تجارت با رنگ‌وبوی تحریم و تحدید
وجود منابع گسترده نفت و گاز، تا سال‌ها نگاه مدیران ایران را از دیگر ظرفیت‌های درآمدزایی کشور دور کرده و ارزآوری‌های حاصل از فروش نفت، دولت‌ها را به درآمدهای سهل‌الوصول عادت داده است.
وجود منابع گسترده نفت و گاز، تا سال ها نگاه مدیران ایران را از دیگر ظرفیت های درآمدزایی کشور دور کرده و ارزآوری های حاصل از فروش نفت، دولت ها را به درآمدهای سهل الوصول عادت داده است. تشدید تحریم های بین المللی علیه ایران و محدود شدن فرصت های فروش نفت، توجهات را به سمت تجارت غیرنفتی کشور و ظرفیت های صادرات این دست کالاها سوق داد. دولت سیزدهم به منظور افزایش صادرات غیرنفتی ایران، در این مدت تلاش کرد تا روابط خود با کشورهای همسایه را بهبود بخشیده و جای پای ایران در بازار این کشورها را محکم کند. سفرهای متعدد رئیس سازمان توسعه تجارت به کشورهای همسایه نشان دهنده وجود این رویکرد در بدنه دولت است. هرچند این اقدام می تواند گامی به نسبت موثر در توسعه صادرات غیرنفتی ایران تلقی شود، اما فعالان تجاری نظری متفاوت داشته و معتقد هستند رشد صادرات و درآمدهای غیرنفتی ایران، وابسته به عوامل و دلایل متعددی است. کارشناسان بازرگانی بر این باور هستند که گام نخست بهبود تجارت داخلی و خارجی، بهینه کردن فعالیت صنایع و تولید کالاهایی با مزیت های رقابتی است. به این منظور، ابتدا دولت باید تورم داخلی را کاهش داده و صنایع را رونق بخشد. دولت باید بسترهای تجهیزاتی برای توسعه ترانزیت را فراهم کرده و بازارسازی و بازاریابی تخصصی از کشورهای هدف داشته باشد. آنها همچنین عقیده دارند محدود کردن صادرات به کشورهای منطقه، نه تنها به نفع ایران نبوده بلکه سبب محدودیت فعالیت بازرگانان ایران نیز می شود. به بهانه روز ملی صادرات، صمت در این گزارش به بررسی موانع صادرات غیرنفتی و الزامات رونق درآمدهای حاصل از تجارت خارجی ایران پرداخته و در این باره با کارشناسان و فعالان بازرگانی به گفت وگو پرداخته است.
بسته بودن راه تجارت با جهان
احمد پورفلاح، رئیس اتاق مشترک بازرگانی ایران و ایتالیا در گفت وگو با صمت، به تشریح مشکلات صادرات غیرنفتی ایران پرداخت. او معتقد است: برخی از این مشکلات به طور زنجیره ای نه تنها بر صادرات بلکه بر تولید و تمامی حلقه های اقتصادی کشور اثرگذار است. این فعال بازرگانی تصریح کرد: بخش تجارت ایران به ویژه صادرات، درگیر چالش های متعددی است که برای دستیابی به اهداف توسعه ای در این بخش، باید این مشکلات را شناسایی و مرتفع کرد. یکی از دست اندازهای مهم فعلی که نه تنها صادرکنندگان بلکه فعالیت تولیدکنندگان را نیز تحت تاثیر قرار داده، وجود تحریم ها علیه ایران است. ایران به دلیل نداشتن ارتباط کافی و موثر با سایر کشورهای دنیا، فرصت های تجاری خود را در این مدت از دست داده است.
وی تصریح کرد: در این مدت، کشورهایی که از دهه های گذشته از خریداران و مصرف کنندگان اصلی تولیدات ایران محسوب می شدند نیز، روابط تجاری خود را با ما محدود کرده و نیازهای خود را از سایر کشورها خریداری کردند. در نهایت، ما دادوستد با کشورهایی را که تجارت بلندمدت با آنها داشتیم، به دلیل تحریم ها و محدود شدن روابط ایران با جهان از دست دادیم.
