ایران در تلاش است تا با تدوین سند راهبردی، بهره‌برداری از ذخایر نادر خاکی را افزایش دهد و سهم خوبی از بازارهای جهانی را در این زمینه، از آن خود کند. این در حالی است که جنگ تجاری میان چین و امریکا نشان داد، عناصر نادر خاکی می‌توانند سلاحی راهبردی برای مقابله با دشمن باشند. در حالی که دستیابی به این عناصر می‌تواند به توسعه هرچه بیشتر صنایع استراتژیک کشورها هم کمک کند.بازارهای جهانی در حوزه مواد معدنی در حال تغییر است و همین موضوع می‌تواند آینده معدنکاری را تغییر دهد. به‌عنوان مثال، امروز تنها تولید شمش فولاد مزیت محسوب نمی‌شود، بلکه کشورهای دنیا از جمله ایران در جایگاه دهمین تولیدکننده فولاد جهان، باید به‌سمت تولید فولادهای خاص حرکت کنند تا ارزش‌افزوده بیشتری حاصل شود.

به‌گزارش صمت، در واقع امروز تنها بهره‌برداری از ماده معدنی و چند مرحله فرآوری نمی‌تواند ارزش‌افزوده زیادی به‌همراه داشته باشد، این موضوع در صنایع معدنی هم دیده می‌شود، اما بخش دیگری از بازار در پی اتفاقات سیاسی ـ اقتصادی با تغییراتی همراه شد که شاید مسیر معدنی ایران هم در این راستا تغییر کند.

جنگ تجاری امریکا و چین

با شروع جنگ تجاری میان امریکا و چین، اقدامات این 2 کشور در بخش مواد معدنی هم دیده می‌شد که توانست بر قیمت‌های جهانی هم اثرگذار باشد. البته جنگ میان روسیه و اوکراین هم از دیگر اتفاقاتی بود که توانست بازار کامودیتی را با واکنش همراه کند، اما موضوع جنگ تجاری امریکا و چین با داستان روسیه و اوکراین متفاوت بود و طرفین در تلاش بودند تا شرایط اقتصادی را برای رقیب خود سخت کنند. در این بین، یکی از موضوعاتی که چین توانست از آن استفاده کند، عناصر نادر خاکی بود. در واقع چین از این موضوع برای اعمال فشارهای بیشتر بر امریکا استفاده کرد. چین حدود ۸۰ درصد از این معادن را در اختیار دارد که سلاح راهبردی در مقابل امریکا محسوب می‌شود. این در حالی است که عناصر نادر خاکی به‌عنوان عناصر استراتژیک یاد می‌شوند و در صنایع ‌های‌تک کاربرد بسیار و نرخ بالایی در بازارهای جهانی دارند. در نتیجه، در اختیار داشتن این ذخایر یکی از فاکتورهای توسعه اقتصادی و در اختیار گرفتن بازارهای جهانی محسوب می‌شود. این عناصر شامل «اسکاندیم»، «ایتریم»، «لانتانوم»، «سریم»، «پرازئودیمیم»، «نئودیمیم»، «پرومتیم»، «ساماریم»، «یوروپپیم»، «گادولینیم»، «تربیم»، «دیسپروزیم»، «هولمیم»، «اربیم»، «تولیم»، «ایتربیم» و «لوتتیم» می‌شوند.

