، معدنی و کشاورزی حقوق ورودی در نظر گرفته شود و از این محل، منابعی به سرمایه صندوق نوآوری و شکوفایی تخصیص یابد که انتظار داریم از اواخر امسال یا نهایت سال آینده عملیاتی شود. وی خاطر نشان کرد: در ابتدای عنوان شدن طرح جهش تولید دانش‌بنیان همان‌گونه که مطرح شد، از زمان تصویب این سرمایه تاکنون ۲ هزار و ۶۰۰ میلیارد تومان به صندوق نوآوری و شکوفایی پرداخت شده و هنوز سرمایه اولیه این صندوق در طول این سال‌ها تامین نشده است. این سرمایه در زمان خودش پاسخگوی نیازها بود، اما این مبلغ برای امروز و تامین مالی شرکت‌های دانش‌بنیان کافی نیست و باید افزایش یابد، چرا که امروز تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان به بیش از ۶ هزار و ۶۰۰ شرکت رسیده است. ملکی‌فر ادامه داد: در قانون بودجه ۱۴۰۱ کل کشور، 5هزار میلیارد تومان برای تامین مالی دانش‌بنیان‌ها در نظر گرفته شده است. امسال برای توسعه فناوری و نوآوری در کشور، سازکار طرح‌های ملی را در صندوق نوآوری تصویب کردیم، در این طرح به‌سراغ شرکت‌ها، سازمان‌های دولتی می‌رویم و نیازهای آنها را جویا و در راستای تامین نیاز آنها با شرکت‌های دانش‌بنیان وارد عمل می‌شویم.

نجات از دره مرگ بودجه می‌خواهد

امید رضایی‌فر، سرپرست دفتر پشتیبانی امور فناوری و نوآوری وزارت علوم در گفت‌وگو با صمت بااشاره به اهمیت تخصیص بودجه به استارت‌آپ‌ها و شرکت‌های نوپا فناورانه گفت: همواره دانش‌بنیان بودن به فناوری‌های ‌های‌تک (فناوری‌های نوین با ساختار پیچیده) اشاره داشته است، در حالی‌که شمار نیازهایی که با فناوری‌های غیر ‌های تک در کشور برطرف می‌شوند، کم نیست و می‌توانیم با حمایت و ارائه تسهیلات به توسعه فعالیت آنها بپردازیم. شاید شکاف اصلی در این زمینه حل مشکلات کشور به‌دست فناوران و لازم است که بخشی از بودجه در نظر گرفته‌شده به این افراد و فعالیت‌شان اختصاص پیدا کند. به‌عبارت روشن‌تر، استارت‌آپ‌های زیادی می‌توانند با این ایده حمایت شوند و توسعه پیدا کنند. 

وی افزود: طبق قانون هم، صندوق نوآوری و شکوفایی به شرکت‌هایی که از سوی معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری به‌عنوان دانش‌بنیان شناخته می‌شوند، تسهیلات ارائه می‌دهد و حمایت مالی می‌کند. در این شرایط باید مجموعه‌ای وجود داشته باشد که از یکسری مراحلی که به‌عنوان دره مرگ شناخته می‌شود هم، حمایت کند. در حال ‌حاضر در مراحل ابتدایی اکوسیستم دانش‌بنیان حمایت درخوری انجام نمی‌شود و امروز مشکل اصلی کشور تبدیل دانش به فناوری است که در این زمینه وزارت علوم، تحقیقات و فناوری کمابیش اقداماتی را مدنظر قرار داده، اما آن‌گونه که باید، هنوز اقدامات درخوری انجام نشده است. استارت‌آپ‌ها سرچشمه دانش‌بنیان‌ها هستند که روند حمایتی مشخصی در نهادها برای آنها وجود ندارد. در واقع مشکل اصلی در ایجاد شرکت‌های دانش پایه است که خوب است در این زمینه بودجه تخصیص داده شود. شرکت‌های دانش پایه به آن دسته از شرکت‌هایی گفته می‌شود که بر مبنای فناوری و دانش موجود به رفع نیازهای موجود می‌پردازند.

