عموما در مخاصماتی که بین کشورهای مختلف رخ می‌دهد، معاهدات زیست‌محیطی که نیمه‌جانی پیدا کرده‌اند و افتان‌وخیزان پیش می‌روند، با رکود و وقفه روبه‌رو می‌شوند و به‌عبارت ساده‌تر، طبیعت همواره قربانی جنگ است.

درگیری نظامی میان اوکراین و روسیه هم از این قاعده مستثنا نمانده و یکی از نخستین آسیب‌دیدگان محیط‌زیستی‌اش، تعهد و تلاش کشورهای اروپایی برای کربن‌زدایی براساس معاهده پاریس، پیمان کیوتو و... است. معاهده پاریس ذیل چارچوب پیمان‌نامه سازمان ملل در تغییر اقلیم و پیمان کیوتو هم تعهدی بین‌المللی در چارچوب سازمان ملل برای کاستن از انتشار گازهای گلخانه‌ای است.

کربن صفر در کشورهای توسعه‌یافته بیش از 2 دهه است که در دستور کار قرار دارد و تلاش زیادی برای مهار گازهای گلخانه‌ای انجام ‌شده است.

اگر به گزارش‌هایی که در حوزه محیط‌زیست جنگ تهیه ‌شده است، مراجعه کنیم، روشن می‌شود که علاوه بر تخریب‌ها و آلودگی‌هایی که به‌صورت نقطه‌ای در مناطق جنگ‌زده ایجاد شده و با عنوان آلودگی‌های نظامی از آن یاد می‌شود، بر انتشار گازهای گلخانه‌ای در کل کره زمین هم تاثیر قابل‌توجهی داشته است. به‌عنوان‌مثال، در جنگ خلیج‌فارس یا حمله عراق به کویت، وقتی‌که چاه‌های نفت به‌آتش کشیده شد، میزان بسیار زیادی گازهای کربنی به‌ویژه هیدروکربن‌ها، در جو زمین منتشر شد.

به‌مناسبت فرارسیدن سال نو میلادی، در گزارش امروزصمت به چشم‌انداز پیش‌روی تعهدات زیست‌محیطی پرداخته و وضعیت حال حاضر دنیا را بررسی کرده‌ایم. امیر صباغ، مدیر اقتصادی و توسعه سرمایه‌گذاری ایمیدرو و پیمان افضل، استاد دانشگاه و فعال معدن هر یک بخشی از این مسئله را تشریح کرده‌اند. با ما در این گزارش همراه باشید.

بحران انرژی در قلب اروپا

امیر صباغ ـ مدیر اقتصادی و توسعه سرمایه‌گذاری ایمیدرو: واقعیت این است که اروپاییان بخش عمده‌ای از سبد انرژی مصرفی خود را از طریق روسیه وارد و تامین می‌کردند و به‌طبع از وقتی عرضه گاز طبیعی در این کشورها محدود شده است، با بحران‌های پیش‌بینی‌نشده‌ای مواجه شده‌ و به‌ناچار به‌سوی مصرف از سبدهای دیگر انرژی رو آورده‌اند. این حامل‌ها عبارتند از: LNG وارداتی، زغال‌سنگ، استفاده از نیروگاه‌های هسته‌ای و... . طبیعی است که بخشی از این انرژی‌ها جزو دسته انرژی‌های پاک قرار ندارند و آلاینده کربن را در اتمسفر افزایش می‌دهند.

اما همزمان دولت‌های اروپایی کار خود را برای کاهش تبعات این کربن‌سوزی، ناگزیر آغاز کرده‌اند. یکی از این اقدامات، مدیریت مالیات یا بورس کربن در این کشورها است.

در سال نو میلادی، اقدامات آنها در امتداد مسیری که از سال گذشته آغاز شد، ادامه پیدا خواهد کرد و شاید با سرعت و شتاب بیشتری پیش برود.

به‌تازگی آژانس بین‌المللی انرژی گزارشی منتشر کرده است که براساس آن، محدودیت‌های گاز طبیعی در اروپا در سال ۲۰۲۳ به بالای ۵۰ میلیون مترمکعب در روز خواهد رسید. به‌این‌ترتیب، به‌طورحتم اروپا باید کماکان از انرژی‌های فسیلی استفاده کند تا میزان کسری انرژی خود را جبران کند و این موضوع باعث می‌شود که دولت‌های اروپایی همچنان درگیر مسائل مربوط به یارانه انرژی، مدیریت آلایندگی انرژی و کاهش انتشار کربن باشند.

راهکارهای پیش‌پای ما

همان‌طور که اروپا تجارت انرژی با سایر کشورها را آغاز کرده است، به‌نظر می‌آید ایران هم همین راهکار را پیش‌رو دارد. ما می‌توانیم از ترکمنستان که در حال ‌حاضر روزانه ۴۰ میلیون مترمکعب مازاد عرضه داخلی دارد، گاز طبیعی وارد کنیم. علاوه بر این، می‌توان مانند کشورهای اروپایی اجاره و استفاده از کشتی‌های پایانه سیار را برای تبدیل LNG به CNG در دستور کار داشته باشیم. علاوه بر این، در کوتاه‌مدت محدودیت صادرات گاز طبیعی کشور هم می‌تواند به مدیریت بحران کمک کند، البته این راهکار کوتاه‌مدت است و برای آینده باید سرمایه‌گذاری در حوزه گاز را هدف قرار دهیم و به‌دنبال توسعه سرمایه‌گذاری میادین گاز طبیعی کشور باشیم.

