در همین زمینه، پژوهشگران تلاش می‌کنند تا راه‌حل‌های مختلفی را برای کاهش مصرف برق ارائه کنند. دانشمندان اقتصاد رفتاری در تلاش هستند تا با استفاده از ابزارهای مختلف علوم و بینش‌های رفتاری، راه‌حل‌های کم‌هزینه با بالاترین سطح اثرگذاری مداخله را ارائه دهند. باوجود آنکه روش مبتنی بر «بازی‌وارسازی» مدعی تغییر در روش مصرف شهروندان است، اما یک مطالعه نشان می‌دهد که این روش در تهران تنها ۰.۰۴ کاهش داشته است که البته نمی‌توان تاثیر این میزان کاهش را هم نادیده گرفت.به‌گزارش صمت و به‌نقل از فصلنامه علمی ـ پژوهشی اقتصاد انرژی، سرعت گسترش علم، تولید تکنولوژی و فراگیری آن در جهان به‌گونه‌ای است که در سده اخیر، جهان را با سیل مصرف انرژی برق در تمامی عرصه‌های بشری از جمله خانوار مواجه کرده است.

مصرف برق جهان، ۵۰ درصد بیشتر می‌شود

بررسی‌ها نشان می‌دهند که بین سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۴۰ مصرف برق جهان بالغ بر ۵۰ درصد بیشتر می‌شود. تامین این میزان انرژی مصرفی، نیازمند افزایش تولید است که باتوجه به شیوه‌های مختلف تولید برق در نیروگاه‌ها همراه با آلایندگی در درجات مختلف به‌عنوان اثرات خارجی در کنار محصول نهایی است. علاوه بر این، مسئله عدم‌توانایی ذخیره انرژی برق و نرخ منفی در ساعات حداقل مصرف، موجب شده تا دولت‌ها و نهادها، نسبت به طراحی و اجرای سیاست‌های انگیزشی در راستای تغییر سبک مصرف و کاهش شدید مصرف انرژی اقدام کنند.در طول تاریخ بشریت، محدودیت منابع و تلاش برای تخصیص بهینه آنها باعث شده است تا دوگانه مصرف و صرفه‌جویی؛ همواره در کنار یکدیگر قرار بگیرند و به‌عنوان اهرمی برای رشد و تکامل فرد و جامعه به‌کار گرفته شوند. میل به مصرف کالا و خدمات در افراد پایان‌ناپذیر است و به‌همین‌دلیل، اقدام در راستای بهینه شدن مصرف همواره به‌وسیله تغییر و اصلاح رفتار افراد میسر و تبدیل به عادتی می‌شود که نتیجه نامطلوب آن به‌صورت آشکار معلوم نمی‌شود. برای حاصل شدن نتیجه و تغییر کج رفتاری گروهی جامعه و تبدیل آن به یک خوش‌رفتاری اقتصادی، همچون تغییر الگوی مصرف، می‌توان راهکارهای ارائه‌شده در اقتصاد رفتاری را به‌کار بست.

در حوزه راهبری و پیمایش مسیر تغییر رفتار افزایش چون ریچارد تیلور در سال ۲۰۰۸ کوشیدند تا با ارائه نظریه «سقلمه» نقش معماران انتخاب و عوامل محیطی موثر در تصمیم‌گیری را در حوزه‌های مختلفی مانند سیاست‌گذاری انرژی، اصلاح سبک مصرف و طراحی کسب‌وکار پررنگ کنند. بنا بر این نگرش، توجه به بعد رفتاری انسان، ابزارهای متعددی برای سقلمه زدن در راستای کنترل محدودیت‌های ذهنی و خطاهای شناختی، ایجاد شده و در حال گسترش هستند. یکی از ابزارهایی که از دیرباز مرسوم بوده، ابزار بازی و «بازی‌واری» مسیر تغییر رفتار است.