حمایت‌هایی که کافی نیست

رضایی‌فر گفت: ناگفته نماند که طبق قانون، صندوق نوآوری و شکوفایی مجوز کافی برای حمایت از استارت‌آپ‌ها را ندارد اما تلاش می‌کند و تا حدی هم به صورت پراکنده بودجه‌هایی را تخصیص داده است. واقعیت این است که این نوع حمایت‌ها به اندازه کافی نیست و نمی‌توان این مجموعه را مورد بازخواست قرار داد. باید قانونی در این زمینه تدوین تا فرآیند تبدیل ایده به فناوری تسهیل شود. فقدان یک ساختار به‌هم‌رسانی رفع نیازها در سیستم وزارتخانه‌ای کشور احساس می‌شود و جایی را نداشته‌ایم که به نیازها با فناوری و دستاوردهای فناورانه پاسخ بدهیم. وزارت علوم با طراحی نظام ایده‌ها و نیازها که به اختصار (نان) خوانده می‌شود، این اتفاق را تا حدی رقم زد و آن را توانستیم در بودجه ۱۴۰۰ قرار دهیم، اما هنوز این فرآیند به نقطه موردنظر نرسیده است.

ایجاد انگیزه کنیم

به‌گفته این مقام مسئول؛ اگر مجموعه‌های دولتی یا خصوصی نیازها و ضرورت کاربرد فناوری در حل معضلات خود را در بستری شفاف ارائه دهند، فناورانی هم که کلید حل مشکل را در دست دارند، می‌توانند تعامل موثری را با آنها برقرار کنند، متاسفانه مجموعه‌های دولتی نظیر وزارتخانه‌ها انگیزه کافی برای بکارگیری فناوری با هدف حل مشکلات خود را ندارند. برای حل این معضل طراحی تضامین و بیمه‌های فناوری یک راهکار جدی است که امیدواریم استفاده از فناوری‌های تولیدشده در داخل توسعه پیدا کند. برای مثال، وقتی همه‌گیری کرونا جامعه را فراگرفت، به توان دانش‌بنیان‌ها باور پیدا کردیم. به همین دلیل انگیزه لازم باید به‌نحوی ایجاد شود و فرآیندی به‌وجود آید که وزارتخانه‌ها به‌سوی دانش‌بنیان شدن بروند. این نوع حمایت‌ها به‌عنوان خرید تضمینی یا خرید دولتی شناخته می‌شوند که یکی از بخش‌های چندگانه کمک به تولید داخلی است.

وی افزود: یکی از موضوعاتی که به‌صورت چالشی مطرح می‌شود، ورود به صندوق‌های خطرپذیر است که در عمل این مجموعه‌ها خود را در وضعیت خطرپذیر قرار نمی‌دهند و به‌سمت فعالیت‌های کم‌خطرتر می‌روند، باید حمایت‌هایی در قالب اوراق تضمینی برای صندوق‌های خطر‌پذیری واقعی به‌وجود بیاید تا بودجه‌ای برای آنها پیش‌بینی شود. این روند می‌تواند تاثیر جدی در توسعه اکوسیستم دانش‌بنیانی داشته باشد.

سخن پایانی

باتوجه به موارد یادشده، یکی از راهکارهای کمک به چرخه اکوسیستم دانش‌بنیان‌ها، تخصیص بودجه و مدنظر قرار دادن آنها در گودال حل مشکلات کشور است. به‌عبارت روشن‌تر، طبق یک اصل روانشناسی که اگر برای هر مولفه‌ای هزینه صرف شود، در ذهن اهمیت پیدا می‌کند، شاید تخصیص بودجه بتواند تاثیر جدی در دانش‌بنیان کردن نهادهای کشور در زمینه‌های گوناگون بگذارد. باتوجه به اینکه دانش‌بنیان‌ها می‌توانند با توسعه خود، نه‌تنها ارزآوری هم داشته باشند، بلکه از خروج ارز هم بکاهند . تخصیص بودجه به‌صورت مستقل می‌تواند نوعی از سرمایه‌گذاری میان‌مدت و بلندمدت به‌حساب آید. همچنین، لازم است صندوق‌های خطرپذیر باتوجه به رسالتی که دارند، با حمایت‌های دولتی به سمت دنیای خطر‌پذیر اکوسیستم دانش‌بنیانی سوق داده شوند.