از سویی دیگر، استفاده از سوخت‌های جایگزین مثل زغال‌سنگ حرارتی باید در دستور کار قرار داشته باشد، زیرا حقیقت این است که در آینده نمی‌توان سبد انرژی کشور را به‌تمامی با گاز طبیعی پر کرد. بنابراین، باید مثل سایر کشورها ترکیبی از انواع حامل‌های انرژی را در اختیار داشته باشیم و در این مسیر انرژی‌های تجدیدپذیر، هسته‌ای، زغالی، فسیلی و همین‌طور گاز طبیعی همه باید در دستور کار قرار داشته باشند.

تقاضا برای فلزات باتری

باتوجه به افزایش تقاضا برای استفاده از خودروهای برقی، که آلایندگی کربنی ندارند، بازار فلزات باتری در امسال هم مانند سال گذشته میلادی داغ و پررونق خواهد بود و تعداد خودروهایی که از سوخت تجدیدپذیر و به‌صورت مشخص برق استفاده می‌کنند، در بازار افزایش خواهد داشت.

البته در چند ماه اخیر، شاهد افت سهام شرکت‌های خودرو برقی هستیم، اما به‌نظر می‌رسد این اتفاق کوتاه‌مدت و در بلندمدت، مسیر دنیا به‌شکل روشن و مشخص فاصله‌گیری از تولید کربن است و به‌این‌ترتیب، انتظار رشد تقاضا برای آنها دور از ذهن نیست. نیکل، لیتیوم و منگنز از جمله فلزاتی است که پیش‌بینی می‌شود در چند سال آینده به‌شدت بازار جهانی پررونقی داشته باشند.

وضعیت روسیه

اما درباره اینکه وضعیت روسیه در بازار بین‌المللی مواد معدنی همچنان تثبیت شده است یا احتمال تحریم این کشور وجود دارد به‌نظر می‌رسد، فشار روی روسیه در سال‌های آینده روندی افزایشی خواهد داشت و به‌طبع این کشور را وادار می‌کند، به‌سمت بازارهای ضدتحریمی مثل شرق آسیا و چین حرکت کند و روس‌ها رقیب جدی ما در بازارهای صادراتی کماکان باقی می‌مانند و به‌عنوان یکی از ریسک‌های صادرات حوزه کامودیتی کشور ایران عمل خواهند کرد و باید دولت ایران هم سعی کند، رقابت‌پذیری خود را در بازارهای جهانی افزایش دهد تا بتواند بر سیاست روسیه غلبه کند.

قاره سبز سرد

پیمان افضل ـ استاد دانشگاه و فعال معدن: جهان در سالی که گذشت، با بحران بزرگی در زمینه تامین انرژی روبه‌رو شد؛ بحرانی که در نتیجه جنگ میان روسیه و اوکراین و کاهش صادرات گاز به قاره سبز ایجاد شد و شدت گرفت و بسیاری از کشورها را بر آن داشت تا از تلاش‌های خود برای مهار تولید کربن، به‌شکل موقت، عقب‌نشینی کنند.

این عقب‌نشینی از مواضع سختگیرانه اروپایی در زمینه کربن صفر علاوه بر اینکه چشم‌انداز تولید و مصرف مواد معدنی را، حداقل در کوتاه‌مدت، تغییر می‌دهد، عواقب ناخوشایندی هم در حوزه محیط‌زیست خواهد داشت و به همه تلاش‌ها و دستاوردهای بین‌المللی آسیب می‌زند، از جمله این تلاش‌ها، انعقاد معاهده پاریس و پیمان کیوتو است.

آلمان که یکی از سرسخت‌ترین کشورها در این زمینه به‌شمار می‌آمد، پس از جنگ اوکراین و روسیه به‌ناچار دوباره سراغ سوخت‌هایی مانند زغال‌سنگ رفته و علت این اقدام، جبران کمبود گاز طبیعی روسیه اعلام‌ شده است.

روبرت هابک، وزیر اقتصاد و حفاظت از اقلیم آلمان که عضو حزب سبزها است و پیش‌تر از مخالفان استفاده از انرژی‌های فسیلی به‌شمار می‌رفت، در حال‌ حاضر باتوجه به قطع گاز روسیه، از فعال کردن نیروگاه‌های زغال‌سنگ سخن گفته است.

وی در سخنانی با تاکید بر اینکه قدم نهادن در این راه برای وی کار آسانی نیست، اظهار کرده که در شرایط فعلی این اقدام ضروری است.

دولت جدید آلمان در سیاست‌های اولیه خود اعلام کرده بود تا سال ۲۰۳۰ به استفاده از زغال‌سنگ برای تولید برق پایان خواهد داد.

