حفظ میراث اولویت ما است
معدنکاری را از 2 جنبه می‌توان بخشی از بدنه میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی کشور به‌شمار آورد.
معدنکاری را از 2 جنبه می توان بخشی از بدنه میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کشور به شمار آورد. اول اینکه معدنکاری در ایران به دوران پیش از تاریخ باز می گردد و آثار شگفت انگیزی از فعالیت نیاکان باستانی ما کشف شده است و دیگر اینکه معادن متروکه ظرفیت تبدیل شدن به مراکز گردشگری را دارند. امروزه در بسیاری از نقاط کشور، عملیات معدنکاری آسیب هایی برای بافت های تاریخی و مناطق باستانی پدید آورده است.
جدیدترین نمونه، خبر احداث کارخانه فولاد نمین روی منطقه باستانی ۲۳۰۰ ساله دوره اشکانیان است. این در حالی است که هفته گذشته هم خبری منتشر شد، مبنی بر اینکه انفجارهایی که در کارخانه 90 ساله سیمان تهران انجام می شود، آسیب های فراوانی به بقعه بی بی شهربانو وارد کرده و بیم تخریب آن می رود.
در گزارش امروز صمت، نگرانی های جدی مربوط به آسیب معدنکاری به میراث فرهنگی و محدوده های تاریخی و باستانی را با کارشناسان در میان گذاشتیم و پرسیدیم از نظر آنها معدنکاری اولویت دارد یا حفظ و حراست از میراث نیاکان مان؟
آنچه در ادامه می آید، نظرات علی خان نصر اصفهانی، استاد دانشگاه آزاد و فریدون فعالی، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان کرمان است.با ما همراه باشید.
حفظ داشته ها یا معدنکاری؟
علی خان نصر اصفهانی ـ استاد دانشگاه آزاد: باوجود اینکه معدن و معدنکاری اهمیت بسیار زیادی دارد، اما به اعتقاد من، حفظ آثار و مناطق تاریخی کشور اهمیت بسیار بالاتری دارد. حفظ فرهنگ کشور باید به عنوان فریضه ای ملی در صدر اقدامات ما قرار گیرد، زیرا نمی توان بی توجه به سابقه تاریخی، جایگاهی مناسب برای خود دست و پا و فرهنگ خود را حفظ کنیم و گسترش دهیم.
پس پاسخ به این پرسش روشن است. به عنوان یک فعال معدنی می گویم که حفظ میراث فرهنگی اهمیت و اولویت بالاتری نسبت به هر فعالیت اقتصادی دیگر از جمله معدنکاری دارد.
محدودیت های قانونی
درباره اینکه قوانین موجود برای معدنکاری در مناطق تاریخی و مجاور آن چه محدودیت هایی قائل شده است، دقت داشته باشیم که در قدم اول وقتی فردی بخواهد در سامانه کاداستر سازمان صمت محدوده ای برای اکتشاف ثبت کند، همان ابتدای کار ملزم به اخذ و ارائه استعلاماتی می شود و به این ترتیب اگر در محدوده های خاصی، چه تاریخی، فرهنگی و حتی طبیعی خاصی قرار داشته باشد، مجوز شروع کار صادر نمی شود.
البته به نظر من، قوانین بازدارنده در این زمینه کم بوده است و ما نسبت به حفظ و حراست از میراث فرهنگی خود کم توجه بوده ایم. به هر جهت در طول فرآیندهای معدنکاری ممکن است به نواحی خاصی برخورد کنیم که از نظر تاریخی بسیار پراهمیت هستند و کم توجهی به آنها ممکن است به نرخ آسیب هایی جبران ناپذیر تمام شود.
در چنین مواردی باید نهادهای مسئول به صورت کاملا کارشناسانه و تخصصی، موانعی ایجاد کنند تا جلوی ادامه کار را بگیرند، زیرا حفظ مناطق تاریخی که معدنکاری می تواند روی آن تاثیر منفی بگذارد، اولویت دارد.
راهکارهای ما و دیگران
در کشوری مثل استرالیا، که یکی از بزرگ ترین ذخایر معدنی فلزی و غیرفلزی را در خود جای داده است، تعداد زیادی از معادن اکتشاف شده، مورد مطالعه قرار گرفته و تعیین ذخیره شده اند، اما از آنها بهره برداری نمی شود.
وقتی می پرسیم چرا باید این همه هزینه شود،اما بهره برداری انجام نگیرد، پاسخ می شنویم که، برای ما حفظ محیط زیست و شرایط موجود ریخت شناسی (مورفولوژی) طبیعی اهمیت بیشتری دارد. حال در نظر بگیرید که در این کشور، یک اثر تاریخی، فرهنگی وجود داشته باشد، در این صورت، با اطمینان می توان گفت کلیه فعالیت های معدنکاوی در اطراف آن متوقف می شود و هیچ چشم اندازی برای بهره برداری از معدن وجود نخواهد داشت.
