چرا توجه به فناوری نوین در کشاورزی دارای اهمیت است؟

تکامل جامعه بشری ارتباط بسیار زیادی با پیشرفت انسان در کشاورزی داشته و به آن وابسته است. نخستین تمدن‌ها در هلال حاصلخیز (خاورمیانه) و برپایه کشاورزی شکل گرفتند، یا به‌قول یووال هراری این انسان نبود که گندم را اهلی کرد، بلکه گندم انسان شکارچی گردآورنده را اهلی و یکجانشین کرد. تخمین زده می‌شود که اگر نسل انسان قرار بود به‌عنوان شکارچی گردآورنده ادامه حیات دهد، کل مساحت زمین حداکثر می‌توانست جمعیت ۲۰ میلیونی از انسان‌های شکارچی گردآورنده را در خود جای دهد؛ بنابراین کارآمدی، کلید رشد جمعیت و موفقیت نسل بشر بود و نوآوری در کشاورزی این امکان را فراهم کرد.

آیا کشاورزی موجب توسعه تمدن بشری شده است؟

اگرچه کشاورزی باعث توسعه و ساخت تمدن بوده است، اما هرگز نتوانسته به‌عنوان محافظی در برابر فروپاشی آن عمل کند و امروزه نیز توسط عوامل متعددی مانند کمبود منابع و تغییرات اقلیمی تهدید می‌شود. ورود فناوری‌های نوین به عرصه رقابت، یکی از دگرگونی‌های دنیای امروز ما است. از فناوری‌های نوین به‌عنوان فناوری‌های مخرب نیز یاد می‌شود، چراکه قادرند تقریبا هر ساختاری را تخریب کرده و از نو بسازند؛ بنابراین می‌توان گفت یا باید آماده این دگرگونی‌ها بود یا اینکه باید شکست را پذیرفت. تمام امپراتوری‌ها شکست می‌خورند، اگر تغییر نکنند؛ تغییر در کسب‌وکار، زندگی، اداره امور کشورها، در حقیقت تنها ماهیت کلمه تغییر است که تغییر نمی‌کند و باقی چیزها همه تغییرپذیر هستند.

پذیرش فناوری در کشاورزی به‌راحتی امکان‌پذیر است؟

یکی از مواردی که همیشه بر سر راه فناوری‌های نوین قرار داشته، مخالفت با این فناوری‌ها است. این مسئله موضوع جدیدی نیست و ریشه در گذشته دارد. در سال ۱۸۳۷ میلادی با توسعه گاوآهن فولادی توسط آهنگر جان دیر، مخالفت شروع شد و آن را تهدیدی علیه نیروی کار تلقی کردند، تصور این بود که این فولاد باعث می‌شود حاصلخیزی خاک از بین برد. به‌همین شکل گروه‌هایی مخالف استفاده از ربات‌ها و استفاده از فناوری‌هایی مانند هوش‌مصنوعی در مشاغل هستند. فناوری‌های مخرب منتظر نمی‌مانند تا ساختار ایران و وزیر جهاد کشاورزی تصمیم بگیرند، بلکه کار خود را انجام می‌دهند تا شرایط بهتری را برای زندگی انسان‌ها به‌ارمغان بیاورند، البته که این تصمیم نگرفتن به‌موقع هزینه‌ای خواهد داشت که به وقتش پرداخت می‌شود.

از حدود ۴۰ درصد از نیروی کاری که در سال ۱۹۰۰ در بخش کشاورزی امریکا فعالیت داشتند، این عدد در سال ۲۰۱۲ به یک درصد رسید. با ایجاد مکانیزاسیون، بسیاری از کارگرانی که دیگر نمی‌توانستند شغلی در این زمینه پیدا کنند، در صنعت استخدام شدند (مقایسه کنید با متوسط زمین کشاورزی به‌ازای هر نفر در ایران که ۲ تا ۳ هکتار است و در امریکا این عدد ۱۰۲هکتار به‌ازای هر کشاورز است).