تحریم ها به طورمستقیم چرخه تولید و در ادامه صادرات غیرنفتی ایران را تحت فشارهای جدی قرار داد. این فعال بازرگانی ادامه داد: نبود امکان قانونی برای نقل وانتقالات پول در عرصه های بین المللی و درآمدهای حاصل از صادرات نیز یکی دیگر از تاثیرات جدی وجود تحریم ها علیه ایران است. به دلیل تمام موارد عنوان شده، تحریم ها یکی از موانع مهم صادرات غیرنفتی ایران شمرده شده و تنها راه رفع آن، بهبود روابط ایران با جهان
است.
تاثیر بی ثباتی های داخلی بر تجارت خارجی
پورفلاح در ادامه صحبت های خود، وجود برخی مشکلات داخلی را از دیگر موانع تجارت خارجی ایران معرفی کرد و در این باره توضیح داد: تورم لجام گسیخته ای که هم اکنون در تمامی بخش های اقتصادی ایران وجود دارد، در سایر کشورها نیست و همین موضوع تولید و در ادامه صادرات را درگیر محدودیت های شدید و جدی کرده است. به دلیل وجود تورم، هزینه های تولیدات رشد چشمگیر داشته و این اتفاق تنها بازار و مصرف کنندگان داخلی را تحت تاثیر قرار نمی دهد. افزایش نرخ تمام شده تولید، مزیت رقابتی را از کالاها سلب می کند و شانس رقابت صادرکنندگان ایرانی را در بازارهای بین المللی از بین می برد. همچنین به دلیل این تورم ممکن است در برخی موارد تولیدکننده کیفیت برخی تولیدات خود را به منظور کنترل هزینه ها کاهش دهد.
رئیس اتاق مشترک بازرگانی ایران و ایتالیا افزود: مشکل بعدی، تغییر مداوم قوانین صادراتی است. دولت در برخی موارد معافیت های صادراتی را برای دسته ای از کالاها وضع می کند، اما پس از چندی، این معافیت ها لغو شده و در نتیجه برنامه ریزی صادرکنندگان به هم ریخته است. از این تغییرات یک باره قوانین تجاری، در چند سال اخیر به دفعات زیاد رخ داده و دولت روال های قانونی خود را به طور مرتب عوض می کند. بدیهی است در چنین شرایطی تولیدکنندگان، صادرکنندگان و تمامی فعالان بخش های اقتصادی، نتوانند حتی برای فعالیت های کوتاه مدت خود برنامه ریزی مشخص و مدون داشته باشند. این نبود امکان برنامه ریزی و هدف گذاری برای میان مدت و بلندمدت، فرصت رشد و توسعه را از تمامی حلقه های تجاری و بازرگانی کشور سلب می کند.
نقش رایزنان بازرگانی پررنگ شود
رئیس اتاق مشترک بازرگانی ایران و ایتالیا به تشریح راهکارهای پیش رو برای افزایش صادرات غیرنفتی ایران پرداخت. او بهبود عملکرد رایزنان بازرگانی را یکی از راه حل های موثر در این زمینه عنوان کرد و گفت: رایزنان بازرگانی با همکاری سفارتخانه های ایران باید به شناسایی بازارهای بین المللی و بازارسازی برای تولیدات ایرانی بپردازند.
به گفته این فعال اقتصادی، آنها باید برای محصولات ایرانی که شرایط مناسبی برای صادرات دارند، ظرفیت در سایر کشورها ایجاد کرده و در نهایت تجار بتوانند وارد بازارهای مختلف شوند.
پوفلاح ضمن بیان این مطلب افزود: باوجود اهمیت زیاد رایزنان بازرگانی برای فعالیت های تجاری تمام کشورها، طی سال های اخیر دولت پیشین به دلیل کمبود منابع مالی رایزنان بازرگانی خود را از کشورهای مختلف برگرداند. به دلیل این صرفه جویی دولت، شانس صادرات ایران در این مدت کاهش چشمگیری یافته و تبدیل به نقطه ضعف مهمی برای تجارت کشور شده است.
پورفلاح ادامه داد: از ابتدای امسال، سازمان توسعه تجارت، به افزایش تعداد رایزنان بازرگانی توجه ویژه داشته و در این مدت پیشرفت هایی در این زمینه انجام گرفته است، همچنین این سازمان قصد دارد تا پایان سال تعداد رایزنان بازرگانی را افزایش داده و امیدواریم این گسترش فعالیت ها، با همکاری بخش خصوصی و اتاق بازرگانی ایران باشد. نمایندگان اتاق های بازرگانی می توانند انتظارات خود از رایزنان بازرگانی را به طور شفاف بیان کنند و در راستای اهداف توسعه ای کشور نقش موثر و راهبردی داشته باشند.