برتری چین در مقابل امریکا

حال برتری چین در این موضوع در مقابل امریکا توانست به نفعش تمام شود؛ موضوعی که باعث نگرانی امریکا شد تا فعالیت‌های خود را در این بخش توسعه دهد. این مواد در بحث صنایع دفاعی امریکا نقش مهمی دارند و بخشی از واردات این کشور در حوزه صنایع دفاعی مربوط به عناصر نادر خاکی است. براساس گزارش سال ۲۰۱۳ کنگره امریکا، هر جنگنده چندماموریتی اف-۳۵ امریکا به ۴۲۷ کیلوگرم خاک کمیاب و هر زیردریایی هسته‌ای این کشور از تراز ویرجینیا به ۴.۲ تن از این عناصر کمیاب نیازدارد.در نتیجه، چین برای مقابله با امریکا بهترین ابزار را در اختیار داشت، البته در این بین امریکا برای تامین نیازهای خود در این حوزه به‌‎سمت توسعه همکاری‌های معدنی با ژاپن رفت. ژاپن تصمیم دارد تا سال ۲۰۲۵ سهم چین از واردات کانی‌های خاکی کمیاب را به کمتر از ۵۰ درصد برساند.البته بیشترین معادن کمیاب زمین و کارخانجات فرآوری آن در چین وجود دارد و پکن با اختلاف فاحش در صدر کشورهای استخراج‌کننده این عناصر کمیاب است، به‌گونه‌ای که در حال ‌حاضر بیش از ۵۰ درصد ذخیره استخراج‌شده این عناصر نیز در اختیار چین است.

عناصر نادر خاکی

در نتیجه، دستیابی به این مواد برای هر کشوری حائزاهمیت است و می‌تواند نقشی مهم در توسعه صنایع آن داشته باشد. ایران نیز به‌عنوان یکی از ۱۵ کشور معدنی دنیا دارای ذخایر ارزشمندی از عناصر نادر خاکی است که می‌تواند در توسعه صنایع دفاعی، پزشکی، های‌تک و... بسیار حائزاهمیت است. همین موضوع باعث شد تا شناسایی این ذخایر و بهره‌برداری از آنها در دستور کار سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی (ایمیدرو) قرار بگیرد و در نهایت در بهمن سال ۹۸ ، پایلوت فرآوری و استحصال عناصر نادر خاکی به‌بهره‌برداری برسد.

با بهره‌برداری از این طرح، پروژه استحصال عناصر نادر خاکی در مقیاس نیمه‌صنعتی برای نخستین‌بار در البرز انجام شد که در این پروژه محصولات مختلفی از جمله «اکسید تیتانیوم» را گرفته و عناصر نادر خاک را به‌صورت سبک و سنگین از هم جدا و به‌طور مجزا در مقیاس نیمه‌صنعتی تولید می‌کند.

اما رفته‌رفته این حوزه به کمک دولت و همچنین حضور بخش خصوصی توانمند و شرکت‌های دانش‌بنیان توسعه پیدا کرد و امروز در حالی که ۳ سال از بهره‌برداری طرح پایلوت آن می‌گذرد، ایمیدرو سند راهبردی ۱۳ عنصر استراتژیک شامل عناصر نادر خاکی را در دستور کار دارد تا بتواند علاوه بر تامین نیاز داخلی، در بازارهای جهانی نیز وارد رقابت شود.

برنامه عملیاتی سند راهبردی

در همین زمینه، سعید پیرمرادی، مدیر صنایع‌معدنی ایمیدرو اظهار کرد: برنامه عملیاتی سند راهبردی ۱۳ عنصر استراتژیک تهیه شده و آماده ابلاغ است.

مدیر صنایع‌معدنی ایمیدرو تاکید کرد: تاکنون نقشه‌راه حیاتی و راهکارهای عبور از بحران‌های آن را نداشتیم که دارای برنامه عملیات باشد.

پیرمرادی یادآور شد: در مسیر پیش‌رو این سند، نه‌تنها بخش خصوصی حضور دارد که شرکت‌های دانش‌بنیان و سرمایه‌گذاران نیز مشارکت خواهند داشت.

وی پیش‌بینی کرد: نتایج گام به گام سند مورداشاره از سال آینده، نمایان می‌شود.در بررسی‌های انجام‌شده، ۱۳ ماده معدنی شامل گرافیت، منگنز، فسفات، تیتانیوم، قلع، پتاس، سیلیس پرعیار، نیکل، لیتیوم، بور، وانادیوم، کبالت و نیز عناصر نادر خاکی تحلیل شد که باتوجه به جایگاه آنها، در محصولات بالادستی، میانی و پایین‌‎دستی، گروه‌بندی شدند.

