سال‌هاست که ایران به‌واسطه تحریم‌ها در شرایط سختی قرار گرفته و به‌دلیل محدودیت‌های ناشی از تحریم‌های مختلف روابط تجاری کشور اوضاع خوبی ندارد و در بسیاری از کشورها به روی ما بسته است. برخی کارشناسان معتقدند اگر سیاست خارجی کشور در سال ۱۴۰۲ نیز همچنان به روال سال‌های قبل پیش برود و تحریم‌ها همچنان ادامه داشته باشد، بهبود روابط خارجی با چند کشور همسایه هرچند ارزشمند است، اما راه به جایی نمی‌برد و نمی‌توان روی آن برای افزایش تجارت خارجی کشور حساب کرد. بی‌شک تحریم‌ها اثرات منفی بسیاری بر تجارت جهانی ما داشته، اما جای سوال دارد که آیا بهبود وضعیت تجاری ما تنها لنگ رفع تحریم است؟ صمت در این گزارش با توجه به اخبار منتشرشده مبنی بر روند رو به جلوی مذاکرات به بررسی تاثیر رفع تحریم‌ها بر تجارت خارجی پرداخت.

بی‌توجهی به مهم‌ترین ابزار توسعه

چندی پیش شهریار حیدری، عضو کمیسیون امنیت ملی مجلس گفت: امریکا به‌دنبال آن است که بیشترین امتیاز را از برجام بگیرد و برجام به نتیجه برسد، اما به ضرر ما باشد. آنها باید بدانند موضع و استراتژی ایران در برجام ثابت است و به نتیجه رسیدن برجام و رفع کامل تحریم‌های ایران برای ما حائزاهمیت است.

باتوجه به مجموعه پیام‌هایی که ازسوی امریکا و کشورهای اروپایی به ما رسیده، احتمالا به‌زودی مذاکرات احیای برجام از سر گرفته می‌شود. وی افزود: بی‌شک با انجام توافقات می‌توان شاهد اتفاقات مثبتی در حوزه تجارت خارجی بود. صادرات و واردات ابزاری مهم برای کشورهای درحال‌توسعه به‌شمار می‌رود تا از این طریق درآمدهای ارزی کسب کنند، این در حالی است که ما در تمام این سال‌ها نه‌تنها در عرصه جهانی که حتی در عرصه منطقه‌ای و تبادلات تجاری و اقتصادی دو و چندجانبه با همسایه‌ها و کشورهای منطقه نیز خوب عمل نکرده‌ایم و بسیاری از ظرفیت‌های مربوط به این توافقات مشترک در اقتصاد ایران مغفول مانده است. بررسی روند صادرات کالاهای غیرنفتی ایران براساس آمارهای ارائه‌شده از سوی گمرک کشور نشان می‌دهد بازار صادرات غیرنفتی کشور در حال کوچک و متمرکز شدن است. علاوه بر کمبود زیرساخت‌های فیزیکی صادرات کالا مواردی مانند بالا بودن نرخ تمام‌شده محصول، بالا بودن نرخ ارز مواد اولیه وارداتی، تحریم‌‌ها، بالا بودن هزینه حمل‌ونقل و انتقال محصول به بازار هدف، قیمت‌گذاری محصول مبتنی بر نگاه کوتاه‌مدت و کسب سود، عدم شناخت سلیقه و نیاز مخاطبان، بالا بودن سهم مالیات بر واردات مواد اولیه و هزینه‌های ترخیص کالا در گمرک هم در کاهش نرخ صادرات غیرنفتی موثر بوده‌اند.

می‌توان گفت تا زمانی که زیرساخت‌های لازم برای صادرات به بهترین شکل تکمیل نشود و همچنین تولیدکنندگان، صادرکنندگان و دولت اقدامات لازم را در حوزه فعالیت خود انجام ندهند، صادرات به جایگاه اصلی خود نمی‌رسد.

دردی فراتر از تحریم وجود دارد

محمدرضا مودودی، کارشناس تجاری و فعال اقتصادی با اشاره به تاثیرت مذاکرات برجام بر روابط تجاری به صمت گفت: تنش‌زدایی سیاسی پیش‌نیاز اصلی توسعه تجارت است. در واقع نمی‌توان روابط پرتنشی با دنیا داشت و در عین حال خواهان رشد شاخص‌های اقصادی بود. ما بهای سنگینی را بابت تحریم‌ها پرداخته‌ایم و دود مقاومت‌هایی که در احیای برجام شد، تنها به چشم کشور ما رفت و هیچ‌کس در دنیا به اندازه ما در این لجبازی سیاسی زیان ندید. این موضوع بسیار واضح است که به‌علت شرایط تحریمی، شاخص‌های اقتصادی ما وضع مطلوبی نداشتند. هرچند دولتمردان در دولت‌های مختلف سعی می‌کنند با بازی با اعداد و ارقام این‌گونه القا کنند که در حوزه اقتصاد موفق عمل کرده‌اند، اما در واقعیت این است که جهت بسیاری از شاخص‌های ما نزولی بوده است. اگر توافق براساس معیارهای دو طرف صورت گیرد و بتوانیم بار سنگین تحریم را از روی شانه‌های اقتصاد کشور برداریم، بی‌شک این امر اثر مستقیم خود را بر تجارت خارجی خواهد گذاشت. اگر قرار است دولت وارد مذاکراتی شود، می‌توان آن را نقطه امیدی دانست که به‌واسطه آن شاخص‌های اقتصادی کمی به سمت صعود بروند.

