صنایع غذایی از متهمان اصلی تغییر اقلیم
گوشت‌خواران زمین را گرم‌تر می‌کنند
این پژوهش‌ها حاکی از آن است که با اندازه‌گیری میزان انتشار کربن واردشده به جو، برای هر کالا می‌توان دیدگاه روشن‌تری نسبت به کاهش آن داشت. به‌گفته کارشناسان صنایع غذایی، در مقایسه با صنعت فولاد یا سیمان، چندان انرژی‌بر نیست، اما باتوجه به اینکه سرانه مصرف در تولیدات غذایی بالا است، به‌عبارت‌دیگر، از آنجایی که یکایک مردم جهان به‌طورمستقیم با آن سروکار دارند، میزان استفاده کم آن هم، رقم زیادی را در مصرف انرژی به خود اختصاص داده است. در این بین، مصرف گوشت تاثیر جدی بر میزان انتشار کربن می‌گذارد. صمت در این گزارش به اهمیت اندازه‌گیری ردپای کربن و تاثیری که صنایع غذایی بر گرمایش جهانی دارند، پرداخته است.
ردپایت را کمرنگ کن
اگر صنعتی شدن به‌دنبال کاربرد ماشین‌آلات در کارخانه‌ها و مصرف بالای سوخت‌های فسیلی تنها افزایش تولید و رفع نیازهای عموم مردم به‌منظور آسایش بیشتر را در پی نداشت، انتشار بیش از اندازه گازهای گلخانه‌ای در جو اثری بود که امروز از آن به‌عنوان گرمایش جهانی یاد می‌کنند و این اصلی‌ترین اثری است که بشر می‌تواند از آن به‌عنوان ارمغان صنعتی شدن یاد کند. امروزه با اندازه‌گیری میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای راهکارهایی به‌منظور مدیریت استاندارد آن از سوی دانشمندان پیشنهاد شده است. از سال ۱۹۹۰ با انجام یک پروژه دکتری، عبارت ردپای کربن به‌وجود آمد. تا پیش از آن، اصطلاحاتی چون «کربن جاسازشده» یا «کربن منتشره» در متون علمی رواج داشت؛ اما به‌مرور زمان این مفاهیم با یکدیگر ادغام شدند تا اینکه عبارت ردپای کربن زاده شد و معنای امروزی را به خود گرفت. حال اگر بخواهیم به‌طوردقیق بگوییم ردپای کربن چیست، لازم است،بگوییم این عبارت به‌میزان انتشار دی‌اکسیدکربن بر واحد محصول تولیدشده اشاره دارد، در واقع نشانگری است که بیان می‌کند، در صفر تا صد فرآیند تولید یک محصول چه میزان گاز دی‌اکسیدکربن تولید می‌شود. میزان انتشار و نوع محصول تولیدشده مولفه‌های مهم در این نشانگر است. باتوجه به اینکه همیشه میزان انتشار دی‌اکسیدکربن تمامی تولیدات کارخانه‌ها سنجیده می‌شود، اما هیچ‌گاه نتوانستیم بفهمیم که به‌ازای تولید یک محصول، چقدر کربن به جو فرستاده می‌شود، بنابراین «ردپای کربن» سیاهه استانداردی است که برای کسب اطلاع از میزان کربن منتشرشده موردارزیابی قرار می‌گیرد.
یک ظرف ماست چقدر کربن تولید می‌کند؟
فاطمه دلیر، پژوهشگر و فوق‌دکتری مهندسی محیط‌زیست از دانشگاه تهران در گفت‌وگو با صمت، درباره ماهیت و اهمیت ردپای کربن گفت: در آینده‌ای نزدیک، درج برچسب ردپای کربن می‌تواند یک مزیت برای کالاها به‌حساب بیاید. امروزه هم، مردم کشورهای فرانسه، انگلیس و آلمان خواهان خرید محصولاتی هستند که روی آنها برچسب ردپای کربن درج شده باشد؛ در واقع آنها می‌خواهند بدانند که به‌ازای محصولی که خریداری کردند، چه میزان کربن به جو منتشر شده است. این محصول می‌تواند یک مداد، یک نوشابه، یک ظرف ماست یا هر کالای دیگری باشد.