۵۰ درصد اضافه مصرف ایرانیان

امروزه در حوزه اجرای سیاست‌های جمعی در بیشتر کشورهای پیشرو، مشاهده می‌شود که دولت‌ها و نهادهای ترویجی از آموزه‌ها و ابزارهای اقتصاد رفتاری در راستای تغییر رفتار گروهی افراد جامعه بهره می‌گیرند؛ اما این ابزارهای سیاستی به‌نسبت ابزارهای استفاده‌شده در کسب‌وکارها، از تنوع کمتری برخوردارند و ابزاری مانند استفاده از منطق بازی‌ها که به‌عنوان یکی از قوی‌ترین ابزارهای تغییر رفتار در جهان شناخته می‌شود، همچنان به حوزه سیاست‌گذاری راه نیافته است.

بنا بر آمارهای ارائه‌شده از وزارت نیرو و آژانس بین‌المللی انرژی، رشد سرانه مصرف برق هر خانوار ایرانی در سال‌های ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۸ به‌گونه‌ای است که در سال ۲۰۱۸، میزان مصرف هر خانواری بیش از ۱.۵ برابر میانگین مصرف خانوار جهان است. این یعنی سیاست‌های فعلی در حوزه فرهنگ‌سازی و تغییر رفتار مصرف‌کنندگان موفق نبوده و باتوجه به اینکه در ایران انرژی لازم برخی لوازم‌خانگی سوخت‌های دیگری مانند گاز شهری است، این حجم مصرف، منطقی به‌نظر نمی‌رسد. داده‌های موجود در گزارش وضعیت شبکه برق کشور، مقایسه مصرف روزنامه برق در ایران را در بهار ۹۹ و ۱۴۰۰ نشان می‌دهد، در بهار ۱۴۰۰ مصرف برق روزانه تا ۱۲هزار مگاوات در مقایسه با سال گذشته افزایش داشته است. مسئولان مربوطه نیز علت قطعی مکرر برق در روزهای نخست خرداد را همین رشد چشمگیر مصرف برق اعلام کردند. در این بازه زمانی، ضروری است که پس از بررسی علل جهش مصرف در یک سال گذشته، به راهکار در ایجاد انگیزه برای کاهش مصرف برق پرداخته شود.

باوجود همه تبلیغات انجام‌گرفته درباره مصرف بهینه برق و آموزش آن از طریق شبکه‌های تلویزیونی در دهه اخیر، همچنان مصرف برق خانوارهای ایرانی از میانگین جهانی بیشتر است و تلاش‌های نهادها و سازمان‌های ذی‌ربط، هدف صرفه‌جویی در مصرف برق را محقق نکرده است. صرفه‌جویی در مصرف انرژی‌های مختلف به‌معنای کنار گذاشتن زندگی راحت نیست، بلکه به استفاده منطقی از آنها برای یک زندگی نرمال اشاره دارد. متقاعد کردن افراد برای تغییر سبک مصرف، نیازمند شناخت ماهیت تصمیم‌گیری انسان‌ها است. از منظر اقتصاد، بیشتر افراد همواره با انتخاب‌های عقلایی سعی در کاهش هزینه، زیان‌گریزی و حداکثر کردن مطلوبیت دارند؛ اما مطالعات نشان می‌دهند که تصمیمات و قضاوت‌های انسان‌ها مبتنی بر مدل ایده‌آل عقلانیت اقتصادی نیست و به‌صورت نظام‌مند دارای خطا و سوگیری است؛ البته این خطاها توسط نظریات شناختی قابل‌پیش‌بینی هستند. از سوی دیگر، تصمیم‌گیری واقعی بهتر، در قالب عقلانیت محدود قابل‌وصف است. در سال‌های گذشته، واحدهای تلنگر در کشورهای مختلف سعی بر انجام مداخله سیاستی مبتنی بر بینش‌های رفتاری دارند تا بتوانند تاثیر بهتری در سیاست‌گذاری و معماری انتخاب شهروندان بگذارند.

