گفته می‌شود نرخ فرسایش خاک در کشور بیش از ۷ برابر دنیا است و از سوی دیگر با مشکل فرونشست زمین رو‌به‌رو هستیم که شکلی بسیار نگران‌کننده به خود گرفته است. در واقع گویی درحال‌حاضر آلودگی هوا چالش اصلی کشور نیست. چالش اصلی تغییر اقلیم است، پدیده فرونشست زمین و فرسایش خاک است که وضعیتی بی‌بازگشت و جبران نشدنی است. باتوجه به شرایط بحرانی زیست‌محیطی کشور از جمله معضل ویرانگر فرسایش خاک، پدیده خطرناک فرو نشست زمین، تشدید فرآیند تغییرات اقلیمی و تبعات آن، دیگر تردیدی نیست که اولویت اول کشور باید پیوستن به کاروان توسعه پایدار و گام نهادن در حیطه صنایع و معدنکاری سبز و دوستدار محیط‌زیست باشد تا از این رهگذر، هم منابع تامین اقتصادی کشور حذف نشود و هم محیط‌زیست، این دارایی یگانه و تجدیدناپذیر، محفوظ بماند.

در گزارش امروز صمت تورج فتحی، معاون دفترحفاظت و مدیریت زیست محیطی آب و خاک سازمان حفاظت محیط‌زیست و مهدی کلاهی، استاد دانشگاه و کارشناس حوزه اجتماعی-محیط‌زیستی درباره اقدامات ضروری که برای خفاظت از خاک باید مد نظر قرار گیرد، نظرات خود را با ما در میان گذاشتند.

ارزیابی زیست محیطی

تورج فتحی، معاون دفترحفاظت و مدیریت زیست محیطی آب و خاک سازمان حفاظت محیط زیست: معمولا معدنکاری یکی از فعالیت‌های انسانی است که به طور ذاتی و اجتناب‌ناپذیری با فرسایش و آلودگی خاک ارتباط دارد. به عبارت دیگر تمام فعالیت‌های معدنی، مقادیر قابل توجهی فرسایش و آلودگی خاک را به دنبال دارند. یکی از راه‌های کاهش فرسایش خاک و جلوگیری از ایجاد آلودگی و تخریب گسترده در فعالیت معدنی آن است که پیش از انجام فعالیت معدنی، مطالعات مقدماتی با هدف حفاظت از محیط‌زیست، به خصوص مطالعاتی مانند ارزیابی اثرات محیط زیستی انجام ‌شود. در این نوع مطالعه؛ به بررسی شاخص‌های مختلف در فعالیت معدنی پیش رو پرداخته و با توجه به روش استخراج و کانه‌آرایی، تاثیر باطله‌های فرآوری و باطله‌های سنگین بر محیط خاک بررسی شده و در نهایت با توجه به عمق و گستردگی هر یک از این اثرات بر محیط خاک، تدابیر و تمهیداتی پیش‌بینی می‌شود که منجر به کاهش اثرات فعالیت معدنی بر محیط‌زیست و محیط پیرامونی معدن شود.

به عنوان مثال اگر یک معدن روباز را در نظر بگیریم که به صورت «پیت» باید استخراج شود، قبل از طراحی و اجرای آتشباری معدن، باید لایه خاک نباتی محدوده پیرامون پیت معدن جمع آوری و در سایت مشخصی نگهداری شود. این خاک باید در فرآیند حفاری و بعد از پایان فعالیت معدنی، دوباره برای احیای پوشش گیاهی منطقه مورد استفاده قرارگیرد.

آلودگی خاک و توسعه آن

یکی دیگر از اثرات فعالیت‌های معدنی، آلودگی خاک است. اهمیت آلودگی خاک آنجا بیشتر می‌شود که با توجه به شرایط جغرافیایی هر منطقه، عواملی مانند بارش، شرایط طبیعی منطقه را تحت تاثیر فعالیت‌های معدنی قرار داده و با ایجاد زهاب‌های اسیدی، احتمال انتشار عناصر سنگین همراه ماده معدنی به محیط‌زیست و خاک محدوده محتمل شود. بنابراین همه این موارد باید در مطالعات ارزیابی محیط‌زیست مد نظر قرار گیرد تا درباره سازکار مدیریت آنها و نحوه کاهش اثرات، اقدامات و تدابیر لازم پیش‌بینی شود.