دلیر بااشاره به اهمیت استفاده از این فرآیند در راستای کاهش گرمایش جهانی گفت: نکته مهم این است که ما برای کاهش انتشار یک گاز در جو، باید ابتدا آن را اندازه‌گیری کنیم. گفتنی است، اگر ردپای کربن به‌عنوان یک برچسب روی محصولات درج شود، باعث افزایش اطلاعات عمومی مردم هم می‌شود. یکی دیگر از فواید عملکرد براساس ردپای کربن، این است که درج برچسب آن روی محصولات می‌تواند رقابت‌پذیری ما را در بازار جهانی حفظ کند.
شروع یک تجارت جهانی
به‌گفته دلیر، رویکرد تجارت جهانی به ردپای کربن مثبت است و در آینده‌ای نه‌چندان دور، چنین روندی در ایران هم فراگیر خواهد شد. در نهایت، تجارت جهانی کالاها به‌سمتی می‌رود که اگر محصولی ردپای کربن نداشته باشد، خواهان زیادی هم ندارد و به نرخ بسیار کمتر از دیگر محصولاتی که دارای برچسب ردپای کربن هستند، به‌فروش می‌رسد. این کارشناس محیط‌زیست بااشاره به تجاری‌سازی کربن در جهان گفت: هر محصولی از سوی کارخانه‌ها تولید می‌شود، یک اثر خارجی از خود برجای می‌گذارد که گازهای گلخانه‌ای اثر مشترک این محصولات است. از آنجایی که این گازها تاثیر عمیقی بر محیط‌زیست کره زمین دارند، باید به‌طورخاص در هزینه‌های اقتصادی کارخانه‌ها در نظر گرفته شوند. 2 رویکرد در این شرایط برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای در نظر گرفته می‌شود؛ یکی آنکه مرزهای مشخصی برای انتشار در نظر بگیریم و رویکرد دوم، مقرر کردن قیمتی با عنوان مالیات انتشار کربن است. در این میان، راهکار موثرتری هم وجود دارد که با عنوان بازار تجارت کربن شناخته می‌شود؛ اینکه در حوزه تجارت آلاینده‌ها، یک بازار مستقل به‌وجود بیاوریم. به‌گفته دلیر، این نوع تجارت را می‌توان برای دی‌اکسیدکربن به‌صورت اختصاصی ایجاد کرد که در آن فقط کربن معامله شود. از آنجایی که پرداخت مالیات دارای رویکرد منفی است، شاید روش مناسبی برای توجیه شرکت‌ها برای پایین آوردن انتشار کربن محصولات‌شان نباشد، اما چون مکانیسم بازار کربن براساس خریدوفروش است، صاحبان تجارت نگرش منفی نسبت به آن نخواهند داشت و راحت‌تر موردپذیرش قرار می‌گیرد.
یک معامله برد ـ برد
وی در تشریح مکانیسم بازار کربن گفت: 3 کارخانه تولید محصول را در نظر بگیرید که هرکدام به‌میزان واحدی، دی‌اکسیدکربن منتشر می‌کنند، حال هر 3 کارخانه بنا بر دستورالعمل‌ها مجبور به انجام اقداماتی برای کاهش میزان انتشار خود هستند؛ اما هرکدام بنا به موقعیت جغرافیایی و شرایط فیزیکی، هزینه‌های تمام‌شده متفاوتی را باید متقبل شوند؛ در این شرایط، مکانیسم بازار کربن یک معامله برد ـ برد محسوب می‌شود؛ روند بازار کربن این گونه است که کارخانه‌ای که هزینه کمتری را برای کاهش انتشار خود صرف می‌کند، اگر بتواند سیاهه خود را از حد میانگین پایین‌تر بیاورد، به همان اندازه و به‌صورت درصدی می‌تواند «برگه اعتبار کاهش» خود را به کارخانه‌ای بفروشد که در عمل توانایی کاهش انتشار نداشته است. دلیر ادامه داد: در این شرایط، از سویی کارخانه خریدار هزینه کمتری را نسبت به سرمایه‌گذاری و پرداخت مالیات صرف می‌کند و از سوی دیگر، در کل میزان انتشار کربن کاهش یافته است. وی بااشاره به تجربه‌های موفق عنوان کرد: بازار آلاینده‌ها در اروپا بسیار موفق بوده است. سال‌ها پیش هم در امریکا برای دی‌اکسیدگوگرد چنین دادوستدی شکل گرفت. امروزه کشورهای زیادی در دنیا هستند که بازار کربن دارند.