«سقلمه» یعنی چه؟

سقلمه به‌معنای استفاده از معماری انتخاب برای سوق دادن افراد به انتخاب نتایج دلخواه تعریف شده است. برای مصرف‌کننده دشوار است که همه فعالیت‌های مختلف مصرف بهینه را با هم مرتبط کند و یک چارچوب شناختی منسجم، قابل‌درک و مختصر از صرفه‌جویی در مصرف برق برای زندگی روزمره افراد ایجاد کند؛ بنابراین طراحان رفتار و اقتصاددانان رفتاری، در تلاش هستند تا با ارائه انتخاب‌های مناسب به مصرف‌کنندگان، بدون محدود کردن و تغییر انگیزه‌های اقتصادی این مسئله را حل کنند. رویکردهای انتقادی به سقلمه زدن وارد است که در این بحث نمی‌گنجد.در برخی کشورهای اروپایی، در ۳ دهه گذشته، پیام‌های متعدد صرفه‌جویانه اعم از برچسب انرژی لوازم‌برقی، پیام‌های نوشتاری در قبوض و... به مصرف‌کنندگان ارسال شده، اما حقیقت این است که تعداد بسیار ناچیزی از مصرف‌کنندگان به اهمیت مسئله صرفه‌جویی انرژی پی برده‌اند.

به‌طورمشخص توجه کردن به یک پیام برای ترغیب مردم به عمل کافی نیست و باید تلاشی برای افزایش سطح آگاهی از نیاز به صرفه‌جویی در انرژی انجام شود. بازخورد و ارائه آن به مصرف‌کننده یکی از انواع مختلف سقلمه است که در پژوهش‌های گوناگون برای تغییر رفتار مصرف‌کنندگان برق در کشورهای اروپایی و ایالات‌متحده به کار گرفته شده است.

زمانی که استفاده از عناصر هیجان، رقابت، حل‌مسئله و سرگرمی منحصر به مخاطبان بازی ویدئویی، رومیزی و دیگر انواع آن نباشد، کاربردی از بازی برای بخش‌های مختلف از جمله اجرای سیاست، بهبود کسب‌وکار و ترغیب افراد به الگوبرداری ایجاد می‌شود که روشی امیدوارکننده و مولد برای بهبود سیستم‌های اجتماعی است. تاثیر مثبت بازی بر عمکرد افراد در زمینه‌های مختلف، منجر شد تا اصطلاح «گیمیفیکیشن» برای توصیف یک رویکرد نوآورانه با استفاده از مکانیزم بازی در یک زمینه غیربازی ایجاد شود.

در آذر سال ۹۹ دستورالعمل تغییرات قبوض برق مشترکان خانگی از سوی وزارت نیرو و توانیر برای اجرا به شرکت توزیع برق تهران بزرگ ارسال شد و شرکت به‌تبع دستورالعمل ارسالی، موظف به اجرای تغییرات در نخستین قبض برق پس از تاریخ فوق شد. این تغییرات در بخش قبض من در اپلیکیشن برق من، برای مشترکان قابل‌مشاهده بود. تغییرات مندرج در دستورالعمل شامل شکلک، مصرف‌سنج، مقایسه با همسایگان، همشهریان، مقایسه دوره جاری با دوره مشابه سال گذشته، پیش‌بینی مصرف دوره بعدی و جایگاه فرد در بین مشترکان شهر به‌صورت درصد مشخص است.بنا بر تعرفه‌های قیمتی و مصرفی اعلام‌شده از سوی وزارت نیرو و شرکت توزیع برق تهران بزرگ، درجه‌بندی مصرف برق ماهانه مشترکان خانگی، مطابق جدول رتبه‌بندی مصرف‌کنندگان برق تهران انجام می‌شود. در قبوض برق هوشمند ۲ نماد شکلک‌ها و مصرف‌سنج برای اعلام رتبه مصرفی، طراحی و جانمایی شده است.

