حذف صفر؛ ایده خوب، زمان بد
حذف صفر از پول ملی طرحی با قدمت بحث چندین‌ساله است؛ یعنی سال‌هاست که تصمیم‌سازان پولی و مالی کشور از برنامه‌هایی در راستای کاهش تعداد صفرهای پول ملی صحبت می‌کنند، اما این ایده هنوز رنگ اجرا به خود ندیده که شاید بتوان این مسئله را تاحدودی به هشدار کارشناسان مبنی بر شکست طرح و امکان بازگشت زودهنگام صفرها در صورت کنترل نشدن تورم و برقرار نبودن ثبات اقتصادی نسبت داد. با این حال به‌نظر می‌رسد دولت چهاردهم در اجرای این طرح جدیت دارد. اما اجرای این طرح چقدر در اقتصاد ایران ضرورت دارد؟ این پرسشی است که عموم کارشناسان در پاسخ به آن تاکید می‌کنند رفرم و اصلاحات پولی الزامی است که باید اجرایی شود، اما باتوجه به وضعیت تورمی موجود، زمان فعلی، زمان مناسبی برای آن نیست و در صورت اجرای آن، بعد از مدت کوتاهی دوباره شاهد بازگشت صفرها به پول ملی خواهیم بود. صمت در گزارش پیش رو در گفت‌وگو با کارشناسان ضرورت و عدم ضرورت اجرای این طرح را بررسی کرده است.
حذف صفر؛ برنامه‌ای ریشه‌دار
سال‌هاست حذف صفر از پول ملی، تبدیل به برنامه‌ای در دست بررسی دولت شده و برخی کارشناسان بر ضرورت اجرای آن تاکید می‌کنند، اما به نظر می‌رسد خود سیاست‌گذار نیز در اجرای آن چندان جدی نبوده و بر همین اساس در گذر زمان تغییراتی نیز در این سیاست لحاظ شده است؛ به‌گونه‌ای که نخستین بار تصمیم‌گیران از حذف ۳صفر از پول ملی خبر می‌دانند، اما با گذشت زمان و به‌دنبال افزایش تورم تصمیم بر حذف ۴صفر از ریال گرفته و در نهایت نیز هفته گذشته این طرح در مجلس با رفع ایرادات شورای نگهبان آن تصویب شد.
پیش از این نیز برخی کشورها در شرایطی که با افت ارزش پول ملی خود مواجه شدند، برای جبران این مسئله به سیاست حذف صفر از پول ملی روی آورند. البته اجرای این تصمیم نیازمند الزاماتی است و تا وقتی تورم بی‌رویه فعلی وجود داشته باشد، نمی‌توان با صفرزدایی از پول ملی که هزینه‌های زیادی هم به اقتصاد و جامعه تحمیل می‌کند، ارزش ریال را بالا برد. یکی از زیرساخت‌های مهم و اساسی در اجرای طرح کاهش صفر از پول ملی این است که اقتصاد به وضعیت باثباتی برسد و سیاست‌گذار بتواند با ابزارهای در اختیار هم وارد مسیر اصلاحات ساختاری شود و هم جلوی تداوم رشد تورم را بگیرد.
به‌عبارت دقیق‌تر برای آنکه صفرزدایی از پول ملی طرحی موفق باشد، لازم است سیاست‌گذار با اقداماتی نرخ تورم را به زیر ۱۰درصد برساند و نوسانات اقتصادی موجود نیز به حداقل ممکن برسد، اما اگر سیاست‌گذار به ضرورت فراهم‌سازی الزامات حذف صفر از پول ملی بی‌توجهی کند، به‌زودی ناچار خواهیم بود برای حفظ ارزش ریال، صفرهای بیشتری را از ریال حذف کنیم که برای نظام اقتصادی کشور بسیار پرهزینه خواهد بود. تجربه کشورهای موفق در این زمینه نیز نشان‌دهنده ضرورت برقراری ثبات اقتصادی است و به‌گواه آمار کشورهایی در اجرای این طرح موفق بوده‌اند که در شاخص تورم شرایط مساعدی داشته‌اند. در هر حال اقتصاد ایران به‌طورمستمر درگیر تورم بالا است و هنوز به درجه‌ای از ثبات دست نیافته که بتواند با حذف صفر از پول ملی شکلی جهان‌پسندتر به پول ملی خود بدهد.
در هر صورت این طرح اکنون به تصویب رسیده و تحرکات موجود نیز نشان می‌دهد دولت برای اجرای آن آماده می‌شود؛ به‌طوری که مدیرکل سیاست‌های اقتصادی بانک مرکزی در این باره اعلام کرد: باید مجموعه‌ای از دستگاه‌هایی که مرتبط با موضوع هستند در اجرای طرح کاهش ۴ صفر از پول ملی مشارکت داشته باشند؛ از این رو تشکیل یک ستاد ملی به ریاست رئیس جمهور و با حضور دستگاه‌های مختلف دیده شده است.
