کوچک اما سازنده
هم‌افزایی حلقه گمشده پیشرفتشرکتهای صنعتی و پارک‌های علم و فناوری پل ارتباطی اهالی صنعت به‌ویژه فعالان صنایع کوچک با دانش‌بنیان‌ها است. تاکنون 7 شهرک صنعتی و بیش از ۳۰ پارک علم و فناوری در کشور تاسیس شده‌اند. گفتنی است، این مکان‌ها جایی هستند برای آغاز توسعه کشور توسط شرکت‌ها و دانش‌بنیان‌هایی که در زمینه‌های گوناگون فناوری و صنایع کوچک فعالیت دارند. اهمیت توسعه به‌واسطه شرکتهای فعال در زمینه صنایع کوچک به‌قدری است که می‌توان آنها را نطفه توسعه نامید. به‌گفته عباس علی‌آبادی، وزیر صمت؛ یکی از فنی‌ترین و مهم‌ترین نکاتی که در بحث احداث شهرک‌های فناوری و صنعتی باید به آن توجه داشت، بازارسازی محصولاتی است که در نهایت به‌عنوان خروجی کار شناخته می‌شوند. بنابراین اگر بخواهیم با همین ظرفیت‌های موجود، تولیدات قابل‌قبولی را رقم بزنیم، باید دانش و فن کافی داشته باشیم. بی‌شک هنر فناوران در این است که با محدودیت‌ها خلق ارزش کنند. به نظر برخی کارشناسان شهرک‌های صنعتی و پارک‌های علم و فناوری، نقش اساسی در توسعه صنایع کوچک دانش‌بنیانی دارند. به‌مناسبت روز صنایع کوچک به نقش این مجموعه‌ها در توسعه اکوسیستم‌های صنعتی پرداخته است.
صنایع کوچ هاب تبدیل علم به ثروت
رئیس پارک علم و فناوری کرمانشاه بااشاره به اهمیت شبکه‌سازی به‌عنوان حلقه مفقوده در زیست‌بوم دانش‌بنیان در گفت‌وگو با صمت گفت: از آنجایی که پارک‌های علم و فناوری متولی حمایت از اکوسیستم دانش‌بنیان و شرکتهای خلاق در هر زمان به‌شمار می‌روند، نقشی اساسی در توسعه کسب‌وکارهای فناورانه و دانش‌بنیان دارند. به‌عبارت دیگر، می‌توان شهرک‌های صنعتی و پارک‌های علم و فناوری را به‌عنوان هاب تبدیل علم به ثروت در هر استان در نظر گرفت، اما نکته مهم این است که تنها پارک‌های علم و فناوری متولی زیست‌بوم یا اکوسیستم نوآوری و فناوری در یک کشور نیستند، چراکه این عرصه تنها یک متولی ندارد و بازیگران مختلفی در این اکوسیستم به ایفای نقش می‌پردازند و تمامی اجزای زیست‌بوم دانش‌بنیان و نوآوری باید در ارتباط با یکدیگر نقش خود را به‌درستی ایفا کنند، بنابراین باید ماموریت‌های لازم را برای تکمیل و توسعه این اکوسیستم بپذیرند.
سیامک آزادی شرط لازم پیشرو بودن پارک‌های علم و فناوری در مسیر حمایت از توسعه اقتصاد دانش‌بنیان را در حمایت‌های زیرساختی از سوی دیگر نهادهای فعال در زنجیره دانش‌بنیان دانست و گفت: اگر از پارک‌های علم و فناوری حمایت‌های لازم انجام شود، می‌توان این مجموعه‌ها را پیشرو توسعه صنایع کوچک دانش‌بنیانی دانست؛ در غیر این صورت به‌طورقطع به آن هدف دانش‌بنیان‌ها در سیاست کلان کشور نمی‌رسیم و نمی‌توان انتظار داشت که دانش‌بنیان‌ها در اقتصاد و توسعه کشور نقش جدی داشته باشند، بنابراین حمایت از پارک‌های علم و فناوری، در نهایت به رشد کسب‌وکارها و توسعه اقتصاد دانش‌بنیان می‌انجامد.
