گیاهان، در صف نخست انقراض
بهلول علیجانی- پدر دانش اقلیمشناسی سینوپتیک
گیاهان آسیبپذیرترین موجودات کره زمین در مقابله با تغییرات اقلیمی هستند. در واقع، در مواجهه با تهدیدات تغییرات اقلیمی، این گیاهان هستند که بیش از دیگر موجودات در معرض انقراض قرار میگیرند. تغییرات اقلیمی روی حیوانات هم اثر میگذارد، اما گیاهان واکنش سریعتری به آن نشان میدهند. از آنجایی که بیشتر جانوران قدرت حرکت بالایی دارند، در مواجهه با مخاطرات اقلیمی نظیر آب و موادغذایی کم، زیستگاه دیگری را برای خود انتخاب میکنند، هرچند گیاهان هم کوچ میکنند، اما معمولا در بازههای زمانی طولانیتری این اتفاق میافتد، بنابراین خسارت تغییر در گیاهان بیشتر است.هر موجودی در کره زمین با در نظر گرفتن تمامی جوانب محیطی نظیر رطوبت، حاصلخیزی و املاح موجود در خاک، نم نسبی، دما و...، حد آسایش خاص خود را دارد. بهعبارتروشنتر، اقلیمشناسان در نمودارهایی به تناسب شرایط مطلوب زیستی هر نوع از جانداران محدوده آسایش آنها را تعیین کردهاند و این محدوده تعیین میکند که زیستگاه کدام نوع از جانداران در کدام منطقه کره زمین باشد.تمامی موجودات در محدوده آسایش خود قرار دارند که نمیتوانند براساس نمودارهای اقلیمی بالاتر یا پایینتر از آن محدوده آسایش زندگی کنند. برای مثال، دستهای از گیاهان در محدوده دمایی ۵- تا ۴۰+ درجه میتوانند به زیست خود ادامه دهند و اگر شرایطی حاکم شود که گیاهی خارج از این محدوده دمایی قرار گیرد، قادر به ادامه حیات نخواهد بود. نام دیگر این محدودههای زیستی، آشیانه زندگی است و تغییرات اقلیمی باعث ویران شدن آشیانههای زندگی موجودات کره زمین میشود.برخی محورها در نمودارهای زیستی، برای بعضی گونههای گیاهی وسیعتر است که نشانگر قدرت تطبیقپذیری بالای این نوع از گیاهان با شرایط مختلف اقلیمی است، اما برخی گیاهان هم در محدوده باریک دمایی قرار دارند؛ دسته اول سازگاری بیشتری با تغییرات اقلیمی خواهد داشت، اما دسته دوم در شرایط محدود دمایی میتواند به زیست خود ادامه دهد و توان سازگاری کمتری با تغییرات اقلیمی خواهد داشت.
شناخت از محدودیت دمایی و آشیانه زندگی گیاهان میتواند کمک شایانی به آمایش دقیق مکانی کند. در کل، برای مقابله با تهدیدات تغییرات اقلیمی ابتدا باید شناخت دقیقی از روند تغییرات دما در یک تا ۲ دهه آینده کسب کنیم، چراکه نخستین نشانه تغییرات اقلیمی، تغییرات دمایی است که بر دیگر عناصر اقلیمی نظیر بارش، نم نسبی، رطوبت خاک و... اثر میگذارد. بنابراین، دانستن شرایط آینده اقلیمی نواحی امروز بیش از هر مورد دیگری در بحث محیطزیست اهمیت دارد. بنابراین، تغییر اقلیم از این نظر بر انقراض گونههای گیاهی اثر میگذارد که اگر افزایش دما بالاتر از حد تحمل زندگی گیاهان باشد، واضح است که راه انقراض را در پیش میگیرند. حال اینکه ما از چه راههایی میتوانیم پی به چنین اوضاعی ببریم، بستگی به شناختی دارد که از محیط کسب میکنیم؛ اگر میخواهیم دقیقا بررسی کنیم که گونههای گیاهی از نظر تغییرات دمایی تا چه دمایی را تحمل میکنند، باید دید ظرف ۲ یا ۳ دهه آینده دمای مناطق مختلف کشور از آستانهها تجاوز میکند یا خیر؟
تاثیر تهدیدات تغییرات اقلیمی روی گیاهان نمونههای مختلفی دارد. گیاهی ممکن است بهمحض قرارگیری در خارج از حد آسایش، قدرت تحمل نداشته باشد، اما گیاهی دیگر واکنش دیگری نشان دهد و شاید برخی گیاهان هم هیچ مشکلی نداشته باشند و به زیست خود ادامه بدهند. یکی از راهکارهای مهم مقابله با تغییرات اقلیمی و جلوگیری از انقراض گونههای زیستی، دانش کافی از شرایط آینده موجودات با آن شرایطی است که بشر را در انتظار بحران قرار میدهد. در حقیقت، انسانها باید از امروز به فکر آن دسته از مخاطرات تدریجی باشند که ۳ الی ۴ دهه آینده گریبان آنها را میگیرد. در واقع، باید دید کدام گونه گیاهی در ابتدای لیست انقراض قرار دارد. برای مثال، اگر میانگین دمای کره زمین ۲۵ درجه است، باید دید در یک تا ۲ دهه آینده با این روند افزایش دمایی گیاهان چه شرایطی پیدا میکنند. در حقیقت، از امروز باید دید که کدام گیاه نسبت به تغییرات اقلیمی محیطی حساسیت بیشتری دارد تا از همین الان، فکری به حال پوشش گیاهی منطقه موردنظر کرد. همچنین، باید دید کدام یک از گیاهان غالب در یک محیط، قدرت سازگاری بیشتری با آنجا دارند تا بتوان استفاده بهرهوری بالاتری از آنها داشت.درصد زیادی از نگرانیها مربوط به کمبود منابع آبی و انقراض تنوع زیستی، هنوز برای مردم ناملموس است. هنوز انقراض تنوع زیستی و مخاطراتش برای مردم ملموس نیست، چراکه آنها با بحران کمبود آب مواجهند. در صورت ادامه این بیتوجهی، بحران تنوع زیستی هم، مانند بحران کمبود آب گریبان مردم را خواهد گرفت. در واقع، مشکل دیگری هم ممکن است به معضل آب اضافه شود و آن هم از بین رفتن بسیاری از گونههای گیاهی است.