جعفر مهدی‌زاده با بیان اینکه در قانون یک دوره دوساله به‌عنوان دوره گذار تعیین شده که فرصتی است تا بتوان طرح را با موفقیت به اجرا رساند، گفت: ابعاد اجرای این طرح فقط منوط و محدود به معرفی اسکناس‌ها جدید نیست و دامنه گسترده‌تر و مباحث حقوقی نیز وجود دارد و علاوه بر این نیاز است بحث‌های محاسباتی و اصلاح نرم‌افزارها نیز موردتوجه قرار گیرد.
مواظب باشیم به نقطه قبل بر‌نگردیم
یک اقتصاددان درباره الزامات حذف صفر از پول ملی بیان کرد: ما باید با جراحی نظام پولی بانکی ارزی پول ملی‌مان را به میزان مشخصی از پشتوانه سنجاق کنیم؛ به‌گونه‌ای که تا ارزش این پشتوانه دچار تغییر و تحول نشود، ارزش پول ملی ما نیز تغییر نکند.
سهراب دل‌انگیزان در گفت‌وگو با صمت با اشاره به پیشینه طرح حذف صفر از پول ملی بیان کرد: از سال‌های ۹۳ و ۹۴ بحث‌هایی درباره حذف صفر از پول ملی مطرح بود، اما در سال ۱۳۹۸ این مسئله به‌صورت جدی‌تر در دستور کار قرار گرفت و دولت در این سال لایحه‌ای در این زمینه به مجلس ارائه کرد که در نهایت به نتیجه نرسید؛ با این حال بانک مرکزی در چاپ پول‌های جدید به‌صورت نمادین اقدام به حذف (کم‌رنگ کردن) چهار صفر کرد؛ یعنی ما در بخش اسکناس اکنون مشکل چندانی نداریم و این امر به‌صورتی زیرکانه به‌شکلی انجام شده است.
وی در ادامه با تاکید بر اینکه مسئله کنونی ما محاسبات روی شیت‌های حسابداری است، توضیح داد: اکنون تعداد صفرها انقدر زیاد شده که در برخی ارقام مشکل حسابداری ایجاد می‌کند. با این توجیه می‌توان اقدام برای حذف چهار صفر را جایز و مطلوب دانست، اما این اقدام با تداوم روند موجود در شاخص‌های اقتصادی چندان به‌صلاح نیست.
این استاد دانشگاه در تشریح الزامات حذف صفر از پول ملی تصریح کرد: اگر نظام پولی و مالی ما اصلاح نشود، اگر قوانین پولی و بانکی کشور اصلاح نشود، اگر قواعد یا چارچوب بودجه‌نویسی کشور اصلاح نشود، حتی در صورت حذف صفر از پول ملی هر ۵ تا ۱۰ سال مجبور به بازگرداندن دست‌کم سه صفر به پول ملی‌مان خواهیم بود؛ بنابراین باید پیش از هر اقدامی، قوانین و قواعد و چارچوب‌های نهادی‌مان را اصلاح کنیم تا دیگر این صفرها میل به برگشتن پیدا نکنند.
ضرورت‌های دارای اولویت
دل‌انگیزان با تاکید بر ضرورت اصلاح در زیرساخت‌های نظام پولی و مالی گفت: برخی فاکتورها وجود دارد که تغییرات آنها ترازنامه بانک مرکزی را به‌هم می‌ریزد و با تغییر ترازنامه بانک مرکزی وضعیت پشتوانه پول، ارزش پول و... تغییر می‌کند و نقدینگی رشد می‌یابد.
این اقتصاددان در اشاره به ضرورت‌های دارای اولویت در اصلاح نظام بانکی اظهار کرد: ما باید بتوانیم اضافه‌برداشت از بانک‌های تجاری‌مان را کنترل کنیم، اما تا زمانی که تورم وجود دارد و تولید درگیر ناترازی مالی است و نیاز به نقدینگی‌اش هر روز افزایش می‌یابد و مجبور به دریافت وام مازاد است و سیاست‌گذار نیز برای جلوگیری از تعطیلی این واحدها، بانک‌ها را ملزم به پرداخت وام می‌کند، کنترل این اضافه‌برداشت‌ها غیرممکن است؛ بر همین اساس می‌توان گفت اگر به‌دنبال حذف صفر و تحقق اهداف مترتب بر این اقدام هستیم باید ابتدا مشکلات زیرساختی را رفع کنیم تا در نهایت بعد از چند سال شاهد ظاهرشدن مجدد این صفرها نباشیم.
دل‌انگیزان در تشریح اهدافی که سیاست‌گذار از این اقدام مدنظر دارد، بیان کرد: به‌نظر می‌رسد سیاست‌گذار با این برنامه در پی ایجاد اصلاحی در نظام پولی است، اما این اصلاح از آنجایی که زیرساخت‌ها دارای مشکل است، نه‌تنها کمکی نمی‌کند، بلکه قطعا بعد از چند سال دوباره به نقطه فعلی برمی‌گردیم.