آیا استفاده از تکنولوژی، آینده شغلی نیروهای کشاورزی را تهدید می‌کند؟

ژاپن بیشترین تعداد ربات به‌ازای نیروی کار فعال در کشورش را دارد، اما نسبت به سایر کشورهای صنعتی، کمترین آمار بیکاری را دارد. بنابراین لزوما رابطه علت و معلولی مستقیم بین انقراض مشاغل و افزایش نرخ بیکاری همیشه معتبر نیست. کشاورزی علاوه بر کار یدی، نیازمند برنامه‌ریزی، مدیریت، تصمیم‌گیری و تجسم استراتژی است. از طرفی عواملی مانند کمبود منابع، تغییرات اقلیمی و بازار ناپایدار تهدیدکننده تولید محصولات کشاورزی هستند. کشاورزی با ریسک‌ها و عدم‌قطعیت‌های زیادی روبه‌رو است؛ از تغییرات اقلیمی گرفته تا وجود بیماری‌های مختلف همه و همه محصولات زراعی را تحت‌تاثیر قرار می‌دهند. پس کشاورزان به‌سختی می‌توانند درباره آینده محصول خود با قطعیت صحبت کنند، بنابراین استفاده از فناوری‌های نوین می‌تواند منجر به آسایش بیشتر برای کشاورزان و جامعه شود و نویدبخش آسایش بیشتر برای کشاورزان باشد.

به‌گفته وی؛ فناوری‌های نوین و به‌ویژه فناوری‌هایی مانند کلان‌داده، هوش‌مصنوعی، اینترنت‌اشیا، حسگر، بلاک‌چین، پرینتر سه‌بعدی، دوقلوی دیجیتال و ... که بر بستر فناوری ارتباطات به‌وجود آمده‌اند، فرصتی را فراهم کرده‌اند که می‌توان به کمک آنها، مشکلات کشاورزی را ساماندهی کرد.

کارآیی فناوری در کشاورزی چگونه است؟

فناوری‌ها نقش شایانی در حل چالش‌های اقتصادی، اجتماعی، محیطی و نهادی دارند و به‌عنوان پل ارتباطی برای تبادل کارآمد محصولات و خدمات در قالب زنجیره تامین کشاورزی در هر جایی از دنیای پیرامون مطرح هستند. به کمک این فناوری‌ها و بر بستر گوشی‌های هوشمند، می‌توان مشکلات درهم‌تنیده کشاورزی کشور را در یک ساختار شبکه‌ای حل کرد.