توفیقات چندانی در صنعت کشاورزی نداشتیم
به‌طورکلی وقتی صحبت از توسعه صنایع کوچک دانش‌بنیانی می‌شود، یعنی آنکه به کمک علم و فناوری به تولید انبوه کالا و خدمات داخلی باکیفیت بالا برسیم. آزادی در تاکید این فرآیند گفت: این اتفاق زمانی رخ می‌دهد که همه اجزای این زیست‌بوم بتوانند در ارتباط با یکدیگر به‌عنوان راهبردی اساسی در توسعه کشور به آن نگاه کنند، نه آنکه تنها به‌دلیل نام‌گذاری یک سال معین، به‌عنوان رویکردی مهم در نظر گرفته شود.
رئیس پارک علم و فناوری کرمانشاه بااشاره به اینکه توجه به کسب‌وکارهای نوین باید از الزامات اساسی وزارتخانه‌ها و ادارات باشد، گفت: این در حالی است که تاکنون نتوانسته‌ایم توفیقات چندانی به‌ویژه در صنایع تبدیلی کشاورزی حاصل کنیم.
وی افزود: پیش‌تر هم گفته شد که پارک‌های علم و فناوری نقش محوری در توسعه کسب‌وکار دانش‌بنیان‌ها و صنایع کوچک دارند، اما یادمان باشد که استفاده از قدرت بازوی بخش خصوصی برای این هدف، می‌تواند به‌عنوان یک رویکرد مهم در نظر گرفته شود. از آنجایی که محور توسعه اقتصادی هر کشوری بخش خصوصی است، بنابراین برای توسعه اقتصاد دانش‌بنیان در کشور، راهی جز جذب بخش خصوصی همچون رکنی مهم در بازار و تولید انبوه نیست؛ چراکه امکانات مالی نهادهای دولتی تنها برای بقای دانش‌بنیان‌ها به‌عنوان یک قدرت اقتصادی در کشور کفایت می‌کند، نه برای توسعه آنها.
به‌گفته این فعال اقتصادی، در حقیقت پارک‌های علم و فناوری فضا و بستر مکانی مناسب برای همکاری و همرسانی دیگر بازیگران این اکوسیستم فراهم می‌کند، اما در نهایت ایجاد اشتغال و توسعه کارآفرینی باید برعهده بخش خصوصی باشد. آزادی افزود: من معتقدم دولت و پارک‌های علم و فناوری باید ریسک سرمایه‌گذاری را برای بخش خصوصی کاهش دهند تا بخش خصوصی برای سرمایه‌گذاری در راستای توسعه اقتصاد دانش‌بنیان‌ها قانع شود، در غیر این صورت نمی‌توانیم هدف توسعه اقتصاد دانش‌بنیان را عملیاتی کنیم و توقعی هم از بخش خصوصی نمی‌شود، داشت.
وی ادامه داد: در واقع اگر بخش خصوصی حاضر باشد در مسیر توسعه اقتصادی سرمایه‌گذاری کند، اتفاق خوشایندی است که می‌توان بر اقتصاد دانش‌بنیان تاکید بسیاری کرد. اگر موفق شویم چنین چرخه‌ای را راه بیندازیم، می‌توانیم انتظار تحقق شعار امسال را داشته باشیم.
فعالیت پارک‌ها قابل‌قبول است
آزادی بااشاره به اینکه فرآیند توسعه فعالیت‌های دانش‌بنیان‌ها در کشور نیاز به اصلاح دارد، روند فعالیت نهادهای دولتی نظیر معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری و پارک‌های علم و فناوری را رو به رشد و رو به جلو دانست و گفت: روند فعالیت پارک‌های علم و فناوری را نسبت به سال‌های گذشته قابل‌قبول می‌دانم، اما حلقه مفقوده در توسعه فعالیت دانش‌بنیان‌ها، داشتن یک نگرش یکپارچه در صنعت، معدن، تجارت، کشاورزی، فناوری و دیگر عرصه‌ها برای توسعه همه‌جانبه کشور است. در حقیقت باید شبکه منظمی در این عرصه ایجاد شود و به‌نظر می‌رسد هنوز فعالیت‌های اقتصادی کشور آن میزان یکپارچگی موردنظر را ندارند. به‌همین دلیل است که هنوز نتوانستیم برای حرکت از اقتصاد نفت به‌سمت اقتصاد دانش‌بنیان، راهبرد معینی را تعیین کنیم.
