شاید شما هم جزو آن دسته افرادی باشید که با دیدن حیوانات رهاشده در سطح شهر به‌ویژه در این روزهای سرد سال، دل‌تان بخواهد غذایی برای آنها تهیه کنید و به‌طورقطع این عمل را ناشی از احساس دوستی با محیط‌زیست و حیوانات می‌دانید؛ احساسی که بی‌شک در باطن ماجرا مقدس است، اما خوب است بدانید بیشتر دامپزشکان و کارشناسان محیط‌زیست معتقدند غذارسانی چه در زیستگاه‌های طبیعی برای حیوانات غیراهلی، چه برای حیوانات اهلی رهاشده در سطح شهر که به انسان‌ها وابسته هستند، عملی اشتباه است. آنها تنها تحت شرایطی غذارسانی را مجاز می‌دانند که آن هم نباید از سوی افراد عادی و شهروندان انجام بگیرد. این شرایط باید با پژوهش و اصولی همراه باشد که در نهایت موجب به‌خطر افتادن رفاه حیوانات نشود. صمت در این گزارش، به بررسی شرایط غذارسانی به حیوانات به‌ویژه در فصول سرد سال پرداخته و معایب ومزایای  غذارسانی به حیوانات رها در سطح شهر را بررسی کرده است. آنچه مسلم است در این روند جای اقدامات حمایتی دولت خالی است.

دست به چرخه زیستی حیوانات نزنید

حیوانات آزاد در طبیعت به 2 دسته کلی تقسیم‌بندی می‌شوند؛ بخش نخست آن دسته از حیوانات غیراهلی نظیر پلنگ، شیر و ... را شامل می‌شود که باید در طبیعت رها باشند تا در چرخه زیستی خود قرار بگیرند. دسته دوم حیوانات اهلی هستند که به‌دلیل بی‌مسئولیتی انسان‌ها در سطح شهر رها شده‌اند. ایمان معماریان، دامپزشک، در گفت‌وگو با صمت می‌گوید: به‌طورمعمول دسترسی به غذا برای حیوانات بخش نخست که در چرخه زیستی طبیعت قرار دارند، ممکن است در یک فصل دسترسی به منابع غذایی برای آنها بیشتر و در فصلی کمتر باشد. این نوسان در دسترسی به غذا، خود عامل مهمی برای تعادل‌بخشی به کنترل جمعیت طبیعی حیوانات و چرخه‌های تولیدمثلی آنها است. در این شرایط، روند طبیعی بر زندگی آنها حاکم می‌شود که نیازی به دخالت انسان در غذارسانی نیست. در واقع کاهش درجه هوا یا افزایش آن، دلیل علمی برای غذارسانی‌های غیراصولی انسانی نیست و اگر افراد دست به چنین اقدامی بزنند، ناشی از یک نگرش اشتباه است. به‌گفته این دامپزشک، نحوه دسترسی به غذا برای حیوانات از سوی طبیعت تعیین می‌شود که این روند در چرخه زیستی آنها نهادینه شده است. گفتنی است، طبیعت در طول میلیون‌ها سال این‌گونه به روند تکاملی خود ادامه داده و حیوانات هم بر طبق آن از گذشته تاکنون جمعیت خود را کنترل کرده‌ و به تولیدمثل پرداخته‌اند. معماریان در ادامه می‌گوید: به‌طورمعمول نوع و مزان غذاهایی که حیوانات می‌خورند تا زنده بمانند از سوی طبیعت بکر تعیین می‌شود. در واقع، آنها می‌دانند که در چه زمانی از سال چه بخورند و چقدر باید به بدن‌شان غذارسانی کنند.

