بساطی‌ها؛ نبض اقتصاد خیابان یا بلای جان شهر
با نزدیک شدن به ایام نوروز، خیابان‌های شهرهای بزرگ کشور، به‌ویژه تهران، حال و هوایی دیگر به خود می‌گیرند. شهروندان برای خرید سال نو به بازارها و مراکز خرید هجوم می‌آورند و در این میان، دستفروشان با پهن کردن بساط خود در پیاده‌روها، تقاطع‌ها و حتی برخی خیابان‌های پررفت‌وآمد، نقش پررنگی در این شور و شوق نوروزی ایفا می‌کنند. اما آیا حضور پررنگ این گروه از فروشندگان، نشانه‌ای از رونق اقتصادی است یا عاملی برای ایجاد هرج‌ومرج شهری؟ این در حالی است که بنا به گفته بسیاری از کاسبان بازار تهران بساط‌گستری در فضای بازار مشکلات بسیاری از جمله ناامنی را پدید آورده است.
اقتصاد دستفروشی
دستفروشی یکی از قدیمی‌ترین شیوه‌های کسب درآمد در جوامع شهری است که به‌ویژه در ایامی همچون نوروز، به اوج خود می‌رسد. بسیاری از افرادی که در این روزها به دستفروشی روی می‌آورند، کسانی هستند که یا توان اجاره مغازه ندارند یا شغل ثابتی پیدا نکرده‌اند. آنها با فروش اجناس ارزان‌قیمت، بخش مهمی از نیازهای بازار نوروزی را تامین می‌کنند. یکی از مهم‌ترین مزایای دستفروشی، عرضه کالاهایی است که نسبت به اجناس مغازه‌ها نرخ پایین‌تری دارند. در شرایطی که تورم بر قدرت خرید مردم تاثیر گذاشته، بسیاری از خانوارهای کم‌درآمد ترجیح می‌دهند پوشاک، کیف، کفش و دیگر ملزومات نوروزی خود را از دستفروشان تهیه کنند. این موضوع باعث می‌شود چرخه مالی هرچند غیررسمی، اما پویایی در اقتصاد شهری ایجاد شود.
ایجاد شغل یا رقابت ناعادلانه؟
از منظر دیگر، دستفروشی یک فرصت شغلی برای افراد فاقد سرمایه است. کسانی که نمی‌توانند مغازه‌ای برای خود اجاره کنند یا به‌دلیل مشکلات مالی، از راه‌اندازی یک کسب‌وکار رسمی بازمانده‌اند، از طریق دستفروشی امرار معاش می‌کنند. این مسئله به کاهش نرخ بیکاری در ظاهر کمک می‌کند، اما در سوی مقابل، برای کسب‌وکارهای رسمی که مالیات، اجاره‌بها و سایر هزینه‌ها را متحمل می‌شوند، یک چالش اساسی به‌شمار می‌رود. مغازه‌دارانی که در طول سال با مشکلات اقتصادی، مالیات‌های سنگین و هزینه‌های جاری کسب‌وکار خود دست‌وپنجه نرم می‌کنند، در ایام نوروز شاهد آن هستند که دستفروشان بدون پرداخت هزینه‌های جانبی، کالاهای مشابه را با نرخ پایین‌تر عرضه می‌کنند. این مسئله نوعی رقابت ناعادلانه ایجاد کرده و برخی از کسب‌وکارهای رسمی را به‌سمت تعطیلی سوق می‌دهد.
ازدحام خیابان‌ها و چالش‌های ترافیکی
در کنار آثار اقتصادی، حضور گسترده دستفروشان در خیابان‌های اصلی تهران و دیگر کلانشهرها، مشکلاتی جدی در حوزه مدیریت شهری ایجاد می‌کند. خیابان‌هایی مانند ولیعصر، جمهوری، هفت‌تیر و میدان تجریش در ایام خرید نوروزی به‌شدت شلوغ می‌شوند و حضور پررنگ دستفروشان در پیاده‌روها و کنار خیابان‌ها، بر این ازدحام دامن می‌زند.