کاهش مصرف با استفاده از «تلنگر»

فرضیه پژوهش حاضر براساس یک تلنگر ذهنی برای پزوهشگر پس از مطالعه آزمایش «چیالدینی» ایجاد شد. مطالعات تطبیقی و ادبیات موضوع اثبات می‌کند که گیمیفیکیشن و استفاده از عناصر بازی در طول فرآیند، مخالف مداخله را به‌سمت خوش‌رفتاری موردنظر مداخله یعنی کاهش مصرف برق سوق می‌دهد. تغییر قبوض برق مبتنی بر یافته‌های روز در آذر ۱۳۹۹ برای شهروندان تهرانی، فرصت بزرگی بود تا برای نخستین‌بار به‌طوررسمی سیاست‌گذاری رفتاری در ایران آزموده شود. نتایج برآمده از داده‌های نمونه آماری ۵۰۰ واحدی از ۵ منطقه شمال، جنوب، شرق، غرب و مرکز شهر تهران نشان داد که از نظر آماری، چه در شمایل نموداری و بدون مدل‌سازی و چه در مدل‌سازی گمیفیکیشن در مصرف برق نمونه آماری اثرگذار بوده است. صرف‌نظر از ورود به مباحث یارانه انرژی، مسئله اصلی بینش‌های رفتاری این است که اصطکاک میان مردم و سیاست‌گذار را به کمترین میزان تقلیل و هزینه‌های اجرای سیاست را چه از بعد مالی و چه از نظر اجتماعی، کاهش ‌دهد. این مهم باید به سیاست‌گذار گوشزد شود که تنها ابزار مورداستفاده نباید از جنس نرخ باشد.متوسط مصرف ماهانه در شهر تهران، بیش از ۲۲۳ کیلووات بر ساعت برآورد شده است. میزان کاهش مصرف پس از مداخله برای یک دوره مقدار ۸.۹۵ کیلووات بر ساعت خواهد بود. این مقدار برای تمامی نمونه موردمطالعه، عدد ۲۲۳۷۵ کیلووات یا به‌عبارتی ۲۲مگاوات کاهش مصرف برق برای ۵ منطقه مختلف تهران است. این رقم به‌میزان تولید رانه یک نیروگاه کاهش مصرف برق را نشان می‌دهد که عدد موثری است. این کاهش مصرف، ارتباط مستقیم با کاهش هزینه‌های پرداختی درباره هزینه‌های انرژی خانوار دارد.

تورم فزاینده به کنترل مصرف نینجامیده است

این مهم در حالی رخ می‌دهد که در بهار امسال، تورم فصلی تولیدکننده برق به ۳۱.۸ درصد افزایش یافته است. همزمان تورم نقطه به نقطه هم به ۶۰.۹ درصد رسید و تورم سالانه را هم ۳۰.۱ درصد برآورد کردند. در بهار امسال، تورم فصلی برای تولیدکننده برق را در حالی ۳۱.۸ درصد اعلام کردند که این شاخص در زمستان پارسال ۳۳.۷ درصد بوده است. تورم فصلی برای ساعات مختلف اوج بار، میان بار و کم بار هم به‌ترتیب ۳۴.۶، ۳۱.۷ و ۲۹.۹ درصد بوده است. در مدت موردبحث، درصد تغییرات شاخص نرخ تولیدکننده کل بخش برق نسبت به فصل مشابه در سال گذشته یا همان تورم نقطه به نقطه، ۶۰.۹ درصد محاسبه شده است. در بهار ۱۴۰۱، هزینه تولیدکننده بخش برق نسبت به بهار ۱۴۰۰ تنها ۲۱.۱ درصد افزایش یافته که به این اعتبار می‌توان ادعا کرد تورم نقطه به نقطه برق در امسال ۳۹.۸ واحد درصد بیش از مدت مشابه در سال گذشته بوده است. شاخص نرخ تولیدکننده برای ساعات مختلف اوج بار، میان‌بار و کم‌بار نیز به‌ترتیب ۶۴.۹، ۶۰.۹ و ۵۸.۲ درصد بوده است. همچنین، در بهار امسال تورم سالانه با افزایش ۱۳.۲ واحد درصدی نسبت به بهار ۱۴۰۱ به ۳۰.۱ درصد رسید. این شاخص برای ساعات مختلف اوج بار، میان‌بار و کم بار هم به‌ترتیب ۳۰.۱، ۲۸.۲ و ۳۴ درصد بوده است.