تقویت روابط دولت با اتاق های بازرگانی
پورفلاح افزایش مشارکت دولت با بخش خصوصی به ویژه اتاق های بازرگانی را یکی دیگر از مهم ترین کلیدهای باز شدن راه توسعه برای تجارت ایران معرفی کرد و توضیح داد: رابطه وزارت صنعت، معدن و تجارت باید با اتاق های بازرگانی مشترک تقویت شده و بهبود یابد. اتاق های بازرگانی مشترک، توانایی افزایش ظرفیت و بازارسازی را در کشورهای هدف دارند و می توانند زمینه های صادرات کالاهای ایرانی را بیشتر کنند. در سال های اخیر با تشدید تحریم های بین المللی علیه ایران به ویژه در سال گذشته، درآمدهای نفتی ایران کاهش بسیار چشمگیری داشته و تنها درآمد صادراتی کشور، از صادرات غیرنفتی و تلاش بخش خصوصی برای نگه داشتن فعالیت های تجاری به دست آمد. با این وجود، دولت توجه چندانی به این تلاش ها ندارد و حتی در رسانه ها نیز اهمیت فعالیت های بازرگانی به طورکامل منعکس نشده است. وی ادامه داد: درآمدهای حاصل از صادرات غیرنفتی توانست کشور را روی پای خود نگه دارد و این دست فعالیت های تجاری، اقتصاد ایران را از پیشامد بحران های بیشتر مانند قطحی و کمبود مواد غذایی نجات داد، بنابراین، فعالیت نمایندگان اتاق های بازرگانی و به طورکلی تلاش بخش خصوصی برای نگه داشتن بازارهای تجاری، تاثیر بسزایی در شرایط فعلی کشور دارد، اما متاسفانه دولت نسبت به آن کم توجه است. این فعال تجاری خاطرنشان کرد: چندی پیش اتاق بازرگانی پیشنهاد برگزاری مراسم روز ملی صادرات توسط بخش خصوصی را به وزارت صنعت، معدن و تجارت ارائه کرد. آن طور که از شواهد پیدا است، این پیشنهاد موردقبول واقع نشده، اما امیدواریم در ارتباط با برگزاری مراسم های این چنینی، نهادهای دولتی به ظرفیت و اهمیت حضور فعالان بخش خصوصی بیشتر توجه داشته باشند.
آفات تغییرات روزانه قوانین
یحیی آل اسحاق، رئیس اتاق بازرگانی مشترک ایران و عراق در گفت وگو با صمت، نبود پایه های باثبات برای اقتصاد را یکی از دلایل توسعه نیافتگی صادرات غیرنفتی ایران عنوان کرد. او عقیده دارد: این مسئله منجر به شکل گیری مشکلات بیشتری در امور تجاری شده است. این فعال بازرگانی تصریح کرد: تجارت ایران با چالش های متعددی مواجه است و می توان موارد مختلفی را به عنوان موانع صادرکنندگان معرفی کرد، اما در این میان، مسائلی مانند نبود ثبات در قانون گذاری ها و همچنین تزلزل پایه های اقتصادی، از مهم ترین دست اندازهای صادرات محسوب می شوند. تغییر متعدد قوانین در واردات مواد اولیه و ماشین آلات موردنیاز خط های تولید، دگرگونی روزانه چارچوب های قانونی برای بخش تولید، تحولات اساسی در آیین نامه های مربوط به صادرات و واردات و سایر موارد حقوقی این چنینی، تجارت داخلی و خارجی ایران را به طور مکرر دستخوش تغییر قرار می دهد.
وی ادامه داد: تولید در بسترهای ناپایدار، دچار اختلال جدی شده و در نهایت کالاهای صادرات محور تولید نخواهند شد و به دلیل نبود مزیت رقابتی در این تولیدات، بازارهای صادراتی را از دست می دهیم. این اتفاق طی چند سال گذشته در تجارت داخلی و خارجی ایران رخ داده و از این رو مهم ترین مانع فعلی صادرات ایران، تغییرات مداوم قوانین است که دولت باید به آن توجه جدی داشته باشد.