نیازمند تغییر قاعده هستیم
وی افزود: چنین روندی باید در سیاست کلان کشور جا باز کند. در کل شکاف اصلی نه در فرآیندهای حمایتی است، بلکه در ساختار نرم نظیر هماهنگی و اتحاد نهادهای دولتی با سرمایه‌گذاری‌های خصوصی است؛ در واقع قواعد حاکم بر این اکوسیستم باید تغییر کند.
رئیس پارک علم و فناوری استان کرمانشاه گفت: شرکتهای دانش‌بنیان مجموعه‌هایی هستند که با خطرپذیری بالا تشکیل می‌شوند، بنابراین با تغییر قانون‌ها و قواعد موجود باید بتوانیم ابتدا بخش خصوصی را برای سرمایه‌گذاری در این بخش قانع کنیم و بعد ارزش‌های سیاستی کشور را برمبنای تولید بگذاریم. این روند اتفاق نمی‌افتد، مگر آنکه تمام اجزای این اکوسیستم به‌درستی کنار یکدیگر قرار بگیرند. اکنون وقت آن است که امکان رشد و بلوغ را در اکوسیستمی که تمامی اجزای آن به یکدیگر متصل هستند، در بستری نوین و با کمک سرمایه‌گذاران بخش خصوصی فراهم کنیم.
آزادی گفت: زمانی می‌توانیم نتیجه موردنظر را از فعالیت صنایع کوچک دانش‌بنیانی بگیریم که سهم قابل‌توجهی در اقتصاد کشور داشته باشند و نقش‌شان در سیاست دستگاه‌های اجرایی کشور عملیاتی شود، چراکه برای توسعه اقتصادی کشور نیازمند رسوخ دانش‌بنیان‌ها در ساختار نظام اقتصادی هستیم. در واقع این کسب‌وکارهای نوین و دانش‌بنیان‌ها هستند که می‌توانند نقشه‌راه مطمئنی را به مسئولان اجرایی کشور بدهند. تمامی این موارد زمانی ارزش و اعتبار کافی پیدا می‌کند که در عرصه عملیاتی شدن قرار بگیرد و تولید به‌عنوان یک ارزش و مولفه مهم برای سیاست اجرایی کشور در نظر گرفته شود. وی گفت: تا زمانی که سیاست متضادی را در پیش بگیریم، نمی‌توانیم انتظار داشته باشیم که اقتصاد دانش‌بنیان توسعه یابد؛ تاکنون سیاست‌های مناسبی برای این هدف به‌کار نگرفته‌ایم.
ایجاد یک چرخه مفید
مصطفی مکارم، کارشناس کسب‌وکارهای دانش‌بنیان در گفت‌وگو با صمت بااشاره به اهمیت ایجاد زنجیره تولید میان صنایع کوچک دانش‌بنیانی در حوزه‌های مربوط به هم گفت: هنر تصمیم‌گیری مسئولان در امر توسعه صنعتی، بسترسازی برای پیشرفت به ویژه برای کسب‌وکارهای دانش‌بنیانی است. در سال‌های گذشته خوشه‌های صنعتی در مجموعه‌های شبیه به شهرک‌های صنعتی با این نگرش ایجاد شد که تولیدکنندگان یک محصول خاص در جریان یک چرخه به شکل زنجیره‌ای نقشی را ایفا کنند. هدف این بود که این افراد یا شرکت‌ها کنار یکدیگر قرار بگیرند و با ساخت یک چرخه کامل برای رسیدن به یک محصول نهایی فعالیت خود را پیگیری کنند. این روند در یک بازه زمانی برای برخی محصولات خاص نظیر محصولات چرمی جواب داد و منجر به تکمیل زنجیره ارزش شد.
وی افزود: شاید این نسخه با هدف تکمیل چرخه زنجیره ارزش برای دانش‌بنیان‌ها پاسخگو باشد و زمینه هم‌افزایی میان آنها را بیش از پیش فراهم کند. بی‌شک هرچه این هم‌افزایی بیشتر شود، اندازه بازار بزرگ‌تری برای شرکتهای دانش‌بنیان و فناور به‌وجود می‌آید. چندی پیش از سوی وزیر صمت دستور تاسیس شهرک‌های غیردولتی فناورانه با هدف رشد صنایع کوچک و دانش‌بنیان‌ها داده شد. گفتنی است، با این روال امکان توسعه صنایع کوچک بیش از گذشته فراهم می‌شود.