با کمال تاسف بناهای تاریخی ما در معرض بسیاری از آسیب های طبیعی و غیرطبیعی قرار گرفته اند و باید تمهیداتی اندیشیده شود که بتوان آنها را از خطرات موجود حفظ کرد. ما مناطق و بخش های بااهمیت تاریخی، باستانی و فرهنگی خودمان را هنوز به خوبی نمی شناسیم و آنها را با میله گذاری مشخص کرده و به خوبی تفکیک نکرده ایم. باید کمی وقت بیشتری صرف برنامه ریزی و توجه به این حوزه کرد و کار کارشناسی علمی و دقیقی انجام داد و مناطق تاریخی مهم بشناسیم و همان طور که محیط زیست محدوده هایی دارد که بهره برداری از آنها ممنوع است، بافت ها یا مناطق تاریخی و فرهنگی را هم استثنا کنیم و اجازه عملیات معدنکاری در آنها ندهیم.
دردسرهای معدنکاری
بزرگ ترین مشکل ما در حوزه معدنکاری این است که فرآیندهای معدنکاری از جمله انفجارها، جابه جایی مواد و استخراج به صورت مستقیم و غیرمستقیم علاوه بر آسیب های محیط زیستی و تخریب مناظر طبیعی، به مناطق تاریخی و فرهنگی هم صدمه می رسانند.
بخش اعظمی از معدنکاران ما هم دانش کافی برای انجام یک عملیات درست معدنکاری را ندارند و همین موجب می شود که مقداری نظارت و سختگیری های بیشتری نیاز باشد، اما در برخی کشورهای معدنی بزرگ دنیا مثل ایتالیا یا ترکیه، موارد متعددی یافت می شود که معادن چسبیده به شهرها است و عملیات براساس تجربیات و دستاورهای جدید و نظارت های علمی و عملی به راحتی هدایت می شود و هیچ آسیبی به بافت فرهنگی و تاریخی وارد نمی شود. ما هنوز فاصله زیادی تا این مرحله داریم و فرض را بر این بگذاریم که معدنکاران ما ممکن است، بتوانند تخریب های حاصل از فعالیت خود را کنترل کنند.
راهی برای سازگاری هست؟
همان طور که گفته شد، می توان معدنکاری را به گونه ای انجام داد که تاثیرات مخربی نداشته باشد. این مسئولیت بر دوش ما است که روش هایی به کار ببریم که بتوانیم هم فعالیت اقتصادی را ادامه بدهیم و هم از داشته های فرهنگی مان محافظت کنیم، به این منظور، تمام تمهیدات لازم را بیندیشیم که این فعالیت سودمند اقتصادی ضرر و زیانی به میراث فرهنگی، تاریخی و محیط زیستی وارد نیاورد و حتی منابع طبیعی را زشت و بدمنظر نکند، به عنوان مثال، مورد خاصی به یاد دارم که معدنکاری در کوه های اطراف شهر انار منظر کوه را به طورکامل تغییر داده بود و اهالی هرچه تلاش می کردند، نمی توانستند مانع از ادامه کار شوند. این صدمات، جبران ناپذیر است و حتی به وجهه معدنکاری هم آسیب می رساند.
به شرط آنکه خللی وارد نشود
فریدون فعالی ـ مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان کرمان: معدن یکی از ذخایر و منابع مهم درآمدی کشور است و به این دلیل ادامه آن برای اقتصاد کشور ضروری است.
در زمان صدور مجوز معدنکاری، به طورحتم باید از میراث فرهنگی استعلام شود. اگر محوطه ای تاریخی باشد و فعالیت در آن به هر شکلی باعث ایجاد خللی در منطقه، چه برای جاذبه های تاریخی و چه طبیعی شود، میراث فرهنگی می تواند جلوی پروژه را بگیرد.
تجربه من در استان کرمان به این ترتیب است که اداره کل صمت استان، نقاط خاصی را که برای پروژه معدنی شناسایی می شود، در اختیار میراث فرهنگی قرار می دهند.
کارشناسان میراث فرهنگی این محدوده ها را بررسی می کنند. اگر محوطه واجد شرایط تاریخی مجوزها به طورمطلق تایید نمی شود اما اگر ممنوعیت اولیه وجود نداشته باشد، مجوز معدنکاری صادر خواهد شد.
از سوی دیگر، بدون مجوز میراث فرهنگی، حتی اگر فعالیتی هم انجام شده باشد، از ادامه آن جلوگیری به عمل می آید. نمونه ای از این مورد را در دشت لوت داشتیم که بدون هماهنگی مجوزی صادر شده بود و با دستور قضایی جلوی انجام پروژه گرفته شد، بنابراین میراث فرهنگی در حوزه فعالیت سازمانی خود، هیچ گونه مدارایی نخواهد داشت، بنابراین در زمان صدور مجوز باید به تمام عوامل تاثیرگذار توجه شود و میراث فرهنگی تلاش می کند که در این زمینه نهایت دقت را به خرج دهد.