غذارسانی کمکی به حیوانات نمی‌کند

همان‌گونه که اشاره شد، این روند برای طبیعت دست‌نخورده حاکم است و افراد عادی که شناختی از آن ندارند، نباید در فرآیند غذارسانی به حیوانات  اخلال ایجاد کنند؛ آن هم غذاهایی که به‌طورمعمول پسماند غذاهای انسانی است. برخی معتقدند اینکه افراد بدون اطلاعات و خودجوش غذارسانی کنند، نه‌تنها کمکی به حیوانات نمی‌کند، بلکه ریسک به‌خطر افتادن جان حیوانات بیشتر می‌شود. این فرآیند تنها برای شرایطی مجاز است که به فراخور دخالت‌های بیش از اندازه انسان در طول سال‌ها چرخه زیستی حیوانات با اخلال مواجه شده باشد و یا غذای لازم در برهه‌ای از زمان در دسترس حیوان نباشد. کارشناسان در چنین شرایطی غذارسانی به حیوان را مجاز می‌دانند.   معماریان در این رابطه می‌گوید: در شرایطی که طبیعت به‌دلیل دخالت‌های انسانی از حالت بکر خارج شود، می‌توان مجوز غذا یا آبرسانی در طبیعت را صادر کرد که البته این فرآیند هم نباید از سوی افراد عادی انجام شود. در واقع، اینکه هر انسانی به شکل خودجوش به فرآیند غذارسانی بپردازد، امری اشتباه است. وی معتقد است: در کل، پیش از دخالت انسان در چرخه‌های زیستی، غذارسانی مجاز نیست؛ اما در صورت بروز آلودگی‌های زیست‌محیطی به‌گونه‌ای که دسترسی حیوانات به غذا محدودتر شود و تحدیدی برای انقراض گونه‌های مختلف به‌حساب بیاید، بعد از کارشناسی‌های دقیق و در نظر گرفتن شاخص‌های متعدد؛ میزان، نوع، زمان و نحوه غذارسانی باید طبق اصولی که برای حیوانات مخاطره‌آمیز نباشد، انجام بگیرد. در اصل، پژوهش‌ها مشخص می‌کند که غذارسانی باید چه اصولی داشته باشند. برای مثال، اگر غذا در یک منطقه واحد ریخته شود، ممکن است در اثر اجتماع حیوانات، انتقال بیماری‌های مختلف به‌راحتی انجام بگیرد، بنابراین غذارسانی باید از کانال کارشناسان و مسئولان کاربلد محیط‌زیستی انجام شود.

غذاهای پرچرب، ممنوع

به‌گفته معماریان، در بسیاری از غذارسانی‌های غیراصولی، حجم غذا و نوع ماده غذایی برای حیوانات مشکل ایجاد می‌کند، چرا که به‌طورمعمول کربوهیدرات و چربی بالایی به بدن حیوانات می‌رسد و این موجب ایجاد نبود تعادل در جمعیت آنها می‌شود. گفتنی است، برخی حیوانات در برخی فصول باید غذای کمتری بخورند و وزن خود را کاهش دهند تا دوام بیشتری در طبیعت داشته باشند. با غذارسانی بی‌ملاحظه انسانی، ممکن است روند زیست آن با اخلال مواجه شود.

معماریان درباره غذارسانی انسانی به آن دسته از حیوانات اهلی که در سطح شهر رها شده‌اند، نظیر سگ و گربه می‌گوید: غذارسانی برای این دسته از حیوانات به‌لحاظ زیست‌محیطی امری اشتباه است؛ از آنجایی ‌که این حیوانات به منابع غیرطبیعی انسانی نظیر پسماندها و زباله‌های خانگی دسترسی دارند، روزبه‌روز جمعیت‌شان نسبت به ظرفیت طبیعی رو به افزایش است. ناگفته نماند که در شهرها افزون بر سگ و گربه، حیوانات اهلی دیگر هم زندگی می‌کنند که آنها هم به‌دلیل مدیریت نشدن پسماندها جمعیت‌شان رو به افزایش است. وی می‌گوید: حیواناتی نظیر سگ و گربه در اصل نباید رها شوند، چرا که رها شدن آنها، هم برای خودشان آسیب‌زا است و هم در صورت افزایش جمعیت، برای انسان‌ها هم خطرآفرین هستند. باید به این موضوع هم واقف باشیم که زیاد شدن یک‌ گونه حیوانی در محیط‌زیست شهری منجر به از بین رفتن یا به‌خطر افتادن زیستگاه حیوانات دیگر می‌شود و ممکن است، مورد هجوم حیواناتی که جمعیت بیشتری دارند، قرار بگیرند.

