بسیاری از کارشناسان، این بافت‌های فرسوده و ناایمن را به انبار باروت‌ تشبیه می‌کنند که می‌تواند با یک جرقه کوچک فاجعه بیافریند. اگرچه از مدت‌ها قبل کارشناسان درباره این موضوع هشدار می‌دادند اما تا بروز فاجعه تلخ ساختمان پلاسکو و آسیب‌های جانی و مالی آن، اقدام موثری در این باره انجام نشد. اما پس از آتش‌سوزی و فروریختن ساختمان پلاسکو، حساسیت‌ها در این زمینه اندکی بیشتر شد و اقداماتی برای افزایش ایمنی واحدهای صنفی به‌‌ویژه در بافت تاریخی و فرسوده بازار بزرگ تهران انجام شد. اما آیا این اقدامات انجام‌شده برای این بازار قدیمی در قلب پایتخت به اندازه‌ای موثر خواهد بود که بتواند جلوی فاجعه‌ای دیگر در این حوزه را بگیرد؟

صمت به بهانه روز آتش‌نشانی و ایمنی، نظر فعالان حوزه اصناف را درباره اقدامات انجام‌شده در ایمن‌سازی بازار بزرگ تهران جویا شده‌ که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید:

بازار تاریخی تهران در ضلع جنوبی خیابان ۱۵ خرداد و حدفاصل آن با خیابان مولوی، خیام و ۱۷ شهریور، در بافت قدیمی و تاریخی شهر واقع شده و همچون گذشته مهم‌ترین مرکز تجاری و بازرگانی است. این بازار همراه دیگر بناهای تاریخی محدود خود از جمله مسجد امام و مسجد جامع از مجموعه‌های مهم تاریخی و هنری شهر تهران به شمار می‌رود.

با توجه به مدارک و شواهد موجود، بنای اولیه بازار متعلق به سال‌های ۹۴۸-‌۹۳۰ هجری قمری است و ظاهرا ۴ بازار لباف‌ها، کرجی‌دوزها، بافنده‌ها و نعل‌چی‌ها، قدیمی‌ترین بخش بازار تهران است؛ بخش‌های قدیم بازار تهران با پوشش تاق و گنبد مسقف شده و روشنایی آنها از روزنه‌های تعبیهشده در گنبدهای آجری آن تامین می‌شود.بعدها بر تعداد راسته‌ها و رسته‌های بازار افزوده شد و تعدادی سرا و تیمچه معتبر ساخته شد مانند دیگر مجموعه بازارهای تاریخی، هرکدام از راسته‌ها، رسته‌ها، سراها و تیمچه‌های بازار تهران به صنف و فعالیت خاصی اختصاص داشت.

در این دوره بخش‌های اصلی عبارت بود از: بازار کفاشان، بازار فرش‌فروشان، بازار عباس‌آباد، بازار امیر، بازار زرگرها، بازار ساعت‌فروشان، بازار بین‌الحرمین، بازار چهارسوق بزرگ، مسجد جامع، بازار چهارسوق کوچک، بازار چهل تن، بازار آهنگران، بازار مسگران و بازار پاچنار.

علاوه‌بر این، در نقاط دور و نزدیک بازار، بازارچه‌هایی ساخته شد که محلات مختلف شهر را تغذیه می‌کرد؛ از جمله بازارچه معیر و قوام‌الدوله که به «بازارچه دوقلو» مشهور بود؛ البته از بازار کربلایی عباس علی کمرگچی، بازارچه نایب‌السلطنه و... فقط نامی باقی مانده است.

در خیابان ناصرخسرو، نزدیک مجموعه اصلی بازار نیز بازارچه‌ها و تیمچه‌هایی وجود داشت که امروزه بقایای برخی از آنها مانند بازارچه مروی و تیمچه صدراعظم باقی است. رشد و گسترش و پیشرفت سریع تهران معماری سنتی بازار را دچار آشفتگی بسیار کرده به طوری که بخش‌های زیادی از بازار نوسازی یا بازسازی شد و تناسب موجود میان بخش‌های مختلف آن از میان رفت.

اما امروز این بازار تاریخی در مسیر زمان و استفاده‌های ناآگاهانه و زیانبار از آن تبدیل به مجموعه‌ای با حداقل‌های اصول ایمنی شده که می‌تواند دیر یا زود آسیب‌های فراوانی را به بار آورد و هرچه زودتر باید اقداماتی اساسی برای ایمن‌سازی آن انجام داد.

