خودویرانی دالان‌ها
صحبت از ایمنی که می‌شود، نخستین چیزی که به ذهن می‌آید جمله معروف «اول ایمنی بعد کار» که معمولا در کنار آن یک کلاه ایمنی زردرنگ قرار می‌گیرد، است.
حال تصور کنید از نخستین ساعت حضور در محل کسب خود تا پایان روز، در محلی ناایمن به‌سر می‌برید؛ دالونی طویل که هیچ خروجی اضطراری در آن نیست؛ محدوده‌ای ۱۱۲ هکتاری که فرسودگی از جرزهای دیوارهای آن پیداست.
اینجا بازار تهران است؛ قطب اقتصادی پایتخت که رنج فرسودگی رمقی برایش باقی نگذاشته است. وضعیت منطقه ۱۲ به‌ویژه بافت بازار بزرگ تهران از نظر فرسودگی، بحرانی است و ضرورت ایمن‌سازی این منطقه سال‌هاست مطرح شده و تا امروز چیزی نصیب این بخش تاریخی تهران نشده است. شاید بحرانی بودن وضعیت بازار تهران را بتوان با این برآورد اعلام‌شده بیشتر درک کرد که ۶۸ درصد جغرافیای ایران روی حریم‌های گسل زلزله قرار دارد؛ در نتیجه اگر آن روز بد بیاید و لرزه به جان تهران بیفتد، تنها در محدوده بازار با تردد روزانه ۲ میلیون نفر چه بر سر مردم می‌آید؟ حتی فکر کردن به آمار حدودی تلفات نیز وحشتناک است. سال‌هاست که چشم مسئولان مربوطه به روی ایمنی بازار تهران بسته شده و هر بار تنها به هشدار و اخطارهای روی کاغذ بسنده می‌شود. به‌تازگی نیز صحبت از جابه‌جایی بازار تهران است؛ موضوعی مهم و در عین حال نشدنی! صمت در این گزارش به بررسی وضعیت ایمنی بازار تهران و بی‌توجهی‌های صورت گرفته به این مسئله پرداخته است.
اقدامات کاغذی!
کارشناسان ایمنی و آتش‌نشانی زیادی در سال‌های اخیر درباره ایمنی بسیار پایین بازار تهران هشدار داده‌اند. باتوجه به قدمت ۲۰۰ساله بازار تهران، اکنون بخش قابل‌توجهی از سیم‌کشی‌های موجود مستهلک شده و بخش زیادی از لوله‌کشی آب نیز به مرور زمان حالت پوسیده پیدا کرده است. از سوی دیگر باتوجه به ساختار بازار و معابر باریک، مشکل دوچندان شده و اگر زمانی حادثه‌ای رخ دهد، ممکن است بسیار خطرآفرین باشد و صدمات مالی و جانی بسیاری ایجاد کند. اکنون اعضای بیش از ۲۰ صنف اتاق اصناف در بازار کار می‌کنند و در مجموع می‌توان گفت حدود ۶۰ تا ۷۰ هزار کاسب دارای پروانه کسب، در این محدوده مشغول فعالیت هستند. بازار تهران قلب اقتصادی ایران است و باتوجه به شرایطی مانند عدم امکان کمک‌رسانی مراکزی مانند اورژانس، بیمارستان، نیروی انتظامی و آتش‌نشانی خسارات احتمالی هر حادثه‌ای در این منطقه بسیار بالا است.
در ادامه نگاهی می‌اندازیم به گفته‌های مسئولان درباره ساماندهی بازار تهران:
- رضا خوشزاد، مدیرعامل سازمان آتش‌نشانی و خدمات ایمنی شهرداری تهران، مهر ۹۱:
بازار تهران نیاز به ایمنی بیشتر دارد. در بازار راه‌پله‌ها نباید تبدیل به انبار شود. مشکل بازار قطعا توسط یک نهاد حل‌شدنی نیست. باید بازاریان و دیگر دستگاه‌ها نیز کمک کنند تا بتوانیم سطح ایمنی در بازار را ارتقا دهیم.
- بابک نگاهداری، رئیس مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران، آبان ۹۴:
بخش قابل‌توجهی از مشکلات بازار تهران مربوط به عوامل زیرساختی شهری و شامل تهدیداتی است که از فقدان، نقص یا اجرای غیر‌استاندارد، آسیب‌دیدگی و نیز محدودیت‌های توسعه زیرساخت‌های شهری شامل سیستم‌های آبرسانی، سیستم جمع‌آوری فاضلاب و آب‌های سطحی، شبکه انتقال و توزیع نیروی برق، شبکه‌های ارتباطی و مخابراتی، شبکه گازرسانی، شهرسازی و... ناشی می‌شود. بافت فرسوده، فقدان تجهیزات و غیر‌استاندارد بودن آنها از مشکلات نیروهای امدادی در زمان بروز حادثه در این منطقه است.