غذا رسانی به حیوانات کار انسان نیست!

در ادامه، سراغ یکی دیگر از پژوهشگران در زمینه حیوانات بی‌سرپرست رفتیم؛ مجتبی طباطبایی، کارشناس محیط‌زیست در گفت‌وگو با صمت می‌گوید: غذارسانی در طبیعت بکر فعلی اشتباه است. این طبیعت دور از دسترس انسان و به‌عنوان زیستگاه همیشگی موجودات شناخته می‌شود، به‌همین دلیل، دخالت انسان در قلمرو حیوانات وحشی امری غلط است؛ چرا که حیوانات در طول چند هزار سال توانایی تامین غذای خود را داشته و در جریان تکامل زنجیره غذایی خود حفظ کرده‌اند. به‌همین علت، دخالتی نباید در این چرخه از سوی انسان شکل بگیرد، اما باتوجه به دستکاری انسانی در قلمرو طبیعت، نظیر جاده‌سازی و ... ، محیط طبیعی برای حیوانات محدود شده است.

به‌گفته این کارشناس محیط زیست، در برخی موارد، ممکن است حیوانات حیات‌وحش دچار کمبود غذا شوند که در گام نخست، باید کارشناسی شود تا در یک بازه زمانی مشخص و در صورت نیاز از سوی سازمان‌های ذی‌ربط غذارسانی انجام بگیرد، اما اینکه مردم به‌صورت خودجوش دست به این رفتار بزنند، امری غلط است که از اتفاق سلامت حیوانات را با خطر روبه‌رو می‌کند.

حیوان‌دوستی یا نمایش

بارها شاهد غذا دادن افراد عادی در سطح شهر به سگ‌ها یا گربه‌های ولگرد بوده‌ایم؛ رفتاری که از نگاه برخی شهروندان، عملی مقبول و مقدس و از نگاه برخی دیگر هم، رفتاری غیرمنطقی است؛ طباطبایی در پاسخ به این پرسش که آیا افراد عادی مجاز به دادن ته‌مانده‌های غذای انسانی به حیوانات رهاشده در سطح شهر نظیر سگ و گربه‌ها هستند یا خیر می‌گوید: ابتدا باید به این نکته اشاره کنم که چند سالی می‌شود که در کشور غذارسانی به حیوانات رهاشده در محیط‌زیست شهری به‌نوعی ترند شده و به‌عنوان یک ویژگی شخصیتی شناخته می‌شود. در واقع، می‌توان از آن به‌عنوان یک مد نام برد.

به گفته مجتبی طباطبایی این عمل دارای موضع‌گیری‌های دوقطبی است؛ مخالفان غذارسانی بدون ذکر دلایل علمی معتقدند، غذارسانی انسانی منجر به افزایش جمعیت غیرقابل‌کنترل حیوانات می‌شود. برخی هم که موافق این روند هستند، بدون اینکه محدودیتی قائل شوند، غذارسانی با هر روندی، چه مدیریت‌شده و چه مدیریت‌نشده را مجاز می‌شمارند.

عقیم‌سازی؛ یک روش علمی

وی در ادامه می‌گوید: هر دو این دیدگاه‌ها اشتباه است. چه موافقان و چه مخالفان؛ دلایل علمی برای توجیه‌شان ندارند. صحبت مخالفان پذیرفتنی نیست، چون مسئله جمعیت حیوانات دارای پیچیدگی‌های خاص خود است. حیوانات شهری هم در واقع حیوانات اهلی هستند که برای ادامه حیات وابسته به انسان هستند. بنابراین، نمی‌توان نسبت به زیست آنها بی‌تفاوت بود. این حیوانات، به‌دلیل بی‌تفاوتی برخی مسئولان شهری در چند سال اخیر بی‌سرپرست شده‌اند؛ در حالی ‌که بهترین زیستگاه برای این حیوانات، محیط‌زیست شهری است که باید برای پیشگیری از آسیب به آنها و انسان‌ها، اقداماتی چون واکسینه و عقیم‌سازی انجام بگیرد.