از حرف تا عمل

خرداد ۱۳۹۸ اتاق اصناف تهران در اطلاعیه‎ای اعلام کرد تمامی واحدهای صنفی در همه رسته‌های مختلف شغلی ملزم به رعایت ضوابط ایمنی عمومی و تخصصی هستند و در غیر این صورت اتحادیه مربوطه مکلف به اعمال ماده ۲۸ خواهد بود.در متن اطلاعیه رئیس اتاق اصناف تهران آمده بود: «با عنایت به ضرورت اجرای مقررات و ضوابط ایمنی موضوع ماده ۱۷ قانون نظام صنفی از سوی واحدهای صنفی خصوصا واحدهای صنفی مستقر در بازار بزرگ تهران و سایر سراها و پاساژها و نقش اتاق اصناف در نظارت بر حسن اجرای این مقررات به موجب بند (ز) ماده ۳۷ قانون مزبور، مقتضی است در راستای اجرای ضوابط و مقررات ایمنی مشخصا با بررسی سیستم برق‌کشی و ارتقای سطح ایمنی به نحوه استاندارد و رفع سد معبر و دپوی کالاها مقابل واحدهای صنفی در معابر عمومی و رعایت سایر ضوابط ایمنی عمومی و تخصصی مربوط به هر یک از رسته‎های صنفی از سوی واحدهای صنفی، به موجب بند (ه) ماده ۲۸ قانون نظام صنفی به افراد صنفی متخلف از مقررات و ضوابط ایمنی ابلاغ تا هرچه سریع‌تر نسبت به ایمن‎سازی واحدصنفی خود اقدام نمایید.

بدیهی است در صورت عدم اقدام از سوی افراد صنفی، اتحادیه مکلف به ماده ۲۸ خواهد بود.» با اینکه چنین اطلاعیه‌ها و ابلاغیه‌هایی در مسیر تحقق ایمنی واحدهای صنفی لازم به نظر می‌رسند‌ اما گویا ضمانت اجرایی کافی در بیشتر موارد در آنها وجود ندارد و همچنان واحدهای تجاری و صنفی در نقاط مختلف شهرهای بزرگ و کوچک، بدون در‌نظر گرفتن موارد ایمنی و توجه به موارد اساسی و اصولی در حال ساخت هستند و هر روز بر بار خطر واحدهای صنفی ناامن در کشور می‌افزایند.

تا شرایط مطلوب فاصله داریم

قاسم نوده فراهانی، رئیس اتاق اصناف تهران درباره اقدامات انجام‌شده در جهت افزایش ضریب ایمنی‌ در بازار بزرگ تهران‌ در گفت‌وگو با صمت عنوان کرد: پس از اتفاق تلخی که در ساختمان پلاسکو رخ داد، بازدیدی به همراه گروهی از مسئولان از بازار تهران داشتیم تا موارد ایمنی را در این بافت فشرده صنفی مورد بررسی قرار دهیم. نتایج این بازدید نشان داد مشکلات ایمنی موجود در بازار تهران به مراتب بیش از ساختمان پلاسکو است و در صورتی که تصمیمی جدی برای آن اتخاذ نشود، می‌تواند فاجعه بزرگ‌تری را برای کشور رقم بزند.

نوده فراهانی در این باره خاطرنشان کرد: براساس آنچه مشاهده شد، نامه‌ای را تنظیم کرده و به شورای تامین، استانداری و وزارت صنعت، ‌معدن و تجارت ارسال کردیم که باید هرچه سریع‌تر برای کاهش این خطرات کاری کرد. خوشبختانه این نامه‌ها مورد توجه قرار گرفت و جلسات متعددی برای ساماندهی وضعیت مسائلی مثل آتش‌نشانی و اورژانس داخل بازار برگزار شد و اقداماتی نیز در این باره انجام شد که البته کافی نیست.

وی در ادامه یادآور شد: تا پیش از این اقدامات اگر آتش‌سوزی در بازار رخ می‌داد، ماشین‌های آتش‌نشانی برای شارژ مجدد مخازن آب خود باید به میدان امام خمینی می‌رفتند و برمی‌گشتند اما برای رفع این نقص لوله‌کشی‌هایی انجام شد که البته تا رسیدن به وضعیت مطلوب فاصله دارد.