وی با اشاره به آمار تجارت خارجی سایر کشورها اظهار کرد: در بررسی آمار تجارت کشورهای خارجی در ۱۰ سال اخیر این موضوع کاملا مشهود است که کشورها رشد چشمگیری در تجارت خارجی خود داشتند، اما کشور ما در آمارهای کم قبلی خود درجا زده است. این موضوع حاکی از آن است که ما تنها به پشتوانه فروش مواد اولیه و کامودیتی که دنیا به آنها نیاز دارد، خود را سرپا نگه می‌داریم.

وضعیت خوبی نداریم

مودودی ضمن تاکید بر اینکه رفع تحریم‌ها شرطی لازم است، اما کافی نیست، افزود: ما اکنون در نقطه صفر رقابت نیز قرار نداریم و تازه با این اقدامات می‌توانیم در نقطه صفر قرار گیریم. درد نظام و ساختار تجارت خارجی و به‌طور کلی اقتصاد، ناشی از مسائلی فراتر از تحریم است و نمی‌توان گفت با لغو تحریم‌ها شاهد اوضاع مطلوبی در تجارت خارجی خود خواهیم بود، چراکه در طول سال‌های گذشته نه‌تنها سرمایه‌گذاری مولدی نداشتیم، بلکه با خروج سرمایه نیز مواجه بودیم.

پاسخ این سوالات چیست؟

این کارشناس تجاری با طرح سوالاتی از مسئولان مربوطه اظهار کرد: اگر انتظار داریم تجارت ما روند مثبتی را در پیش گیرد، این سوال مطرح می‌شود که ۱۰ کار مهمی که دولت در راستای افزایش تجارت خارجی ما انجام داده، چیست؟ آیا در خارج از کشور دفاتر تجاری فعالی را راه‌اندازی کرده‌ایم؟ آیا تعداد رایزنان تجاری ما افزایش یافته است؟ آیا مشوق‌های صادراتی خوبی برای بخش خصوصی تعریف کرده‌ایم؟ در واقع هیچ اتفاق مثبتی رخ نداده و همان روال قبلی در حال اجرا است؛ در نتیجه نمی‌توان انتظار داشت در این حوزه اتفاق مثبتی رخ دهد.

وی با بیان مشکلات موجود در تجارت خارجی افزود: مشکلات ما در تجارت خارجی فراتر از تحریم است؛ از جمله اینکه نه‌تنها هیچ‌گاه فرماندهی جنگ اقتصادی و تجاری را به افراد متخصص در این حوزه واگذار نکردند، بلکه شاهد بوده‌ایم که سازمان‌های غیرتخصصی برای تجارت خارجی کشور تصمیم‌گیری می‌کردند. همچنین فناوری ما نسبت به رقبای خارجی بسیارعقب است و باید در این حوزه سرمایه‌گذاری شود. متاسفانه در حوزه زیرساخت‌های تجاری ما هنوز شاهد مشکلات جدی در بخش حمل‌ونقل و لجستیک هستیم. از سوی دیگر باید نرم‌افزارهایی را در نظام بانکی ایران به‌کار بگیریم که به‌روز باشند و بتوانند نیازهای ارتباطی را برطرف کنند.

شلختگی تجارت خارجی

مودودی با اشاره به چالش‌های بسیار مسیر تجارت خارجی بیان کرد: متاسفانه ما یک نقشه راه مدون در حوزه بازرگانی خارجی نداریم و اگر هم داشته باشیم، کسی به آن اهمیت نمی‌دهد که در نتیجه شاهد این شلختگی در حوزه تجارت خارجی هستیم. در واقع این موارد باعث می‌شود تجارت خارجی در یک بلاتکلیفی قرار گیرد و پیرو این شرایط، به همان نسبت که کشورهای طرف قرارداد خود را به‌مرور از دست دادیم، نتوانستیم از کشورهای باقیمانده نیز حداکثر بهره‌‌وری را داشته باشیم.