طباطبایی بااشاره به نظر موافقان غذارسانی به حیوانات رهاشده می‌گوید: غذارسانی وقتی‌که آلودگی زیست‌محیطی ایجاد نکند، ایرادی ندارد؛ اما باید مسئولانه و براساس اصول مشخصی انجام شود؛ فرآیندی که در مجامع بین‌المللی از آن به‌عنوان غذارسانی مسئولانه یاد می‌کنند.

برای مثال در سنگاپور پروتکلی به‌عنوان غذارسانی مسئولانه تهیه شده است که اگر شهروندی می‌خواهد دست به این اقدام بزند با خواندن این پروتکل می‌فهمد چطور باید این کار را انجام بدهد؛ نه آنکه به‌صورت خودسرانه و تنها از روی احساسات این فرآیند انجام شود. از طرفی هم، مسئولان شهری در این کشور به وظایف خود از جمله عقیم‌سازی و واکسیناسیون متعهد هستند. متاسفانه در ایران حیوانات رهاشده از جمله سگ‌های بی‌سرپرست وضعیت مطلوبی ندارند و شمار زیادی از آنها مریض و از خدمات بهداشتی و درمانی کمی برخوردار هستند و خطرات بسیاری آنها را تهدید می‌کند.

کاهش جمعیت حیوانات رها شده

طباطبایی بااشاره به روش‌های اصولی و علمی کاهش جمعیت حیوانات رهاشده معتقد است: یکی از این روش‌ها مدیریت دقیق پسماند است که خودبه‌خود منجر به کاهش جمعیت این دست از حیوانات در محیط‌های ممنوعه نظیر زمین بازی کودکان و ... می‌شود؛ همچنین این روند باعث کوچ آنها به مکان‌هایی می‌شود که وجودشان پذیرفته‌شده‌تر است و در این مکان‌ها باید دسترسی غذا برای حیوانات راحت‌تر شود. طباطبایی افزود: روش دیگر، کنترل دسترسی این حیوانات به منابع غذایی است که به‌عنوان ضایعات شناخته می‌شوند نظیر پسماندهای گوشتی و ... ، اما باید بدانیم که این کنترل نباید منجر به گرسنگی بیش‌ از حد و بروز مشکلات رفاهی برای آنها شود، چرا که در نهایت، سلامت جامعه را تهدید می‌کند. به‌عبارت‌دیگر، در صورت گرسنه ماندن سگ‌ها، امکان هجوم به جمعیت‌های انسانی وجود دارد که انتقال بیماری را هم بیشتر می‌کند.

سخن پایانی

باتوجه به آنچه گفته شد، غذا دادن به حیوانات شهری فرآیندی اشتباه است. در واقع، عدم‌مدیریت پسماند، عامل اصلی آسیب به جمعیت حیوانی است. حال غذا دادن به این دست از حیوانات مانند این است که پسماند در کوچه و خیابان پخش شود. به‌گفته کارشناسان محیط‌زیست، داشتن احساس مثبت از این عمل هم ناشی از آموزش‌های غلط و اطلاع‌رسانی‌های نادرست است که در آن بی‌شک رسانه‌ها نقش جدی در 2 دهه اخیر داشته‌اند. برای بهبود وضعیت حیوانات رهاشده در محیط‌زیست شهری باید جمعیت آنها را به روش‌های علمی و اصولی کاهش داد؛ نه اینکه دست به کشتار دسته‌جمعی آنها زد و احساسات عمومی را برانگیخت. متاسفانه هیچ‌یک از روش‌های درست که مطابق اصول زیست‌محیطی است، در کشور ما نه‌تنها عملیاتی نمی‌شود، بلکه شناخته‌شده هم نیست.