در میان اخبار
تولید غذا کربن بیشتری به هوا می‌فرستد
محمدرضا قاسمی، دکتری مکانیک در شاخه بیوسیستم در گفت‌وگو با صمت درباره اهمیت و نقش صنایع غذایی در میزان انتشار کربن گفت: ابتدا منظورمان از صرف انرژی در صنایع غذایی کدام بخش از این صنعت است؟ گفتنی است، فرآیند تولید غذا نسبت به دیگر بخش‌های این صنعت دی‌اکسیدکربن زیادتری را به اتمسفر وارد می‌کند. قاسمی افزود: فعالیت‌های کشاورزی و تولید گوشت یکی از عوامل اصلی انتشار میزان زیادی دی‌اکسیدکربن به اتمسفر زمین است؛ در حقیقت اگر دانشمندان به صنعت غذا در موضوع انرژی تاکید می‌کنند، در اصل هدف توجه به تولیدات گوشتی و بعد فعالیت‌های کشاورزی است. به‌گفته این کارشناس، انتشار کربن از طریق فعالیت‌های کشاورزی توسط بشر از 10 هزار سال پیش رخ می‌داده است، اما فرآیند تشدیدکننده دیگری وجود نداشت؛ به‌همین دلیل شیمی جو کره زمین متعادل بود و طبیعت، خود را با این میزان انتشار کربن که از طریق کشاورزی وارد اتمسفر می‌شد، سازگار می‌کرده است؛ به‌همین دلیل تداخلی در شرایط جوی به‌وجود نیامد، اما با شروع انقلاب صنعتی، این تعادل به‌هم خورد.
تنوع اقلیمی، عاملی در تغییر اقلیم
قاسمی بااشاره به دیگر بخش‌های انرژی‌بر صنایع غذایی گفت: حمل‌ونقل در صنایع غذایی یکی دیگر از فرآیندهای پرمصرف است که بعد از تولید گوشت، کربن زیادی وارد اتمسفر می‌کند. از آنجایی که کشور ما دارای تنوع و گوناگونی اقلیمی است، محصولات هم در جای‌جای کشورمان دارای تنوع هستند، به‌همین دلیل، اقلام غذایی مختلف در بستر حمل‌ونقل باید به اقصی نقاط کشور توزیع شوند و همین امر باعث می‌شود که انرژی زیادی مصرف شود، در حقیقت حمل‌ونقل در صنعت غذا نه‌تنها در ایران بلکه در سراسر دنیا به‌عنوان یکی از منتشرکننده‌های مهم کربن به‌شمار می‌رود. وی بااشاره به سومین عامل انتشار کربن گفت: ابزار و فناوری‌ها در بحث تولید و بسته‌بندی صنایع غذایی سومین عامل انتشار کربن به جو است.
کشور ما در مقایسه با جوامع توسعه‌یافته، کربن کمتری در این زمینه به اتمسفر می‌فرستد، چرا که گستردگی فرآیند بسته‌بندی در این کشورها بیشتر از ایران است. به‌گفته این کارشناس در شاخه بیو سیستم، بیشتر کشورهای پیشرفته کمابیش همه‌چیز را در قالب بسته‌بندی توزیع می‌کنند، در حالی که این روند در ایران هنوز وجود ندارد و شاید تا چند دهه آینده، ما هم جا پای این کشورها بگذاریم و هر کالایی را در قالب بسته‌بندی ارائه کنیم.
