استفاده از زغال‌سنگ همزمان با ظهور نخستین موتور بخار در قرون ۱۹ و ۲۰ (انقلاب صنعتی) اهمیت پیدا کرد و این ماده معدنی همزمان با انقلاب صنعتی رشد مصرف بسیار زیادی را به ثبت رساند. عمده کاربرد زغال‌سنگ برای تولید انرژی الکتریکی و فولاد به روش کوره‌بلند است که در ایران هم همزمان با تاسیس کارخانه ذوب‌آهن اصفهان و استحصال کک از زغال‌سنگ، فعالیت معادن زغال سنگ آغاز شد. تنها خریدار عمده زغال‌سنگ داخلی شرکت ذوب‌آهن اصفهان است و میزان مصرف سایر واحدهای صنعتی در مقایسه با این شرکت چندان زیاد نیست. حالا با ایجاد معضل در حوزه انرژی ناشی از جنگ روسیه و اوکراین خبرها حکایت از بازگشت فعالان صنعتی و معدنی جهان به بازار زغال‌سنگ دارد. صمت در این گزارش به جایگاه ایران در تولید و مصرف این سوخت پرداخته است.

بازگشت اروپا به گذشته

حمیدرضا صالحی‌سلمی، عضو کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی ایران با تاکید بر اینکه بازگشت به بازار زغال‌سنگ در جهان یک واقعیت در حال وقوع است و بیشتر از همه جا اروپا به‌سوی آن حرکت کرده، گفت: این اتفاق البته برای برخی کشورهای دیگر از جمله هندوستان و دیگر قدرت‌های صنعتی نیز درحال رخ دادن است، اما باتوجه به مشکل استفاده از گاز روسیه و ایران به‌دلیل شرایط فعلی تحریمی این دو کشور و کاهش شدید عرضه آنها، زغال‌سنگ و گاز ال.‌ان.‌جی تنها آلترناتیوهای تامین انژری جهان خواهند بود.

هنوز فرصت هست

وی با بیان اینکه ایران نیز می‌توانست یکی از تامین‌کنندگان بزرگ گاز ال.‌ان.‌جی به‌جای گاز طبیعی باشد که متاسفانه قطر جای ایران را در این حوزه گرفته، افزود: زغال‌سنگی که کنار گذاشته شده، ممکن است دوباره به بازار برگردد اما ایران هنوز فرصت‌های جهانی برای بازگشت به بازار گاز جهان را در صورت وقوع توافقات دارد.

همین مسئله توافق ۴۰ میلیارد دلاری سرمایه‌گذاری روسیه در صنعت گاز ایران، اهمیت بسیاری دارد که یکی از موارد مطرح شده مهم در این توافق، بحث تولید گاز ال.‌ان.‌جی است. با این حال معادن زغال‌سنگی که در کشور داریم (اعم از انواعی که شست‌وشو می‌شوند یا نمی‌شوند) هنوز از نظر سرمایه‌گذاری به‌منظور بهره‌برداری مسائلی دارند. برای مثال معدن و شرکت تولید زغال‌سنگ طبس ایران باوجود سال‌ها کار، هنوز افتتاح نشده است.

از آنجا که ایران همواره دارای منابع غنی گاز و نفت بوده، رویکرد مناسبی به زغال‌سنگ و سرمایه‌گذاری در این زمینه در کشور ما وجود نداشته است. این مسئله باعث شده ورود به بازارهای جهانی زغال‌سنگ و وارد کردن فناوری‌های جدید استخراج و فرآوری محصول در این حوزه اهمیت چندانی برای ما نداشته باشد.

صالحی تصریح کرد: اینکه ایران در صنعت زغال‌سنگ سرمایه‌گذاری بیشتری بکند، منوط به مطالعه بازار جهانی است و در آن صورت خوب است که ما هم از ظرفیت‌های خود در این زمینه استفاده کنیم.

ورود بخش خصوصی به استخراج زغال‌سنگ

علیرضا فلاحتی، فعال معدنی با اشاره به کمبود سرمایه‌گذاری در صنعت زغال‌سنگ اظهار کرد: شرکت تهیه و تولید مواد معدنی ایران که دارای حق بهره‌برداری چندین معدن زغال‌سنگ است، به‌تازگی با کمک سرمایه‌گذاری بخش خصوصی فعالیت‌ها در این حوزه را گسترش داده است. وی تصریح کرد: مجموعه زغال‌سنگ گلندرود بیش از ۸ سال بسته بود که در سال‌های اخیر با سرمایه‌گذاری بخش خصوصی افتتاح شد.

البته در سال‌های اخیر ورود پیمانکاران و شرکت‌های بخش خصوصی به معادن زغال‌سنگ موجب شده اعتراضات نیروی کار فعال در معادن زغال‌سنگ ایران بیش از پیش افزایش پیدا کند و این یکی از نتایج توسعه شتاب‌زده در این صنعت است.