مکارم گفت: زمانی چنین اقداماتی در اکوسیستم دانش‌بنیان موثر واقع می‌شود که دانش‌بنیان‌ها و فعالان در زمینه صنایع کوچک که فضای کاری بسیار نزدیکی دارند، در کنار یکدیگر مستقر شوند. برای مثال نخستین شهرک خصوصی فناورانه در حوزه صنایع خلاق یا حوزه صنایع برق شکل گرفته باشد. به‌واسطه شکل‌گیری کلونی‌های فناورانه شرکتهای هم‌مسیر می‌توانند از خدمات یکدیگر برای تکمیل ظرفیت‌های‌شان و از تامین نیازهای یکدیگر استفاده کنند.
نگاه تجاری نداشته باشیم
به‌گفته این فعال دانش‌بنیان، نکته بسیار مهمی که باید در عملکرد چنین شهرک‌هایی در نظر گرفته شود، این است که نباید رقیبی برای شهرک‌های صنعتی به‌حساب بیایند. به‌عبارت‌دیگر، نباید بسان شرکتهای تجاری به دانش‌بنیان‌ها نگاه کرد، بنابراین اگر شرکتهای دانش‌بنیان که ماموریت اصلی آنها توسعه نوآوری و فناوری است، وارد چرخه اقتصاد تولید انبوه شوند، در عمل فرصت سرمایه‌گذاری روی نوآوری کاهش خواهد یافت. به‌عبارت روشن‌تر به‌جای اینکه دانش‌بنیانی فکر کند که چگونه با نوآوری می‌تواند ارزش‌افزوده بیشتری تولید کند، به فکر فروش بیشتر محصولات خواهد بود. در این صورت دانش‌بنیان‌ها از رسالت و ماهیت خود خارج می‌شوند، در نتیجه نباید میان شرکتهای صنعتی دانش‌بنیان موازی‌کاری به‌وجود بیاید.
مکارم گفت: در اغلب کشورهای پیشرفته اجازه تولید انبوه به شرکتهای دانش‌بنیان و حوزه‌های نوآوری داده نمی‌شود. در شهرک‌های غیردولتی فناورانه هم، نباید فرآیند تولید انبوه شکل بگیرد، بنابراین زمانی که شرکت‌ها به تولید انبوه رسیدند، باید وارد شهرک‌های صنعتی شوند. در این شرایط شرکت شهرک‌های صنعتی به‌دلیل استقرار شرکتهای زایشی بیرون‌آمده از مراکز دانش و فناوری قوی‌تر می‌شوند.
شهرک‌های غیردولتی فناورانه باید با حفظ رسالت توسعه نوآورانه فعالیت کنند تا در نهایت نوآوری‌های خود را به شهرک‌های صنعتی تجاری بفروشند. این ایده‌آل‌ترین روشی است که بتوان بین شهرک‌های صنعتی و شهرک‌های خصوصی فناورانه ارتباط برقرار کرد. در غیر این صورت رقابت میان این دو مجموعه به‌نفع دانش‌بنیان‌ها نخواهد بود. شهرک‌های غیردولتی فناورانه می‌توانند واسطه‌ای میان پارک‌های فناوری و شهرک‌های صنعتی باشند و ارتباط میان این دو را قوی‌تر کنند.
سخن پایانی
باتوجه به آنچه در این گزارش آمد، در این جنس فعالیت‌ها طراحی مدل بسیار مهم است و اگر طراحی استانداردی شکل نگیرد، بی‌شک سرانجام مطلوب و موردنظر را هم نخواهد داشت. همچنین کپی‌برداری هم نباید شکل بگیرد. باتوجه به وضعیت اقتصادی و فرهنگ رواج‌یافته در ایران که تفاوت‌های مشهودی با بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته داریم، نمی‌توانیم با فرمان اروپا و امریکا و حتی کره و ژاپن به راه‌حل موردنظر برسیم. حتی نباید به این سمت برویم که با ایجاد ادبیات جدید یک‌سری فضاها و بازی‌های جدید راه بیندازیم.