نوده فراهانی خاطرنشان کرد: همچنین کارگروهی برای پیگیری این موضوع در اتاق اصناف تشکیل شد اما برای رسیدن به نتیجه مطلوب نیاز است خود فعالان بازار نیز همکاری‌های لازم را انجام دهند. اشغال گذرگاه‌‌ها و معابر توسط واحدهای صنفی از مواردی است که باید مورد توجه صاحبان واحدهای صنفی قرار گیرد زیرا در مواقع بروز حوادث، این سد معبرها مشکلات بیشتری را برای تخلیه مردم ایجاد خواهد کرد. با پیگیری‌های انجام‌شده در این باره، این مزاحمت‌ها و سد معبرها کمتر از گذشته شده اما همچنان به شرایط مطلوب فاصله دارد.

رئیس اتاق اصناف تهران درباره دیگر اقدامات انجام‌شده در راستای تامین ایمنی بازار تهران، خاطرنشان کرد: به دلیل بافت فرسوده بازار تهران و نبود امکان ساخت‌وسازهای گسترده در این بافت، تصمیم بر این شد که برخی از اصناف از جمله بنکداران مواد غذایی به مکان دیگری منتقل شوند که البته این اقدامات هنوز به طور کامل عملیاتی نشده و مراحل اداری آن در دست اجراست.

وی از ساماندهی موتوری‌ها و چرخی‌های بازار تهران به‌عنوان اقدام دیگر در جهت افزایش ایمنی این بازار یاد کرد و افزود: در هر حال با وجود اقداماتی که در سال‌های اخیر برای ایمن‌سازی انجام شده است، وضعیت چندان مطلوبی ندارد و در صورت بروز اتفاقاتی مانند سیل یا زلزله، ممکن است فجایع تلخی را به بار آورد.

نوده فراهانی با اشاره به ضرورت رسیدگی بیشتر و اساسی به وضعیت ایمنی واحدهای صنفی بازار تهران عنوان کرد: البته این مشکلات تنها محدود به بازار بزرگ تهران نیست و در واحدهای صنفی سطح شهر نیز وجود دارد اما این واحدها به دلیل دسترسی به فضای شهری و خدماتی مثل آتش‌نشانی و اورژانس در شرایط بهتری هستند.

اما بازار بزرگ تهران مجموعه‌ای است که راه‌های دسترسی مراجعه‌کنندگان و همچنین استفاده حداکثری کسبه از محیط‌ها، مستعد ایجاد بحران است. البته متاسفانه در برخی موارد مشاهده می‌کنیم مشکلات در ساختمان‌های تازه‌ساخت نیز وجود دارد که با سهل‌ا‌نگاری و بی‌توجهی در اختیار اصناف قرار گرفته‌اند.

رئیس اتاق اصناف ایران با اشاره مفید بودن اقدامات انجام‌شده درباره ایمن‌سازی بازار بزرگ تهران گفت: مقایسه شرایط کنونی این بازار نسبت به سال‌های گذشته به‌خوبی نشان‌دهنده وضعیت بهبودیافته ایمنی در این مجموعه است اما نمی‌توان با اتکا به همین موارد، ایمن‌سازی بازار تهران را تکمیل‌شده تلقی کرد.

نوده فراهانی در پایان گفت: ما با توجه به امکانات و توانایی‌های خود تا حد امکان سعی کرده‌‌ایم اشکالات موجود را شناسایی و برای رفع آنها تلاش کنیم اما برای رسیدگی کامل به این موضوع نیاز به همکاری و همفکری نهادهای مختلف و برنامه‌ریزی‌های بیشتر و اساسی‌تر در این زمینه وجود دارد.

توان اتاق اصناف محدود است

خسرو ابراهیمی‌نیا، سرپرست کمیته ایمنی اتاق اصناف نیز در گفت‌وگو با صمت درباره وضعیت ایمن‌سازی واحدهای صنفی مستقر در بازار عنوان کرد: پس از حادثه تلخ پلاسکو، اتاق اصناف با تشکیل کمیته ایمنی بررسی وضعیت ایمنی واحدهای صنفی به‌ویژه در بافت فشرده و قدیمی بازار بزرگ تهران را در دستور کار قرار داد. این کمیته جلسات مختلفی را با نهادهای دست‌اندرکار و مرتبط با ایمنی اصناف برگزار کرد و همکاری‌های به‌نسبت مطلوبی را نیز از طرف این نهادها شاهد بودیم.