این فعال بازرگانی خاطرنشان کرد: در اقتصاد بی ثبات نه تنها سرمایه های خارجی وارد کشور نخواهند شد، بلکه سرمایه گذاران داخلی نیز رغبتی برای وارد کردن منابع مالی خود به بخش های مختلف تولید و تجارت نخواهند داشت، بنابراین سرمایه که رکن اساسی توسعه است، از اقتصاد حذف شده و باید به این نکته نیز توجه کافی داشته باشیم.
بسترهای تجارت با کشورهای منطقه
آل اسحاق در ادامه صحبت های خود، کمبود تجهیزات فنی و لجستیکی را یکی دیگر از عوامل محدود بودن صادرات غیرنفتی ایران معرفی کرد و توضیح داد: طی چند مدت اخیر، نگاه دولت بر افزایش روابط دیپلماتیک و تجاری با کشورهای همسایه و منطقه بوده است. به همین منظور، ایران در این مدت تفاهمنامه های تجاری متعددی با سایر کشورها منعقد و تلاش کرد تا روابط موثر تجاری خود را با اتحادیه های اقتصادی مختلف مانند اوراسیا و سازمان همکاری شانگهای گسترش دهد. این دست اقدامات را می توان مفید و موثر برشمرد، اما تا زمانی که زیرساخت ها و بسترهای مناسبی برای صادرات نداشته باشیم، تغییری در میزان تجارت ایران رخ نخواهد داد.
وی تصریح کرد: یکی از الزامات اساسی بهبود تجارت خارجی، زیرساخت های فنی و لجستیکی به ویژه در امر حمل ونقل است. برای انجام موفقیت آمیز هر فعالیت تجاری، مسئله لجستیک و مجموعه امور پشتیبانی در امر انتقال کالا از اهمیت ویژه ای برخوردار است. از سویی دیگر، ایران بیشتر صادرات خود با کشورهای همسایه و منطقه را از مسیر زمینی انجام می دهد، از این رو این اهمیت در حمل ونقل زمینی و ریلی بیشتر است، اما متاسفانه ایران هنوز در زیرساخت های حمل ونقل زمینی و ریلی خود، ضعف های جدی دارد.
وی ادامه داد: ایران به دلیل قرارگیری در موقعیت جغرافیایی استراتژیک، نقطه مهمی برای اتصال سایر کشورهای منطقه به یکدیگر است، اما بنا بر وجود نقص های فنی در حوزه حمل ونقل، سایر کشورهای منطقه طی سال های اخیر جای ایران را در بحث ترانزیت بین المللی پر کرده اند و از این ظرفیت تجاری، نهایت بهره برداری را می کنند.
براساس آنچه گفته شد رفع نقایص زیرساخت های تجهیزاتی و حمل ونقل، از مهم ترین نکاتی است که باید در راستای افزایش تجارت جهانی به آن توجه داشته باشیم.
سخن پایانی
همان طور که در گزارش عنوان شد، به ثمر رسیدن فعالیت های بازرگانی و افزایش درآمدهای صادرات غیرنفتی، وابسته به ایجاد شرایط و بسترهای مناسب است و دولت باید به تمام این مسائل توجه داشته باشد. دولت بر بهبود روابط دیپلماتیک با کشورهای منطقه توجه دارد و معتقد است بازار این کشورها می تواند زمینه ساز کسب درآمدهای جدی برای ایران باشد.
اما فعالان تجاری نظر دیگری داشته و بر این باور هستند که ایران نه تنها در حال حاضر توانایی حضور جدی در بازارهای کشورهای همسایه را ندارد، بلکه تمرکز بر این کشورها راه توسعه را برای ایران مسدود می کند. آنها معتقد هستند علاوه بر بهبود روابط دیپلماتیک، ایران باید به تولید صادرات محور، بازارسازی، بازاریابی، ایجاد بسترهای لجستیکی برای ترانزیت و انتقال کالاها و سایر موارد این چنینی توجه داشته باشد.
به نظر می رسد بدون فراهم کردن الزامات مشخص و ضروری، ایران نمی تواند تنها با ایجاد روابط دیپلماتیک با تعداد محدودی از کشورهای منطقه، درآمدهای صادرات غیرنفتی خود را افزایش دهد.