فرآیند دو‌بخشی احیا

یکی از مهم‌ترین پیشنهادات مطرح برای کاهش اثرات زیست محیطی فعالیت‌های معدنی بر منابع آب و خاک، اجرای برنامه‌های احیا و بازسازی در معادن است. این فرآیند باید در دو بخش اتفاق بیفتد. بخش اول فعالیت‌های بازسازی و احیاست که همزمان با فعالیت معدنی و بهره‌برداری از معدن صورت می‌گیرد به این معنا که باید همزمان با فعالیت معدنی، برنامه‌های بازسازی اجرا شود و مرحله دوم بعد از پایان کار فعالیت معدنی است که تمام ابعاد از جمله سینه‌کارهای استخراج، محل تاسیسات کارخانه‌های کانه‌آرایی و سدهای باطله و... همه در قالب برنامه‌های بازسازی و احیا قرار می‌گیرند. در این فرآیند تلاش می‌شود این مناطق تا جای ممکن به شکل طبیعی اولیه خود بازگردانده شوند. اجرای این فرآیند شاید نخستین و مهم‌ترین اقدامی است که پس از پایان کار، می‌تواند به احیای محیط‌زیست منطقه کمک کند. دولت هم در زمینه فعالیت‌های معدنی باید نظارتی دو یخشی داشته باشد. یک بخش تدوین استراتژی‌های کلان و سیاست‌گذاری برای فعالیت معادن بوده و بخش دوم نیز شامل وضع قوانین و ضوابط محیط‌زیستی فعالیت‌های معدنی می‌شود. دولت در این دو عرصه تکلیفی بر عهده دارد که باید با برنامه‌ریزی دقیق اجرایی شود.

مسئولیت اجتماعی

مهدی کلاهی، استاد دانشگاه و کارشناس حوزه اجتماعی-محیط‌زیستی: پیش از این هم بارها گفته شده که رویکرد محیط‌زیستی، عدم استفاده از منابع و ذخایر خدادادی نیست، بلکه رویکرد؛ استفاده بهینه از منابع طبیعی با کمترین آسیب و عوارض است. همچنین باید راهی یافت تا اکوسیستم منطقه بعد از پایان کار معدنکاری نه تنها به حالت قبل که به شکل بهتری برگردانده شود. این مهم جزو وظایف مسئولیت اجتماعی معادنکاران است. در دنیای امروز برای این اجرای این وظیفه، راهکارهایی یافت و اجرایی می‌شود. به عنوان مثال یکی از روش‌هایی که از سوی انجمن احیای اکوسیستم، یا بهتر است بگوییم انجمن بازسازی اکوسیستم در دنیا پیشنهاد شده، تعریف استاندارد و اصولی برای معادنکاری و اجرای فرآیند عملیاتی بر اساس این استاندارد است.

رعایت اصول هشتگانه

بنابراین اگر معدنکاری درصدد بهره‌برداری از ذخایر زیرزمینی است باید در چارچوب اصول و قواعدی فعالیت کند که متشکل از ۸ اصل کلی است. در صورت رعایت این اصول، آسیب‌های معدنکاری به محیط‌زیست و منابع آب و خاک تا حد زیادی کاهش می‌یابد. به عبارت دیگر؛ در گام نخست باید برای فعالیت‌های معدنی، چارچوبی مشخص داشته و ملزم به رعایت این اصول باشیم و در گام دوم این اصول باید در جهت حفاظت از خاک و بهبود رفاه اجتماعی منطقه باشد.همچنین این استانداردسازی چارچوبی فراهم می‌کند تا تصمیمات بازسازی مبتنی بر راه و روش درست و منطبق بر واقعیت‌های میدانی و انعطاف‌پذیر باشد.

اگر بخواهیم این استانداردها را فهرست کنیم، باید همه گروداران از ابتدا تاانتهای کار درگیر برنامه‌ریزی برای معادن باشند. منظور از گروداران کسانی هستند که تحت تاثیر یک پروژه قرار می‌گیرند یا از یک پروژه تاثیر می‌پذیرند. یعنی یک پروژه یا روی معادن تاثیر دارد یا از معادن تاثیر می‌پذیرد. به این بخش «گروداران»می‌گوییم. به عبارت دیگر این بخش از کسانی تشکیل شده که در یک پروژه معدنی یا دارای قدرت هستند یا دارای منفعت، یا به هر نوعی به این فعالیت علاقمند هستند و ذی‌نفع به شمار می‌روند. پس ابتدا باید تحلیلی در مورد گروداران انجام گیرد و مشخص شود چه کسانی در فرآیند معدنکاوی و بهره‌برداری، باید درگیر پروژه شوند. در کل، مشارکت همه گروداران از شروع تا پایان معدنکاری باید مد نظر قرار بگیرد.

از علوم انسانی تا فنی و مهندسی

اصل دوم این است که بخش معدنکاری فقط بحث فنی، مهندسی و سنگ شناسی و... نیست. بلکه علوم بسیاری در این مسئله دخیل هستند که شامل منابع طبیعی، کشاورزی، منابع طبیعی و حتی انسان شناسی، علوم اجتماعی و جامعه شناسی و روانشناسی می‌شود. بنابراین گام دوم یا اصل دوم در این استاندارد این است که در فرآیند معدنکاری باید از انواع دانش‌های موجود استفاده شود. اجرای این بخش نیز به مسئولیت اجتماعی معدنکاران بازمی‌گردد. در بخش دیگری از وظایف مسئولیت اجتماعی معدنکاری به این نکته می‌رسیم که در صورت بروز مشکل حتی پس از پایان کار، بازهم معدنکار موظف به تامین هزینه و امکانات برای رفع مشکل است. بنابراین مجموعه یا تلفیقی از دانش‌ها برای مدیریت و سپس احیای معدن مورد نیاز است.