مشکلات تولید زغال‌سنگ در ایران

علی عاقلی، کارگر معدن زغال‌سنگ البرز شرقی با اشاره به اینکه تولید زغال‌سنگ در ایران و جهان با مشکلات و مصائب فراوانی همراه است، اظهار کرد: صنعت زغال‌سنگ ایران چندین سطح دارد و بسته به نوع مدیریت، شرایط کارگران آن متفاوت است. این کارگر در آستانه بازنشستگی معدن با بیان اینکه «مشکل مهم این صنعت فقدان امکانات و سرمایه‌گذاری است»، ادامه داد: در معادن زغال‌سنگ سراسر کشورهای جهان مشکلاتی وجود دارد. برای مثال با افزایش بهره‌برداری از معادن اروپا شاهد افزایش مشکلات کارگران این معادن نیز هستیم، اما افزایش نرخ زغال‌سنگ به‌دلیل تقاضا شاید بتواند عاملی برای بهبود نسبی شرایط در سال‌های اخیر باشد. وی با تاکید بر اینکه شرایط کار در معادن گوناگون زغال‌سنگ بسیار متفاوت است، اضافه کرد: در برخی معادن که «زنجیری» حساب می‌شوند، استخراج سخت‌تر و استحصال، تصفیه و مونتاژ محصول در آنها دشوارتر است و بیشتر معادن زغال‌سنگ ایران نیز از همین دسته هستند.

مشکلی به‌نام خصوصی‌سازی

عاقلی با اشاره به مشکل خصوصی‌سازی معادن زغال‌سنگ در کشور گفت: افزایش سهم بخش خصوصی در این معادن موجب افزایش تبدیل وضعیت کارگران (حتی در معادنی که تحت تملک دولت هستند) از رسمی و استخدامی به پیمانی می‌شود. وضعیت پیمانی و موقت آن هم در زمینه شغل سخت و زیان‌آوری مانند کار در معدن زغال‌سنگ، به‌هیچ عنوان قابل‌پذیرش نیست. در همین مجموعه زغال‌سنگ طرزه کارگرانی که از قدیم رسمی شده و در اقلیت قرار دارند، بازنشسته صندوق بازنشستگی فولاد و از خدمات بسیار قوی‌تری در زمینه درمان و بازنشستگی بهره‌مند هستند، اما ما نیروهای پیمانی که تعداد بیشتر کارگران را تشکیل می‌دهیم، بازنشسته سازمان تامین اجتماعی خواهیم بود، در حالی که خدمات درمانی کنونی و بازنشستگی آتی این صندوق باتوجه به مشکلات آن مناسب نیست. وی با اشاره به سایر مشکلات شروع خصوصی‌سازی‌ها و جذب پیمانکار در معادن زغال‌سنگ، با رشد بهره‌برداری از این معادن گفت: در معادن کوچک زغال‌سنگ که اصلا از سیستم‌های برقی استخراج استفاده نمی‌کنند و من در مشاهده میدانی اخیرم دیدم معدنی از فرقان بزرگ برای انتقال زغال‌سنگ خام استفاده کرده بود، معمولا با افزایش سهم کاربری و بهره‌برداری بخش خصوصی شاهد تعدیل نیروی گسترده نیز بوده‌ایم. برای مثال زغال‌سنگ البرز شرقی تا ۲۰ سال پیش ۷ هزار نفر نیرو داشت که حدود هزار نفر آنها در حوزه تاسیسات ساختمانی مشغول بودند، اما اکنون با نیروی پیمانی و اداری، تنها ۱۵۰۰ نفر پرسنل دارد.

سخن پایانی

باتوجه به وجود منابع غنی نفت و گاز در ایران، از زغال‌سنگ به‌منظور تولید برق استفاده نمی‌شود و عمده مصرف زغال‌سنگ به‌صورت کک (متالورژیکی) برای تولید فولاد به روش کوره‌بلند است. از دو نوع زغال‌سنگ حرارتی و کک‌شو استخراج‌شده از معادن زغال‌سنگ، زغا‌ل‌سنگ کک‌شو تحت فرآوری قرار می‌گیرد و میزان خاکستر، رطوبت، گوگرد و نمک آن کنترل و کنسانتره زغال‌سنگ عرضه می‌شود. همچنین باتوجه به کیفیت زغال‌سنگ تولیدشده در ایران، شرایط معدنکاری و همچنین نیازهای صنعت فولاد کشور، این حوزه با چالش‌های جدی مواجه است. باوجود تمام موارد یادشده استخراج این محصول امسال به‌دلیل افزایش نرخ زغال‌سنگ موجب شده شرایط کار برای این صنعت بهتر شود. اکنون نرخ جهانی زغال‌سنگ به‌دلیل جنگ روسیه و اوکراین و کمبود گاز افزایش یافته و به ۲۸۱ دلار در هر تن رسیده‌ است؛ یعنی نرخ جهانی این محصول که بسیار کم در شرکت‌های داخلی استفاده می‌شود، بیش از ۸ میلیون تومان است؛ در حالی که فعالان این بازار معتقدند مسائلی در کشور وجود دارند که شرایط کار در این حوزه را سخت کردند.