سرمایه‌گذاری وجود ندارد؟

این کارشناس تجاری با تاکید بر اینکه توافق باید به‌گونه‌ای باشد که در صورت رفع تحریم‌ها دوباره شاهد برگشت آنها نباشیم، افزود: رفع تحریم زمانی تاثیرات مثبتی خواهد داشت که ما بتوانیم در یک بازه زمانی طولانی تنش‌زدایی بین‌المللی را در دستور کار قرار دهیم و در صورت لغو تحریم‌ها، دوباره شاهد برگشت آنها نباشیم. همچنین لازم است برای سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی امنیت ایجاد کنیم تا نه‌تنها منابع از کشور خارج نشود، بلکه شاهد جذب سرمایه‌گذار نیز باشیم. با این شرایط می‌توانیم فعالان اقتصادی داخلی و خارجی را برای سرمایه‌گذاری، توسعه تولید و... ترغیب کنیم؛ این در حالی است که حتی در حوزه تولید کالا نیز سرمایه‌گذاری خاصی نداریم و پیش از این به پشتوانه دلار ارزان به صادرات می‌پرداختیم که با گرانی دلار صادرات ما در بسیاری از حوزه‌ها کاهش یافت و جایگزین آن منابعی شده که از رانت این دلارهای ارزان استفاده می‌کنند.

مراکز تجاری نیازمند متخصص

مودودی با اشاره به اهمیت مراکز تجاری ایران در کشورهای مختلف اظهار کرد: باید مراکز تجاری‌ را با ارسال رایزنان متخصص این بخش تقویت کرد. متاسفانه شاهد بوده‌ایم که مراکز تجاری به افراد و سازمان‌های غیرتخصصی مانند بانک‌ها واگذار شد که در استفاده از این ظرفیت برای توسعه تجارت موفق نبودند و تنها فرصت‌سوزی کردند. در این مدت اتاق بازرگانی هم در راستای فعال کردن دفاتر تجاری ایران در کشورهای خارجی سیاستی نداشت.

تحریم‌ها لغو شود تا مشکلات نمود یابد

مجیدرضا حریری، رئیس اتاق مشترک بازرگانی ایران و چین با اشاره به تاثیر مذاکرات برجام بر روابط تجاری کشور به صمت گفت: تحریم‌ بیشترین فشار را به حوزه تجارت خارجی ما وارد کرده، چراکه دسترسی به بازارهای بین‌المللی برای خرید و فروش کالا محدود شد و گاهی به‌طور کامل از بین رفت. قطعا تلاش برای رفع قسمتی از این محدودیت‌ها نمی‌تواند به توسعه تجارت خارجی کمک کند.

وی با اشاره به چالش‌هایی که در مسیر تجارت خارجی قرار دارد اظهار کرد: ما اکنون در قفسی به‌نام «قفس تحریم» هستیم که ممکن است هر روزی در این قفس باز شود؛ باید دید آیا در آن روز پرواز کردن را بلد هستیم؟ آیا پروبال ما در اثر موانع دیگر چیده نشده است؟ در حقیقت پس از رفع تحریم‌ها تازه با مشکلاتی روبه‌رو می‌شویم که باید در جهت رفع آنها تلاش کنیم. البته مهم‌ترین چالش ما می‌تواند مربوط به ارتباطات بانکی باشد که باید در جهت رفع آن تلاش کرد.

تحریم دست‌وپای ما را بسته است

رئیس اتاق مشترک بازرگانی ایران و چین ضمن تاکید بر مشکلات فراوانی که در مسیر تجارت خارجی قرار دارد، گفت: ایران باوجود تمامی موانع و مشکلات به اشکال مختلف در حال تجارت با دنیاست، اما این تجارت بسیار سخت، طاقت‌فرسا و در عین حال نامتوازن با بقیه رقبا در حال انجام است. تجارت ۳ رکن اصلی دارد؛ بانک، بیمه و حمل‌ونقل. اگر کشوری بخواهد تجارت مفید و دقیقی با دنیا داشته باشد باید زیرساخت‌های این ۳ رکن در آن کشور بسیار کارآمد باشند. اگر در هر کدام این ۳ مورد ضعف داشته باشید، تجارت شما با آنچه در کشورهای دیگر معمول است، متفاوت می‌شود.

متاسفانه تجار و بازرگانان ایرانی در شرایط تحریم از هر ۳ رکن تجارت محروم هستند و این ۳ رکن چندین سال است که مشکلات بسیاری دارند؛ در نتیجه بهتر است اولویت را به تقویت این ارکان اختصاص دهیم.

هدف‌گذاری کنید

حریری با تاکید بر اینکه باید برای ارتباط‌‌گیری با دنیا هدف‌گذاری مشخصی داشته باشیم، افزود: برای رسیدن به این ارتباط به یک‌سری تاکتیک نیاز داریم تا ارتباطات در حد مجاز و تمایل دو طرف برقرار شود.

سخن پایانی

در اینکه تحریم‌های ظالمانه تاثیرات بدی بر تجارت خارجی ما گذاشته، هیچ شکی نیست، اما اگر بخواهیم نگاه واقع‌بینانه‌تری به تجارت خارجی داشته باشیم، باید به مشکلات داخلی توجه کنیم. در اصل رفع تحریم‌ها شرطی لازم، اما ناکافی است. شاید هم تحریم‌ها همان دیوار کوتاهی باشد که همه تقصیرها را به گردن آن انداختیم تا عیب‌های موجود را پشت آن پنهان کنیم.