وی در پایان در پاسخ به سوال صمت مبنی بر اینکه در برخی از اظهارنظرها هدف از این اقدام کنترل تورم عنوان شده است؛ چه ارتباطی می‌توان بین کنترل تورم و حذف صفر از پول ملی برقرار کرد؟ تصریح کرد: همین صفرهای روی پول ما محصول شرایط تورمی است که عناصر دیگری آن را شکل داده‌اند. تورم به‌معنای سطح قیمت نیست، بلکه به‌معنای تغییر سطح قیمت است که تغییر ارقام پول در روند آن تاثیری نمی‌گذارد؛ به‌عبارت شفاف‌تر هیچ ارتباطی بین حذف صفر و کنترل تورم وجود ندارد.
حذف صفر لازم است، اما به‌موقع نیست
درباره حذف صفر از پول ملی یک کارشناس حوزه پولی و مالی نیز با دل‌انگیزان هم‌نظر و بر این باور است که تا وقتی تورم چنین لجام‌گسیخته در کشور وجود دارد، حذف صفر از پولی ملی نه‌تنها تاثیر مثبتی نخواهد داشت، بلکه دارای پیامدهای منفی نیز خواهد بود.
سید بهاء‌الدین حسینی هاشمی، کارشناس پولی و مالی در گفت‌وگو با صمت در این باره گفت: اصلاحات و به‌اصطلاح رفروم مالی و پولی در کشور ما نیاز است، اما واقعیت این است که اکنون شرایط کافی و لازم برای اجرای این طرح فراهم نیست.
وی نامساعدبودن شرایط کنونی برای کاهش صفر پول ملی را در مرحله نخست ارزیابی‌ای ناشی از توجه به شاخص تورم اعلام کرد و در این باره توضیح داد: اکنون تحریم سبب شده اقتصاد ما وضعیت مناسبی نداشته باشد و تورم مدت‌هاست بر مدار صعودی قرار دارد؛ بر همین اساس نمی‌توان به دستیابی به اهداف اجرای این طرح چندان خوشبین بود.
حسینی هاشمی با تاکید بر اینکه ایده‌آل‌ترین شرایط برای اجرای طرح حذف صفر، برقراری وضعیت اقتصادی با تورم زیر ۱۰ درصد است، ادامه داد: حتی اگر نرخ تورم یک‌رقمی باید بیش از یک سال از این وضعیت بگذرد و به‌نوعی شرایط تثبیت شود تا بتوان به نتایج موفق این طرح امیدوار بود.
این کارشناس اقتصاد عدم کسری بودجه و اشتغال کامل اقتصادی را از دیگر ضرورت‌های اجرای طرح حذف صفر از پول ملی دانست و در تشریح مزیت‌های آن گفت: برای کاهش صفر از پول ملی مزیت اقتصادی چندانی نمی‌توان متصور بود، اما سهولت در محاسبات مالی و نقل‌و انتقال پول و... از آثار مثبت کاهش صفر است.
شکست طرح باعث دلسردی اجتماعی می‌شود
حسینی هاشمی در پاسخ به سوال صمت مبنی بر اینکه آیا می‌توان این گونه برداشت کرد که با کاهش صفر از پول ملی، نرخ تورم نیز کاهش می‌یابد؟ تصریح کرد: حذف صفرها نه‌تنها کمکی به کاهش تورم نمی‌کند، بلکه حتی ممکن است در کوتاه‌مدت، با تحت تاثیر قرار دادن رفتار اقتصادی جامعه سبب رشد جزئی قیمت‌ها و رشد خزنده تورم شود.
این کارشناس در پایان در پاسخ به سوال دیگری درباره هزینه‌زا بودن اجرای این طرح توضیح داد: واقعیت این است که اجرای هر برنامه‌ای هزینه‌هایی به‌دنبال دارد و نمی‌توان تنها با لحاظ موضوع هزینه‌زایی از انجام اصلاحات صرف‌نظر کرد. در مورد این طرح هم به‌طور قطع جمع‌آوری اسکناس‌های موجود و چاپ اسکناس‌های جدید و اصلاح سامانه‌ها و... هزینه‌هایی را به اقتصادمان تحمیل خواهد کرد؛ اما موضوع این است که فارغ از هزینه ما اکنون بستر اقتصادی مساعدی برای اجرای این طرح نداریم و بهتر است پیش از هر اقدامی با کنترل تورم و برقراری ثبات اقتصادی، امکان بازگشت صفرها در آینده نزدیک را به حداقل برسانیم، زیرا اگر تورم باعث بازگشت صفرها به پول ملی شود، نتیجه جز سرخوردگی اجتماعی و بروز نارضایتی چیز دیگری نخواهد بود.
سخن پایانی
حذف چهار صفر از پول ملی برنامه‌ای است که می‌توان آن را در قالب اصلاح نظام پولی و مالی تعریف کرد؛ اقدامی که به‌اعتقاد کارشناسان مطلوب است و می‌تواند تسهیلاتی در محاسبات مالی به‌دنبال داشته باشد، اما باید بپذیریم مهار تورم یکی از الزامات اجرای این طرح است و صفرزدایی نمی‌تواند راهی برای کنترل تورم باشد و اجرای این سیاست بدون اصلاحات اقتصادی، تنها هزینه‌های اضافی به اقتصاد و جامعه تحمیل می‌کند.