تاثیر رژیم غذایی بر انتشار کربن
وی در پاسخ به این پرسش که باتوجه به موارد گفته‌شده، اگر مردم جهان گیاه‌خوارتر شوند و گوشت کمتری مصرف کنند، می‌توان گام اساسی در کاهش انتشار کربن ناشی از صنایع غذایی برداشت؟ گفت: این فرآیند یکی از راهکارهایی است که در دنیا به آن توجه کرده‌اند و اقداماتی هم دراین‌باره انجام داده‌اند. در کل، تغییر رژیم‌های غذایی، تاثیر زیادی در تولید گوشت و در نهایت کاهش انتشار کربن دارند. از سویی دیگر، برخی کشورهای پیشرفته توانستند با تولید گوشت‌های آزمایشگاهی نسبت به این روند اقدامات مثبتی انجام دهند. گفتنی است؛ در آینده‌ای نزدیک، جهان به این سمت خواهد رفت. قاسمی بااشاره به روند بسته‌بندی تاکید کرد: در بخش صنایع غذایی، سرمایش و گرمایش مواد از اهمیت زیادی برخوردار است، چرا که در این فرآیند انرژی زیادی مصرف می‌شود و گازهای گلخانه‌ای بیشتری را وارد جو می‌کند.
وی باتوجه به اقدامات انجام‌گرفته در کشورمان برای کاهش انتشار کربن از مجرای صنایع غذایی گفت: از آنجایی که ما یک درصد خاک جهان را در اختیار داریم و یک درصد جمعیت جهان هم به ما تعلق دارد، بنابراین به‌لحاظ مساحت و جمعیت، کشور متوازنی هستیم؛ اما نسبت به این مولفه‌ها، کربن بیشتری را به آسمان می‌فرستیم. به‌گفته قاسمی، در حالی که نیم درصد تولید دنیا را در دست داریم، تولید کربن ما 2 درصد است، یعنی 4 برابر تولیدات و 2 برابر جمعیت کشور، کربن منتشر می‌کنیم که این امر در نهایت به ضرر اقتصاد ما تمام خواهد شد.
وی گفت: براساس روند و تصمیماتی که مجامع بین‌المللی درباره کاهش انتشار کربن در پیش گرفته‌اند، گفتنی است، در آینده‌ای نزدیک هر کشور باید به نسبت کربنی که منتشر می‌کند، مالیات پرداخت کند. در صورت اجرایی شدن این فرآیند کشور ما متضرر خواهند شد؛ اما تاکنون فکری برای کربن منتشره‌شده به جو نشده است.
سخن پایانی
خوب است، بدانیم تنها گرمایش چند دهم درجه‌ای زمین منجر به رخداد سیلاب‌های مخرب، توفان‌های شدید و بی‌سابقه، از بین رفتن منابع زیست‌محیطی و کاهش ذخایر آبی شده است و این موارد فقط چند نمونه واضح تغییرات اقلیمی است، بنابراین انسان امروز راهی جز کاهش انتشار گازهای گلخانه در کنار پیگیری رویکردهای سازگارانه ندارد. محاسبه و اجرای قوانین مربوط به تجارت کربن با اندازه‌گیری مولفه‌ای نظیر ردپای کربن، یکی از راهکارهای مدیریت انتشار گازهای گلخانه‌ای است. متاسفانه در کشور نه‌تنها اقدامی برای کاهش انتشار کربن انجام نمی‌گیرد، بلکه اشتباهات دیگر کشورها در زمینه انتشار تکرار می‌شود. امروزه در بیشتر کشورهای پیشرفته دنیا، انتشار کربن موضوع بسیار مهم در امر تولید است، هرچند آنها راهکارهای مسالمت‌آمیزی را پیگیری نمی‌کنند. برای مثال، تعویض جغرافیای تولید منجر به کاهش انتشار از سوی این کشورها شده است، اما همان محصول با همان میزان انتشار در جایی دیگر و در حال تولید است که در نهایت در میزان انتشار گازهای گلخانه به جو در سراسر کره زمین تغییری به‌وجود نیامده است.