همین‌طور فرانسه که به‌شدت تلاش کرده  تا سوخت موردنیاز خود را از کشورهای دیگری مانند امریکا و قطر، تامین کند و به‌همین ترتیب، یکی از مهم‌ترین دغدغه کشورها این بوده است که سوخت موردنیاز خود را به‌ویژه برای زمستان از منبعی جز روسیه، تامین کنند.

تلاش‌ها مضاعف می‌شود؟

به‌هرحال، این وضعیت موقتی است و تا پایان جنگ روسیه و اوکراین ادامه دارد، اما شاید بروز این بحران بهانه‌ای شده است تا کشورها به تلاش و برنامه‌ریزی‌های خود برای حذف سوخت‌های فسیلی شدت بیشتری بدهند. البته به‌صورت تئوری و با دانش امروزی نمی‌توان تولید کربن را به صفر رساند، اما می‌توان میزان آن را به صفر نزدیک کرد.

کربن صفر، تلاشی است در مسیر کاهش تولید گاز دی‌اکسیدکربن و مونوکسیدکربن به کمترین میزان ممکن. به‌عبارت‌دیگر، تلاش برای اینکه میزان کربن رهاشده در جو زمین به همان مقدار طبیعی محدود شود.

رشد زیاد تولید انرژی‌های تجدیدپذیر و پاک مثل انرژی باد، خورشید، زمین‌گرمایی و انرژی ناشی از جزر و مد دریا و موارد جدیدی مانند بایو گاز یا گاز فاضلاب، امیدها را به کم کردن میزان کربن افزایش داده است.

پژوهشگران زیادی روی انرژی‌های نو و پاک کار می‌کنند و میزان تولید و گسترش آنها به‌شدت رو به افزایش است و سهم این قبیل سوخت‌ها در بازار انرژی، بی‌وقفه بیش‌ازپیش می‌شود.

بحران در پی بحران

پیش ‌از این گفته می‌شد که شاید تا سال ۲۰۵۰ سوخت‌های پاک و انرژی‌های تجدیدپذیر نتوانند به حد مناسبی در دنیا برسند، اما در بحران کرونا و بعد از آن تولید این نوع از انرژی‌ها سرعت گرفت تا جایی که بسیاری از کشورها که می‌خواستند تا سال ۲۰۵۰ به کربن صفر در صنعت و انرژی و زندگی روزمره دست پیدا کنند، زمان پیش‌بینی‌شده خود را کوتاه‌تر و رسیدن به این هدف را تا ۲۰۳۵ قرار دادند. علاوه بر این، تلاش بسیار زیادی می‌کنند تا خودروهای الکتریکی را گسترش دهند و حتی روی هواپیماها و کشتی‌ها کار می‌کنند تا سوخت آنها به انرژی‌های تجدیدپذیر تبدیل
شود.

به‌هرحال، پس ‌از این دوره بحرانی، اتحادیه اروپا و بسیاری از کشورهای بزرگ دنیا، دیگر از صنایعی که کربن زیادی تولید می‌کنند، استفاده نخواهند کرد و این مسئله برای صنعت ما بسیار خطرناک و شاید گران تمام شود.

سخن پایانی

کارشناسان بر این باور هستند که اگر بشر می‌خواهد زنده بماند، باید استفاده از سوخت‌های فسیلی را کنار بگذارد، اما رتبه ایران در تولید گازکربنیک بسیار بالا و نزدیک به اخطار است، در حالی که استفاده از سوخت زغال‌سنگ در کشور ما رایج نیست. علت این میزان آلایندگی کربنی مربوط به استفاده بی‌حساب از گاز است.

در کشور ما کمابیش روزی ۶۰۰ میلیون مترمکعب گاز مصرف می‌شود و به‌این‌ترتیب تراز بازرگانی گاز ایران منفی شده و به‌عبارت‌دیگر، واردات از صادرات پیشی گرفته و برای جبران آن از یک‌طرف، مقدار کمی گاز به عراق و ترکیه صادر و از طرف دیگر، مقدار زیادی گاز از ترکمنستان وارد می‌کنیم و ادعا هم داریم که دومین ذخیره گاز دنیا متعلق به کشور ما است.

در حال‌ حاضر بهای جهانی هر مترمکعب گاز در اروپا ۳.۵ دلار است و بهای صادرات آن، حداقل ۱.۵ دلار، اما در کشور ما گاز خانگی با بهای مترمکعبی ۱۵۰ تومان محاسبه می‌شود. مشکل دقیقا همین‌جا است؛ جایی که ما یارانه زیادی به بخش انرژی اختصاص داده و از سایر بخش‌ها غفلت کرده‌ایم.

بنابراین سوخت به‌شکلی بی‌رویه مورداستفاده قرار می‌گیرد و هوا هم هر روز آلوده‌تر از روز قبل می‌شود و همزمان مردم روزبه‌روز بیشتر گرفتار مشکلات اقتصادی می‌شوند.

در حالی ‌که منطق می‌گوید انرژی را صادر و در ازای آن اشتغال ایجاد کنید و علاوه بر این، نرخ سوخت را افزایش دهید تا میزان مصرف کنترل شود.