- خسرو ابراهیمی‌نیا، رئیس کمیته بازسازی بناهای قدیمی، آذر ۹۶:
بالغ بر ۹۹ درصد بافت فرسوده تهران ناایمن محسوب می‌شود. درباره بازار بحث کمی متفاوت است، چراکه چند سرای بازار با همکاری شهرداری و اتحادیه‌های صنفی اقداماتی را انجام و به‌ویژه با همکاری اداره برق سیم‌کشی‌های خود را تغییر داده‌اند، اما هنوز مشکلات در تمام سراهای بازار برطرف نشده است.
- منصور درجاتی، مدیرکل مدیریت بحران استان تهران، سال ۹۹:
ایمن‌سازی بازار بزرگ پایتخت با جدیت پیگیری و عملکرد دستگاه‌ها در انجام وظایف محوله رصد می‌شود.
- مهدی بابایی، رئیس کمیته ایمنی و مدیریت بحران شورای اسلامی شهر تهران، سال ۱۴۰۰:
شورای شهر در سال۱۳۸۷ باتوجه به اینکه بازار بزرگ تهران یکی از کانون‌های پرخطر و با ریسک بالای شهر به‌شمار می‌آید و روزانه پذیرای شهروندان زیادی است، الزام شهرداری تهران به ارائه لایحه حفاظت، احیا، ارتقا و مدیریت یکپارچه بازار را تصویب کرد. علاوه بر موارد یادشده آقای زاکانی، شهردار تهران نیز از همان بدو ورود وعده‌های شیرینی برای تهران داده‌اند که رسیدگی به وضعیت بازار یکی از آنها است.
ضرورت انتقال مشاغل مزاحم و نامتجانس
حامد یزدی‌مهر، مدیرکل مدیریت بحران استان تهران درباره صحبت اخیر شهردار تهران مبنی بر جابه‌جایی محل استقرار «بازار بزرگ» به صمت گفت: بازار تهران قلب اقتصاد کشور است و نمی‌توان به‌راحتی آن را جابه‌جا کرد. موضوع ساماندهی و بهسازی اجزا و کالبد بازار موردتوجه بوده و شهرداری تهران متولی این ساماندهی است. انتقال مشاغل مزاحم و نامتجانس از بازار تهران در دستور کار قرار گرفته و اینکه بازار باید جابه‌جا شود، از اساس صحیح نیست و تکذیب می‌شود.
تنها برخی از انبارها جابه‌جا می‌شوند
یزدی‌مهر افزود: موضوع تنها خروج انبارهای مواد خطرناک، آتش‌زا و شیمیایی که باعث آتش‌سوزی و ایجاد خسارت برای کسبه بازار می‌شوند، است. قرار است فقط این انبارها، به یک نقطه امن منتقل شوند که عموما جابه‌جایی این انبارها با در نظر گرفتن تمامی ابعاد، به‌ویژه ادامه حیات اقتصادی و ضوابط نقل‌وانتقال انبارهای مواد خطرناک در دستور کار است. برای اجرای این سیاست موارد دیگری مانند حفظ بافت تاریخی و میراث فرهنگی، حفظ ساختار ایرانی-اسلامی بازار و فراهم کردن شرایط امن برای فعالیت اقتصادی صنوف مختلف و کسبه باید رعایت شود. مدیرکل مدیریت بحران استان تهران با اشاره به قدمت بازار تهران و خطرات ناشی از فرسودگی بیان کرد: بازار تهران در زمان قاجار و به فراخور نیازمندی‌های آن دوره بنا شده و دارای ۷۰ هزار واحد تجاری است؛ بنابراین طبیعی است که درحال‌حاضر و با جمعیت کنونی، این فضا درگیر چالش‌های ایمنی شود. یکی از راهکارهای رفع این چالش، ساماندهی دستفروشان است. بیش از ۲۰ موتورلانس بسته به تراکم جمعیتی هر نقطه، در بازار مستقر شده است.
بزرگ‌ترین مرکز تجاری فعال پایتخت
یزدی‌مهر با اشاره به اقدامات لازم برای ایمن‌سازی بازار تهران اظهار کرد: نقشه خطرپذیری بازار تهران توسط شهرداری تهیه و آموزش‌های لازم به کسبه داده شده است. بازار تهران به‌عنوان بزرگ‌ترین مرکز تجاری فعال پایتخت و کشور از جهات مختلفی از جمله موضوعات ایمنی سازه‌ای و غیرسازه‌ای، مسائل امنیتی و صنفی قابل‌توجه است. وی تاکید کرد: براساس برنامه‌ریزی‌های انجام‌شده قرار است بازار را به چند منطقه تقسیم و پله پله مشکلات را برطرف کنیم.