ممنوعیت به دلیل لرزش
در استانی که من متولی میراث فرهنگی آن هستم، نمونه های متعددی وجود داشته که می توانم به آنها اشاره کنم،برای مثال درخواستی برای معدنکاری در کوهی در نزدیکی قلعه دختر داشتیم و سرمایه گذار در حال دریافت مجوزهای نهایی بود، اما تنها به دلیل ارتعاشاتی که به احتمال زیاد در زمان انفجار ایجاد می کرد، مجوز معدنکاری صادر نشد.
حریم امن محوطه های تاریخی
این موضوع بستگی به نوع اثر دارد. اندازه حریم امن اطراف آثار از سوی وزارت میراث فرهنگی به طورکامل مشخص می شود و در قالب دستورالعمل و ضابطه به استانداران استان ها ابلاغ می شود،برای مثال درباره دشت لوت که جزو میراث جهانی است و در فهرست یونسکو آمده، به شکل دقیق قید شده که هرگونه برداشت معدنی در این منطقه ممنوع است و به این ترتیب، هیچ مجوزی برای بهره برداری از این منطقه صادر نخواهد شد. در زمان استعلام مجوزهای معدنی، بناهای تاریخی و محوطه های معدنی بررسی و حریم آنها رعایت و الزاماتی برای آن پیش بینی می شود و اگر خطری برای آثار فرهنگی و تاریخی ایجاد کند، مجوزی برای آن صادر نخواهد شد.
کشف گنج
در پاسخ به این پرسش که اگر معدنکاوان به جای ذخایر معدنی با آثار تاریخی روبه رو شدند،چه وظیفه ای دارند؛ این موضوع در قانون به طورکامل پیش بینی شده است. برای صادر شدن هرگونه مجوز در حوزه میراث فرهنگی ، این نکته ذکر می شود که در صورت کاوش یا گودبرداری، اگر به آثار تاریخی برخورد کردند، باید بلافاصله عملیات را متوقف کنند و موضوع را به اطلاع کارشناسان حوزه میراث فرهنگی برسانند تا در آنجا عملیات کاوش از سوی کارشناسان میراث فرهنگی ادامه پیدا کند. البته همان طور که پیش تر اشاره شد، اگر محوطه تاریخی باشد، از اساس مجوزی برای فعالیت معدنکاری در آن صادر نمی شود. درباره محوطه های عادی، وقتی میراث فرهنگی مجوز گودبرداری صادر می کند، به افراد اعلام می شود که اگر در هنگام کاوش به اثری برخوردند، باید آن را به سازمان اطلاع دهند.
اگر محوطه ای باشد که احتمال وجود آثار تاریخی یا باستانی دور از ذهن نباشد که به عنوان مثال نمونه هایی از آن را در شیراز داشتیم، نیرو یا نیروهایی از یگان حفاظت مستقر می شوند و کار با نظارت آنها انجام می شود.
تضادی وجود ندارد
به گمان من، اگر ضوابط و مقررات به درستی اجرا شود و هرکس در حوزه سازمانی خود وظایفش را دنبال کند و به انجام برساند، تضادی ایجاد نخواهد شد. قوانین و مقررات برای هر 2 حوزه صمت و سازمان میراث فرهنگی دقیق، واضح و مشخص است، البته به شرط اینکه به آنها احترام گذاشته شود و در رعایت و اجرای آن کوتاهی نشود.
سخن پایانی
در روزهای گذشته یکی از خبرگزاری ها از قول سیدعباس حسینی، مدیرعامل سیمان خبری با این عنوان منتشر کرده بود که «در ایجاد ترک بقعه بی بی شهربانو مقصریم».
حسینی در گفت وگو با صمت این موضوع را رد کرد و گفت: براساس مدارک و شواهد موجود، فعالیت کارخانه سیمان نقشی در آسیب های وارده به بقعه بی بی شهربانو نداشته است.
وی افزود: آنچه ما گفتیم، این بود که سیمان تهران در راستای ایفای مسئولیت های اجتماعی خود با نهادهای مسئول همکاری می کند تا مشکلات مربوط رفع و آسیب های وارده برطرف شود.
سخن آخر اینکه، وقتی صفحات قانون را ورق می زنیم یا با مسئولان، کارشناسان و مجریان صحبت می کنیم، اوضاع به طورکامل آرام و امن و امان به نظر می رسد، اما وقتی پا در میدان عمل و اجرا گذاشته می شود، با دنیایی متفاوت روبه رو می شویم، آسیب ها را به چشم می بینیم، کوتاهی ها توی ذوق می زند و صدمات هر روز از جایی خودنمایی می کند، اما سوال اساسی اینجا است که چطور باید حوزه شیرین حرف و گفته را بر حوزه واقعیت اعمال و اتفاقات منطبق یا حتی نزدیک کرد؟