ابراهیمی‌نیا در این باره افزود: با توجه واقعه پلاسکو و پیامدهای تلخ آن، با همکاری نهاد‌هایی مثل وزارت نیرو، سازمان آتش‌نشانی، استانداری تهران و نیز هیات امنای بازار، بخشی از مشکلات ایمنی در بازار بزرگ تهران را که بافتی تاریخی و سنتی داشت را برطرف کردیم. با این حال، باید بپذیریم مشکلات در این حوزه به اصلاحات موردی محدود نمی‌شود و تنها درباره بازار بزرگ تهران نیز مصداق ندارد. سرپرست کمیته ایمنی اتاق اصناف در توضیح این موضوع گفت: شرایط موجود در ساختار اصناف کشور از نظر فیزیکی، دارای شکلی سنتی است و در این ساختار معمولا فعالان این حوزه جایگاهی برای پیش‌بینی حوادث و راه‌های جلوگیری و مقابله با آن را درنظر نمی‌گیرند. حادثه آتش‌سوزی ساختمان پلاسکو که برای کمتر کسی قابل تصور بود، نشان می‌دهد رعایت اصول ایمنی و استاندارد تا چه حد باید مورد توجه اصناف قرار گیرد.

وی درباره واحدهای جدید صنفی ساخته‌شده در نقاط مختلف شهر نیز عنوان کرد: درحال‌حاضر شاهد هستیم علاوه‌بر اصناف مستقر در بافت‌های فرسوده، در بسیاری از بناهای جدید هم موارد ابتدایی ایمنی و استاندارد از قبیل پله‌های اضطراری و سیستم آتش‌نشانی به‌درستی درنظر گرفته نمی‌شود و این واحدها را برای بروز فاجعه‌ای دیگر مستعد می‌کنند.

ابراهیمی‌نیا با تاکید بر تلاش حداکثری اتاق اصناف برای بهبود وضعیت ایمنی واحدهای صنفی در کشور، درباره ضعف‌های موجود در این زمینه نیز گفت: در هر حال باید بپذیریم امکانات و ابزارهایی که برای این کار در اختیار اتاق اصناف قرار دارد محدود است. ما تا حد محدودی می‌توانیم به اصناف و اتحادیه‌ها درباره رعایت موارد ایمنی فشار بیاوریم. رعایت این اصول نیاز به امکانات اجرایی نهاد‌های مختلف دارد که متاسفانه به نظر می‌رسد هنوز اراده‌ای برای تحقق این موضوع وجود ندارد و همکاری لازم در این باره به عمل نیامده است. به همین دلیل برخی اصناف نیز این موارد را جدی نمی‌گیرند.

سخن پایانی

اگرچه تشکیل کارگروه ایمنی در اتاق اصناف می‌تواند حرکت مثبتی در حوزه تامین ایمنی در واحدهای صنفی به شمار رود اما تشکیل یک کارگروه، کمیته یا یک گروه تخصصی برای شناسایی معایب و کاستی‌های ایمنی در حوزه اصناف، تنها اقدام اولیه برای مهار و مقابله با فجایع است. این کاری است که باید مدت‌ها پیش از این و به‌عنوان نخستین قدم در جهت رفع احتمالات خطر انجام می‌شد تا امروز با مشکلات تلنبار شده در حوزه ایمنی اصناف مواجه نباشیم. برخی معتقدند امروز تشکیل این کمیته به‌تنهایی نمی‌تواند حرکت قابل‌توجهی در این مسیر باشد زیرا اقدامات، برنامه‌ها و مصوبات آن دارای ضمانت اجرایی نیستند.

برای رسیدن به هدفی که شعار آن را در دستور کار داریم، همکاری نهادهای بالادست و قابلیت‌های اجرایی باید درنظر گرفته شود.درباره حفظ ایمنی و استانداردهای ضروری واحدهای صنفی که به طور مستقیم با سلامت مردم سروکار دارد باید تا همین اندازه حساس باشیم و امکانات اجرایی برای اعمال قانون و برخورد قاطع در این زمینه برای نهادهای مامور اختصاص یابد.