واردات مواد معدنی

حسن صدیقی، مجری طرح عناصر نادر خاکی هم دراین‌باره اظهار کرد: فعالیت‌های انجام‌شده در این حوزه‌ها باتوجه به نیازهای کشور کافی نیست و برهمین مبنا، به‌عنوان‌مثال، سالانه حدود ۷۲ میلیون دلار فسفات وارد می‌کنیم.

صدیقی با بیان اینکه اجرای سند راهبردی مواد معدنی استراتژیک به ما کمک خواهد کرد تا از منابع موجود حداکثر استفاده را ببریم و واردات کمتری انجام دهیم، خاطرنشان کرد: براساس شناسایی نیاز بازار و تجارت بین‌المللی، رتبه‌بندی ۴۰ ماده معدنی انجام و خروجی آن، ۱۳ ماده معدنی استراتژیک شد.

وی افزود: این سند کمک می‌کند تا برنامه‌ریزی بهتری در این حوزه داشته باشیم؛ در ۳ حوزه، آموزش و پژوهش، توسعه فناوری و فعالیت‌های اجرایی اکتشاف و فرآوری براساس اهداف توسعه سازمان، برنامه‌ریزی کردیم. چگونگی اجرایی نقشه‌راه، همه بخش‌های ایمیدرو حسب موارد مرتبط با این موضوع در تعامل هستند.

مجری طرح عناصر نادر خاکی بااشاره به اینکه ایمیدرو ۲ رسالت دارد، گفت: نخست، در زمینه محدوده‌های در اختیار است که شامل ۴ بخش ظرفیت‌یابی اکتشاف، استحصال و فرآوری به‌عنوان محصول جانبی، مطالعات باطله‌ها و استفاده حداکثری و پژوهش‌های نظام‌مند و نیز ورود بخش خصوصی به زنجیره تامین است.

اما در این بین، بخش خصوصی نیز فعالیت‌های خود را در حوزه عناصر نادر خاکی آغاز کرده که علاوه بر توسعه بخش معدن، می‌تواند در جذب نقدینگی‌های سرگردان به بخش معدن نیز موثر باشد.

به‌عنوان مثال، شرکت تجلی از زیرمجموعه‌های شرکت سرمایه‌گذاری توسعه معادن و فلزات برنامه ورود به عناصر نادر خاکی را در دستور کار دارد تا بتواند حضور خود در بخش معدن را افزایش دهد.

سخن پایانی

در واقع دولت می‌تواند به کمک بخش خصوصی، نقشه‌راه تدوین‌شده را محقق و در نهایت به رشد اقتصادی دست پیدا کند. آن چیزی که توسعه بخش معدن، امروز به آن نیاز دارد، افزایش تعاملات میان بخش دولتی و خصوصی است تا بتوان از ذخایر موجود بهره‌برداری بیشتری داشت و به ارزش‌افزوده بیشتری دست پیدا کرد. جنگ تجاری میان چین و امریکا شاید درس عبرتی برای بخش معدن باشد که می‌تواند در پی اعمال تحریم‌ها با شرایط سخت‌تری مواجه شود، در نتیجه باید در بخش‌هایی که توجه کمتری به آن شده، تمرکز و مسیر را برای ورود سرمایه‌گذاران فراهم کرد. بدون شک ثبات در قوانین می‌تواند یکی از مهم‌ترین اتفاقاتی باشد که سرمایه‌گذاران را تشویق به ورود به بخش معدن کند، حال باتوجه به بازار جذاب عناصر نادر خاکی، این موضوع می‌تواند بیشتر مورداستقبال قرار بگیرد.