مسدود شدن مسیرهای پیاده‌روی، کند شدن حرکت عابران و حتی بروز درگیری‌های کوچک میان مشتریان و دستفروشان، از جمله پیامدهای این وضعیت است. در برخی مناطق، دستفروشان حتی بخشی از خیابان را اشغال کرده و باعث ایجاد ترافیک‌های سنگین می‌شوند که شهروندان و رانندگان را دچار سردرگمی می‌کند.
ایجاد شغل یا رقابت ناعادلانه؟
از منظر دیگر، دستفروشی یک فرصت شغلی برای افراد فاقد سرمایه است. کسانی که نمی‌توانند مغازه‌ای برای خود اجاره کنند یا به‌دلیل مشکلات مالی، از راه‌اندازی یک کسب‌وکار رسمی بازمانده‌اند، از طریق دستفروشی امرار معاش می‌کنند. این مسئله به کاهش نرخ بیکاری در ظاهر کمک می‌کند، اما در سوی مقابل، برای کسب‌وکارهای رسمی که مالیات، اجاره‌بها و سایر هزینه‌ها را متحمل می‌شوند، یک چالش اساسی به‌شمار می‌رود.
مغازه‌دارانی که در طول سال با مشکلات اقتصادی، مالیات‌های سنگین و هزینه‌های جاری کسب‌وکار خود دست‌وپنجه نرم می‌کنند، در ایام نوروز شاهد آن هستند که دستفروشان بدون پرداخت هزینه‌های جانبی، کالاهای مشابه را با نرخ پایین‌تر عرضه می‌کنند. این مسئله نوعی رقابت ناعادلانه ایجاد کرده و برخی از کسب‌وکارهای رسمی را به‌سمت تعطیلی سوق می‌دهد.
کیفیت کالاها و نبود نظارت رسمی
یکی از مهم‌ترین نگرانی‌هایی که همواره درباره دستفروشان مطرح می‌شود، عرضه اجناس بی‌کیفیت و فاقد استاندارد است. بسیاری از محصولاتی که توسط آنها فروخته می‌شود، بدون نظارت بهداشتی یا تاییدیه‌های لازم عرضه شده و مشتریان معمولا پس از خرید، هیچ راهی برای پیگیری کیفیت یا ضمانت کالا ندارند.
در بازار شب عید، اجناسی مانند پوشاک، کیف، کفش و اسباب‌بازی از جمله محصولاتی هستند که توسط دستفروشان عرضه می‌شوند. برخی از این کالاها ممکن است تقلبی باشند یا از مواد نامرغوب تولید شده باشند. با این حال، نرخ پایین آنها باعث می‌شود مشتریان همچنان به خرید از این دستفروشان تمایل داشته باشند.
چهره شهر
انبوه بساط‌های دستفروشی که در خیابان‌های اصلی و بازارهای پرجمعیت گسترده می‌شوند، به‌نوعی باعث نازیبایی شهر و ایجاد آشفتگی بصری می‌شود. این مسئله به‌ویژه در مناطق مرکزی و تجاری شهر، جایی که روزانه هزاران نفر در حال تردد هستند، بیشتر به‌چشم می‌آید.
علاوه بر آن، دستفروشان معمولا فضایی برای جمع‌آوری زباله‌های ناشی از فعالیت خود ندارند. این موضوع موجب انباشت زباله‌ها در گوشه و کنار خیابان‌ها شده و مشکلات بهداشتی به‌همراه دارد. در برخی موارد، مواد غذایی که در کنار خیابان عرضه می‌شوند نیز، فاقد استانداردهای بهداشتی لازم هستند که ممکن است سلامت شهروندان را به‌خطر بیندازند.
راه‌حل‌هایی برای ساماندهی
باتوجه به اینکه دستفروشان بخشی از اقتصاد غیررسمی را تشکیل داده و معیشت بخشی از جامعه را تامین می‌کنند، حذف کامل آنها نه‌تنها ممکن نیست، بلکه مشکلات اجتماعی گسترده‌ای را نیز به‌دنبال خواهد داشت، اما راهکارهایی می‌توان ارائه داد تا این فعالیت‌ها در چارچوبی ساماندهی‌شده و قابل‌مدیریت انجام شوند.