در بخش مدیریت کشاورزی و صنایع وابسته چطور؟

در قالب مدیریت یکپارچه تولیدات کشاورزی و صنایع وابسته از مزرعه تا سفره، می‌توان بازآفرینی و تحول در بازار به‌وجود آورد و نظام توزیع کالا در زنجیره تامین کشاورزی را به‌سمتی سوق داد که تولیدکننده مزد تلاش خود را بی‌واسطه دریافت کند. در شبکه ایجادشده به کمک به این فناوری‌ها، از انجام کارهای موازی و جزیره‌ای جلوگیری می‌شود، نهادهای مداخله‌گر تبدیل به نهادهای هم‌افزا می‌شوند، بر بستر فناوری‌ها شفافیت شکل می‌گیرند و حاکمیت قانون به‌وجود می‌آید و مهم‌تر اینکه، اعتماد ازدست‌رفته در جامعه ترمیم می‌شود. اهمیت این موارد انتهایی به‌گونه‌ای است که اگر از من بخواهند در قالب یک طرح ۱۰۰صفحه‌ای از مشکلات و راه‌حل‌های کشاورزی ایران بنویسم، در ۹۹صفحه از این ساختارها (کار جزیره‌ای، موازی‌کاری، نهاد مداخله‌گر و ...) را نوشته و صفحه آخر را به کشاورزی اختصاص می‌دهم، چراکه تا این موارد حل نشوند، هرگز بحران‌هایی مانند آب‌وخاک حل نخواهند شد. کشاورزی را تصور کنید که سعی دارد تصمیم بگیرد چه محصولی بکارد و انتظار بازار مصرف از محصول او چه خواهد بود؟ نیاز دارد تا با مشورت با یک شخص خبره و آشنا به امور بتواند اطلاعات کاملی را درباره وضعیت بارندگی در منطقه خود کسب کند؟ اگر در مزرعه خود علائمی از یک بیماری مشاهده کرد، بداند این چه بیماری است و چگونه می‌توان آن را کنترل کرد؟ اگر آفتی را در مزرعه دید و خواست اطلاعات بیشتری درباره آن حشره کسب کند و راه کنترل آن را بداند،بتواند اطلاعات لازم را کسب کند؟ برای تغذیه و کوددهی مزرعه خود نیاز دارد که یک متخصص کشاورزی مزرعه او را بازبینی کند و نظر دهد؟ و ده‌ها سوال دیگر درباره مزرعه یا پرورش حیوانات که قطعا برای هر مزرعه‌داری پیش می آید. پاسخ همه این سوال‌ها از طریق یک چت‌بات کشاورزی داده خواهد شد. چت‌باتی که از طریق دسترسی به تصاویر ماهواره‌ای سطح زیرکشت محصولات مختلف و میزان مصرف بازار را می‌داند، تحلیل‌های اقتصادی را انجام می‌دهد و هرگونه توصیه‌ای را با دقت بالاتر از یک انسان بیان خواهد کرد، چراکه غنی از دانش روز کشاورزی است. از طریق دسترسی به تصاویر ماهواره‌ای می‌تواند زمان آبیاری را پیش‌بینی و به کشاورز اعلام کند، وضعیت آفات و بیماری‌ها را پایش و اطلاع دهد، کافی است که کشاورز عکسی از آفت، نمونه گیاهی یا خاک مزرعه ارسال کند و جواب سوال دریافت شود. اگر تشخیص داد که این بیماری نیاز به کنترل دارد، سم مناسب (نه هر سمی) را توصیه خواهد کرد، به بلاک‌چین شرکت‌های تولیدکننده سم دسترسی خواهد داشت و براساس میزان رضایت کشاورزان از سم‌های موجود در بازار، سم مناسب را به کشاورز پیشنهاد خواهد داد.

به‌نوعی می‌توان گفت که کشاورزی در آینده بی‌نیاز از مهندسان کشاورزی خواهد بود؟

به نظرتان چنین کشاورزی نیاز به مهندسان کشاورزی خواهد داشت؟ الگوریتم‌های هوش‌مصنوعی دگرگونی زیادی را در همه بخش‌ها و از جمله کشاورزی به‌وجود خواهند آورد. به‌عنوان یک مثال، الگوریتم‌های یادگیری ماشین می‌توانند به‌طوردقیق نرخ محصولاتی مانند گندم، برنج و ذرت را براساس داده‌های تاریخی، الگوهای آب‌وهوا و روند بازار پیش‌بینی کنند. علاوه بر این، روش‌های یادگیری ماشین می‌توانند با درک رفتار تقاضای بازار، قیمت‌های بازار و تمایلات مربوط به بخش کشاورزی غذایی را پیش‌بینی کنند. این تکنیک‌های مبتنی بر هوش‌مصنوعی و کلان‌داده برای تقویت کارآمد عملکرد زنجیره تامین، افزایش بهره‌وری و سود، بهینه‌سازی مدیریت و تخصیص منابع، کاهش هزینه‌ها و ضایعات و افزایش رضایت مشتری بسیار محبوب شده‌اند.