تمامی دستگاه‌های متولی کمک کنند
مدیرکل مدیریت بحران استان تهران ضمن تاکید بر لزوم برنامه‌ریزی برای بهسازی بازار تهران بیان کرد: پیش از هر کار باید یک برنامه جامع برای بهسازی داشته باشیم، این در حالی است که در گذشته هیچ برنامه‌ای برای رفع مشکلات یادشده وجود نداشت. بهسازی زیرساخت‌ها و اصلاح روش‌های مدیریت باید در دستور کار تمامی دستگاه‌های متولی قرار بگیرد. همچنین ضروری است مسئولان مربوط از جمله شهرداری منطقه ۱۲ نسبت به ارزیابی خطرات موجود اقدامات لازم را انجام دهند.
نگاه جزیره‌ای، آفت جان بازار بزرگ
بهزاد یعقوبی،عضو هیات امنای بازار تهران در کمیته بررسی وضعیت ایمنی بازار تهران در گفت‌وگو با صمت گفت: براساس گزارشات جهانی، ایران جزو ۷ کشور آسیب‌پذیر دنیا به‌شمار می‌رود و بلایای طبیعی در ایران بیش از سایر نقاط دنیا است. از سوی دیگر مهم‌ترین موضوع در زمینه بازار، فرسودگی و خطرپذیری است، زیرا ۴۳ درصد بافت فرسوده را در منطقه بازار داریم. حال این سوال مطرح است که ما در راستای بهسازی چه کرده‌ایم؟ وی با اشاره به اینکه اقدامات مهمی در راستای ایمن‌سازی بازار تهران صورت نگرفته، افزود: یک ارگان باید سازه‌های بازار را بررسی کند که متولی این امر وزارت مسکن و شهرسازی است. همچنین جنس خاک و ارتعاشاتی که می‌تواند در بازار خطرساز شود باید موردبررسی قرار گیرد. با آزمایش‌های صورت‌گرفته از خاک موجود در شعاع چندصد متری پاساژهایی که دچار حریق شدند، این نتیجه حاصل شده که جنس خاک تغییر پیدا کرده است.
کمربند انفجاری در اطراف بازار
یعقوبی با اشاره به چالش‌های متعدد موجود در بازار تهران گفت: در بازار با پدیده‌ای به‌نام «جرزخواری» مواجهیم که همین موضوع آسیب‌های جدی به سازه وارد می‌کند. از سوی دیگر در منطقه‌ای به زیست و تجارت می‌پردازیم که روزانه حدود ۲۰ هزار موتورسیکلت به آن وارد می‌شود که هر موتورسیکلت حدود ۴ لیتر بنزین دارد؛ این کمربند انفجاری در اطراف بازار چه می‌کند؟ چالش‌های زیست‌محیطی و انواع آلاینده‌ها را نیز می‌توان در کنار مشکلات یادشده قرار داد.
نگاه واحد به مشکلات بازار وجود ندارد
عضو هیات امنای بازار تهران ضمن تاکید بر اینکه باید به بازار نگاه حاکمیتی داشت، افزود: بازار تهران با وسعت ۱۱۰ هکتار دارای۶۰ هزار واحد صنفی است. حدود ۱۸۰ هزار نفر جمعیت ثابت دارد و روزانه میزبان ۲ میلیون نفر از شهروندان از نقاط مختلف ایران و سایر کشورها است؛ به همین دلیل باید به بازار تهران نگاه واحد داشت، اما متاسفانه یک نگاه واحد به مشکلات بازار وجود ندارد و جزیره‌ای عمل کردن، ما را به نقطه بدی رسانده است.
یعقوبی با اشاره به خروج مشاغل خطرساز از بازار تهران بیان کرد: آیا باید در بازار تهران که شرایط حادثه‌خیزی دارد، صنف پرخطری مانند «گاز فندک» حضور داشته باشد؟ در زمینه مطالعات سطح بازار از اتاق اصناف کاری برنمی‌آید، اما اتاق اصناف است که باید در احصاء و انتقال این صنوف اقدامات لازم را انجام دهد.
هنگام بحران چه کنیم؟
این فعال صنفی با تاکید بر اینکه هیچ سوله و پناهگاهی برای موقعیت‌های بحرانی در بازار وجود ندارد، اظهار کرد: متاسفانه اگر حادثه‌ای در بازار تهران با بیش از ۲ میلیون جمعیت و خطرات موجود در آن رخ دهد، هیچ سوله بحرانی برای رسیدگی به وضعیت مصدومان وجود ندارد. اصلا متولیان چه تمهیداتی برای مواقع بحرانی در نظر گرفته‌اند؟
سخن پایانی
متاسفانه در نهایت همه این صحبت‌ها به هیچ نتیجه‌ای ختم نشد و تنها حرف‌ها ماند تا شاید در زمانی خاص اقدامی انجام شود. باز هم ما منتظران، چشم به‌راه اقداماتی کارساز می‌مانیم. کاش خیلی زود دیر نشود!
