نگاهی به آمار، ضعف اقتصادی بخش کشاورزی و تهدید امنیت غذایی را به‌تصویر می‌کشد. اطلاعات منتشرشده تجارت محصولات کشاورزی و غذای وزارت جهاد کشاورزی حاکی از آن است که در سال ۱۴۰۲ در حدود ۲۵ میلیون تن واردات محصولات کشاورزی و غذا انجام شده و تراز غذا حدود ۱۶میلیون تن کسری داشته است. این به‌معنای وابستگی کشور به غذاست که در این میان وابستگی برخی اقلام غذایی به واردات، موجب نگرانی وخامت امنیت غذایی در شرایط کنونی منطقه و کشور می‌شود.

به‌عنوان‌مثال بیش از ۸۰ درصد خوراک دام و طیور از خارج کشور وارد می‌شود یا ایران یکی از واردکنندگان بزرگ دانه‌های روغنی و روغن‌خام در جهان است و ضریب خوداتکایی دانه‌های روغنی حدود ۱۸درصد است؛ یعنی در حدود ۸۲ درصد وابستگی به خارج وجود دارد. این وابستگی در کنار محدود بودن مبادی ورود «غذا» شکنندگی و آسیب‌پذیری مولفه‌های امنیت غذایی را دوچندان می‌سازد. براساس آمار واردات هفت‌ماهه منتشرشده گمرک در سال ۱۴۰۳ از ۱۴میلیون تن واردات محصولات کشاورزی و غذا (کدهای تعرفه یک تا ۲۴) حدود ۷۶ درصد از 6 کشور امارات‌متحده‌عربی (۳۲ درصد)، ترکیه (۲۵ درصد)، روسیه (۷.۶ درصد)، هلند (۶.۴ درصد) و سوئیس (5.6 درصد) بوده است، یعنی شکنندگی مبادی ورودی واردات غذا که در صورت هر نوع تنش یا بحرانی یا اعمال سیاستی، امنیت غذایی کشور به‌خطر می‌افتد.

از طرف دیگر، تورم تولیدی یکی دیگر از چالش‌های اساسی تولید پایدار و مزیت رقابتی بخش کشاورزی است. براساس اطلاعات مرکز آمار ایران در آذر امسال، شاخص نرخ تولیدکننده بخش «زراعت، باغداری و دامداری سنتی» ۱۵۸۵.۵ است که در ۱۲ماه منتهی به این ماه نسبت به دوره مشابه سال گذشته (تورم سالانه) ۳۲.۹ درصد افزایش داشته است. افزایش تورم تولیدی به‌معنای افزایش نرخ تمام‌شده و از دست دادن مزیت رقابتی در مقابل تولیدات جهانی و کاهش تقاضا و فروش است که پایداری تولید را با تهدید مواجه می‌سازد و کاهش تولید خود به بازتولید تورم کمک می‌کند. یادمان باشد «غذا» دیگر به‌معنی «تغذیه» نیست،بلکه غذا یک مقوله جهانی و سیاسی است که همه حکومت‌های جهانی برای امنیت غذایی و امنیت سیاسی کشورشان، برنامه جامع دارند.

چرایی اهمیت حرکت به‌سمت اقتصاد هوشمند در قالب الگوی حکمروایی خوب را می‌توان در این پیش‌بینی فائو درک کرد؛ «فائو تخمین می‌زند که کشاورزان تا سال ۲۰۵۰ باید حدود ۷۰درصد غذای بیشتری تولید کنند که این مهم با بکارگیری تجهیزات مزرعه‌ای مجهز به سیستم‌های تصمیم‌گیری بدون سرنشین مستقل (رباتیک)، داده‌های بزرگ و هوش‌مصنوعی اتفاق می‌افتد.» بحث بر سر مجهز شدن و توانمندی کشاورزی جهان با استفاده از فناوری‌های نوین اطلاعات و ارتباطات و هوش‌مصنوعی برای تامین غذای مردم جهان است، نه دستور صادر کردن که غذا افزایش یابد و این موضوع اتفاق افتد.

در کنار وقایع جهانی، در ایران به دلایلی از جمله تغییرات اقلیم، تورم شدید در فعالیت‌های بخش تولیدی و مصرف و بازاریابی و فروش، ورشکستگی آب، بحران خاک و فرونشست زمین، تحریم‌ها، اعمال سیاست‌های تجاری، پولی و ارزی نادرست، رانت و فساد، قاچاق و... همه دست به‌دست هم داده‌اند که بخش کشاورزی را با چالش‌های مختلف از منظر تولید رقابت‌پذیر، پایداری و تاب‌آوری روبه‌رو کنند.

باتوجه به چالش‌های موجود، چشم‌انداز کشاورزی تغییر مثبتی نخواهد داشت و تنها در صورتی رخ خواهد داد که پایداری و تاب‌آوری سیستم محصولات کشاورزی و مواد غذایی در برابر مخاطرات به‌ویژه مخاطرات مرتبط با تغییر اقلیم و سایر مخاطرات بهداشتی مانند کووید-۱۹ به‌وجود آید. به‌منظور پایداری و تاب‌آوری سیستم محصولات کشاورزی و مواد غذایی راهکارهای مختلفی وجود دارد که از جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

۱) کاهش ضایعات و هدررفت محصولات کشاورزی و غذایی در چرخه زنجیره ارزش محصولات کشاورزی و غذایی تا دسترسی به غذا بیشتر شده و فشار بر استفاده از منابع (آب و خاک) کاهش یابد.

۲) افزایش بهره‌وری محصول و نهاده از طریق سرمایه‌گذاری روی فناوری‌های جدید

۳) ذخیره‌سازی آب‌های روان و سطحی و استفاده مجدد از آب خاکستری در تولید کشاورزی

۴) توجه به آمایش سرزمین و تولید محصولات کشاورزی و غذایی براساس الگوی کشت و قابلیت‌های اقلیم هر منطقه

 ۵) طراحی سیستم پایش و پیش‌بینی و آینده‌نگری برای رصد و پایش خشکسالی، کم‌بارشی و تغییرات اقلیمی و پیامدهای آن

۶) سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه به‌منظور بکارگیری آخرین نتایج علمی و فناوری جدید برای مقابله با خشکسالی و تاب‌آوری سیستم غذایی

۷) اجرای حکمروایی خوب در سیستم محصولات کشاورزی و مواد غذایی

۸) کنترل و مدیریت شوک‌های اقتصادی

 ۹) ایجاد شرایط رقابتی و حذف انحصار، فساد و رانت

۱۰) تقویت نوآوری و سیستم مالی بهینه برای زنجیره ارزش مواد غذایی

 ۱۱) مداخله هوشمند و سیستمی در طول زنجیره عرضه مواد غذایی برای کاهش هزینه تمام‌شده

۱۲) ایجاد دیپلماسی اقتصادی فعال با جهان.