نخستین گام می‌تواند ایجاد بازارچه‌های موقت نوروزی باشد. شهرداری‌ها می‌توانند در نقاط خاصی از شهر، فضایی مشخص برای استقرار دستفروشان تعیین کنند. این اقدام علاوه بر جلوگیری از هرج‌ومرج شهری، به نظم‌بخشی خریدهای نوروزی نیز کمک خواهد کرد.
همچنین، نظارت بر کیفیت کالاهای ارائه‌شده ضروری است. می‌توان طرح‌هایی را اجرا کرد که دستفروشان تنها با مجوزهای مشخص بتوانند فعالیت کنند و عرضه محصولات بی‌کیفیت به‌حداقل برسد.
این نظارت می‌تواند از طریق اتحادیه‌های محلی یا سازمان‌های نظارتی انجام شود. در کنار این موارد، برای جلوگیری از ازدحام در خیابان‌های پرتردد، می‌توان طرح‌های ویژه ترافیکی اجرا کرد تا مسیرهای جایگزین برای عبور و مرور خودروها فراهم شود. همچنین ایجاد فرهنگ خرید از فروشگاه‌های معتبر و تشویق مشتریان به حمایت از کسب‌وکارهای رسمی نیز می‌تواند به بهبود این وضعیت کمک کند.
مافیای دستفروشی، چالش اصلی بازار تهران است
بهزاد یعقوبی، عضو هیات‌امنای بازار تهران درباره چالش‌های بساط‌گستری در بازار تهران به صمت گفت: بساط‌گستری در بازار، پدیده‌ای قدیمی است که از گذشته تاکنون به اشکال مختلف وجود داشته است. ما در خاطرات خود شنیده‌ایم که برخی کاسبان قدیمی، روزگاری با یک بساط کوچک کار خود را آغاز و سپس رشد کرده‌اند. در آن مقطع زمانی این نوع بساط‌گستری هیچ مشکلی نداشت و بخشی از هویت بازار بود.
وی افزود: اما آنچه امروز با آن مواجهیم، دیگر بساط‌گستری سنتی نیست، بلکه یک مافیای سازمان‌یافته است. اکنون کسی که بخواهد در معابر عمومی بساط پهن کند، باید مبلغی را به یک جریان خاص پرداخت کند. این وضعیت، نه‌تنها کاسبان رسمی را دچار مشکل کرده، بلکه معابر بازار را نیز دچار بی‌نظمی و ناهنجاری کرده است.
بی‌نظمی صنفی و افزایش جرائم
عضو هیات‌امنای بازار تهران بااشاره به مشکلات ناشی از دستفروشیهای بی‌ضابطه گفت: امروز شاهد آن هستیم که روبه‌روی یک مغازه آجیل‌فروشی، بساط یک دستفروش با همان محصولات پهن شده است. این تضاد، نظم صنفی را به‌هم می‌زند و رقابتی ناعادلانه ایجاد می‌کند.
وی ادامه داد: علاوه بر این، افزایش تعداد دستفروشان منجر به افزایش جرائمی مانند کیف‌قاپی و موبایل‌قاپی شده است. در روزهای پایانی سال، این آمار به‌شکل چشمگیری بالا می‌رود. صنف طلافروشان یکی از آسیب‌پذیرترین گروه‌ها در این شرایط است، زیرا مشتریان به‌دلیل ازدحام بیش‌ازحد، ترجیح می‌دهند به مغازه‌های دیگر مراجعه کنند.
لزوم ورود دستگاه‌های نظارتی و امنیتی
یعقوبی با تاکید بر نقش نهادهای نظارتی در ساماندهی این وضعیت گفت: متاسفانه دستگاه‌های قضایی و انتظامی زمانی وارد عمل می‌شوند که تخلفی آشکار، مانند درگیری یا ضرب‌وجرح، رخ دهد. اما سوال اینجاست که چه نهادی باید پیش از وقوع جرم، مانع شکل‌گیری این مافیا شود؟
وی تصریح کرد: این موضوع از حیطه وظایف هیات‌امنا یا مدیریت شهری خارج است. ما با پدیده‌ای مواجهیم که نیازمند ورود جدی دستگاه‌های امنیتی و نظارتی است. حتی در برخی موارد، ممکن است افراد دارای نفوذ، در این جریان دخیل باشند. نباید تصور کنیم که همه افراد بازار یا شهرداری به شکل یکدست، خوب یا بد هستند. همان‌طور که در هر مجموعه‌ای، افراد مختلفی حضور دارند، در این ماجرا هم ممکن است از درون خود بازار یا سایر نهادها، افرادی در این شبکه مافیایی مشارکت داشته باشند.