با ورود تکنولوژی، آینده بسیاری از شغل‌های حاشیه‌ای در خطر خواهد افتاد؟

دیجیتالی شدن کشاورزی می‌تواند شغل‌های جدید خلق کند. شغل‌هایی شامل ایجاد شرکت‌های جدید برای تولید و نگهداری تجهیزات هوشمند، ارائه مشاوره برای تجزیه‌وتحلیل داده‌ها و تصمیم‌گیری یا حضور عوامل ترویجی برای آموزش کشاورزان درباره ابزارهای دیجیتال. پیشرفتی که از طریق انقلاب فناوری دیجیتال منتقل می‌شود، می‌تواند زندگی ما را غنی‌تر کند؛ بنابراین دانشجویان و فارغ‌التحصیلان جدید کشاورزی باید مجموعه‌ای از مهارت‌های جدید را مطابق با فناوری امروزی یاد بگیرند.

بنابراین آنچنان که در ابتدای نقشه‌راه هوشمندسازی کشاورزی و منابع‌طبیعی ایران نوشتم؛ در نهایت جایگاه آینده کشاورزی وابسته به هیچ فناوری نیست؛ نه هوش‌مصنوعی و کلان‌داده و نه فناوری‌های قدیمی‌تر مانند بیوتکنولوژی و نه حتی داشتن زمین‌های حاصلخیز و پربارش، بلکه جایگاه آینده کشاورزی در ذهن حاصلخیز است، در قالب یک ساختار شبکه‌ای مبتنی بر عقلانیت، علم و انسان‌گرایی. اما متاسفانه اولویت‌های نهادهای مربوطه کشاورزی، توجه و بهره‌مندی از علم نیست. در یک مورد برای کاری که یک و نیم میلیارد تومان برای بنده هزینه دارد، به وزارت کشاورزی ایران مراجعه کردم که طراحی، اجرا و پیاده‌سازی زنجیره ارزش نهال ایران با استفاده از سیستم‌های اطلاعاتی کشاورزی بر بستر فناوری بلاک‌چین را به رایگان انجام می‌دهم، اما متاسفانه مافیای وزارت جهاد کشاورزی اجازه رایگان انجام دادن کار را نمی‌دهند.

توصیه شما برای علاقه‌مندان ورود به این حوزه چیست؟

اگر خواستید به‌سمت فناوری‌های نوین حرکت کنید، بدانید که در کشاورزی، تصور اینکه با تمرکز بر یک عامل خاص (از بین همه عوامل موجود) می‌توان تغییر مثبتی ایجاد کرد، یک توهم است. تصور اینکه در کشاورزی نوین فقط بر فناوری‌های نوین متمرکز شویم و از دانش بومی غافل شویم، اشتباه بزرگی است. کشاورزی اثر ظهوریافتگی بی‌شمار عوامل است و برای موفقیت در آن، باید نگاه یکپارچه داشت. در کشاورزی یک همگرایی آشکار درباره همه روش‌ها و فناوری‌ها وجود دارد که می‌توان آنها را در قالب رویکرد ادغام علم و داده حل کرد. همه نیازمندهای که در این مورد باید بدانیم، این است که پیچیدگی زیست‌شناسی، آب‌وهوا و ریاضیات را در نظر بگیریم و آنها را عملی کنیم.

سخن پایانی

با ورود فناوری‌های جدید در بخش کشاورزی، صنعت کشاورزی نیز مانند هر صنعت دیگری متحول شده و کشاورزی به جایگاه‌های جدیدی دست پیدا می‌کند. این اتفاق می‌تواند در زمینه‌های مختلف اقتصادی به رشد و شکوفای بیشتر برسد. باتوجه به مشکلات فراوانی که بر سر راه کشاورزی در کشور ما وجود دارد؛ به‌ادعای کارشناسان، بهره‌مندی از فناوری می‌تواند از نظر کاهش هزینه‌ها، افزایش بهره‌ورزی و ارزش‌افزوده، کاهش چالش‌های کشت (میزان استفاده از سموم، آبیاری و...) مثمرثمر باشد.