تعریف مرجع

اصل سوم احیای اکوسیستم‌های معدنی تاکید دارد؛ تغییرات محیطی که در عرصه معدنکاری صورت می‌گیرد در بلند مدت منطبق با اکوسیستم مرجع، رصد شده و در نهایت احیا و بازسازی بر اساس اکوسیستم‌های مرجع اجرایی شود. منظور از اکوسیستم‌ مرجع منطقه‌ای با مشابهت کامل به محدوده معدنکاری است تا تغییرات پوشش گیاهی و منابع آن در طول مدت معدنکاری مد نظر قرار بگیرد.

اصل چهارم ناظر به فرآیندهای بازسازی اکوسیستم است. به عبارت دیگر بازسازی اکوسیستم فرآیندهایی دارد و ما نمی‌توانیم صرفاً با کاشت نهال به احیا منطقه بپردازیم. در نهایت اینکه فرآیندهای بازسازی اکوسیستم باید بر اساس اصل پایداری و توجه به ظرفیت‌های منطقه صورت گیرد.

شاخص اندازه‌گیری

اصل بعدی در این استاندارد این است که شاخص‌های اندازه‌گیری با توجه به اصول یادشده، تدوین شده و برای ارزیابی میزان موفقیت در احیای اکوسیستم مورد استفاده قبرار گیرند. این شاخص‌ها باید از سوی یک تیم بیرونی مانند تشکل‌های بخش خصوصی یا نهادهای محلی معدنی تدوین شده و بر روند ارزیابی نظارت کنند.

کمال‌گرایی در بازسازی

اصل بعدی، هدف‌گذاری تحقق احیای اکوسیستم در بالاترین سطح بهبودی و احیا است. در اینجا پای و دانش‌های دیگر به میان می‌آید تا بالاترین سطح بهبودی تعیین شود و به قول معروف نقشه راهی در جهت رسیدن به این استاندارد و این هدف طراحی ‌شود.

ارزش‌های تجمعی

اصل بعدی آنکه در ساختار اجرای پروژه‌های بزرگ، نباید دنبال ارزش‌های جزئی و فردی بود و تمرکز باید بر ارزش‌های تجمعی باشد. برای تحقق بهره از ارزش‌های تجمعی نیز نیاز به علومی مانند اکولوژی، علوم اجتماعی و... داریم.

اصل تداوم

آخرین اصل که اصل هشتم است می‌گوید؛ کلیه فرآیندهای بازسازی و ترمیم اکوسیستم باید به صورت مداوم اتفاق بیفتد. یعنی فعالیت‌های ترمیمی نه فقط در مقطع خاصی یا روز خاصی بلکه در طول سال‌های برداشت و بعد از برداشت نیز باید اجرا شوند. برای اجرای این اصل نیاز به تداوم در فعالیت‌ها و نظارت و پایش روند کار هستیم.در کل امروزه پاسخ‌های علمی، پاسخ‌های محیط زیستی و پاسخ‌های اجتماعی برای معدنکاران و فرآیند معدنکاری و برداشت معادن کاملا مشخص است و تنها نیاز است که ما این چند اصل را رعایت کنیم. اگر این ۸ اصل رعایت شود و دولت به عنوان یک ناظر و نهاد بالادستی، روند اجرای این اصول هشتگانه را تحت نظارت قرار دهد، می‌توان به نتایج قابل قبولی در این عرصه رسید. همچنین در کنار سازکار یاد شده، دانشگاهیان و تشکل‌ها و نهادهای مردمی و اهالی بومی باید به عنوان کمیته راهبردی تعیین شوند. در این صورت منافع حاصل از معدنکاری، در دراز مدت هم منجر به توسعه معادنکاری می‌شود و هم برای مردم محلی و کل کشور سودمند است.

سخن پایانی

وقتی موضوع از دست رفتن و فرسایش خاک مطرح می‌شود، فرونشست زمین نخستین اتفاقی است که رخ داد آن به ذهن می‌رسد. در این پدیده لایه‌های خاک نشست می‌کنند و علاوه بر اینکه نمی‌توان ساختار خاک را به شکل قبل درآورد، قابلیت جذب آب در خاک هم از بین می‌رود و شدت جاری شدن روان‌آب و سیلاب نیز بیشتر می‌شود. خلاصه کلام آنکه آسیب به خاک جبران شدنی نیست. بنابراین امروز باید بیش از هرچیز دیگری، نگران آثار و تبعات ناشی از فرسایش خاک و تغییر اقلیم باشیم و راهی جز افزایش سازگار کردن و تاب‌آوری در حوزه‌های گوناگون برای مقابله با آن وجود ندارد.