راهکارهای پیشنهادی برای ساماندهی دستفروشان
وی در ادامه به راهکارهای ارائه‌شده برای حل این معضل اشاره کرد و گفت: یکی از پیشنهادات هیات‌امنای بازار، ایجاد بازارچه‌های مشخص برای دستفروشان در خیابان ۱۵خرداد است. اما برخی از بساط‌گسترانی که سال‌ها در این مسیر فعالیت داشته‌اند، حاضر به جابه‌جایی نیستند، چراکه در موقعیت فعلی، مشتری و تردد بیشتری دارند و نمی‌خواهند از این امتیاز صرف‌نظر کنند.
یعقوبی خاطرنشان کرد: بااین‌حال، بازار تهران از هرگونه نظم‌بخشی به این وضعیت استقبال می‌کند. معتقدیم بازارچه‌های ویژه دستفروشان باید برای کسانی در نظر گرفته شود که واقعا مشکل معیشتی دارند، نه افرادی که دارای مغازه، خانه و حتی ویلا هستند، اما همچنان از این فضاهای غیررسمی برای کسب سود بیشتر استفاده می‌کنند.
وی افزود: همان‌طور که در سیستم ثبت‌نام خودرو، مالکیت فرد بررسی می‌شود، می‌توان سازکاری طراحی کرد که مشخص شود آیا فردی که درخواست حضور در این بازارچه‌ها را دارد، دارای مغازه یا کسب‌وکار دیگری هست یا خیر. این کار می‌تواند از سوءاستفاده‌های احتمالی جلوگیری کند.
بازار شب عید؛ هیجان سنتی در کنار چالش‌های اقتصادی
عضو هیات‌امنای بازار تهران در بخش دیگری از سخنان خود به وضعیت بازار شب عید اشاره کرد و گفت: خوشبختانه، باوجود همه مشکلات اقتصادی، همچنان شور و هیجان خاصی در روزهای پایانی سال در بازار جریان دارد.
وی ادامه داد: البته کاهش قدرت خرید مردم یک واقعیت غیرقابل‌انکار است. نوسانات ارز و نرخ دلار، بر بسیاری از صنوف تاثیر گذاشته و باعث شده است که مردم بیشتر به‌سمت خرید کالاهای ضروری و مصرفی بروند. بااین‌حال، بازار همچنان پویایی خود را حفظ کرده است و این هیجان، بخشی از فرهنگ خرید شب عید در میان ایرانیان محسوب می‌شود.
یعقوبی در پایان تاکید کرد: برای حفظ این پویایی، ضروری است که مشکلاتی مانند دستفروشیهای غیرمجاز به‌درستی مدیریت شود. ایجاد تعادل بین حمایت از کسبه رسمی و در نظرگرفتن شرایط افراد نیازمند، مسئله‌ای است که باید با برنامه‌ریزی دقیق و اجرای قوانین مناسب به آن پرداخته شود.
سخن پایانی
دستفروشان نوروزی پدیده‌ای دووجهی هستند که از طرفی فرصتی برای تامین معیشت اقشار کم‌درآمد فراهم می‌کنند و از سوی دیگر مشکلات متعددی را برای شهروندان و مدیریت شهری به‌وجود می‌آورند. در حالی که حضور آنها باعث افزایش شور و هیجان خرید عید می‌شود، اما از سوی دیگر، مشکلاتی مانند ازدحام، ترافیک، عرضه کالاهای بی‌کیفیت و آسیب به چهره شهری را به‌دنبال دارد. در نتیجه ضروری است که یک رویکرد متوازن اتخاذ شود؛ رویکردی که هم از حقوق دستفروشان حمایت کند و هم نظم شهری و حقوق سایر شهروندان را در نظر بگیرد. ساماندهی دستفروشان، ایجاد بازارهای موقت و اعمال نظارت‌های کیفی، می‌تواند راهی برای کاهش معضلات و بهره‌برداری بهتر از ظرفیت‌های اقتصادی آنها باشد.
