نسخه‌ای متفاوت برای اقتصاد متمایز ایران
هفته گذشته قائم‌مقام وزیر صنعت، معدن و تجارت در امور بازرگانی تاکید کرد سیاست دولت سیزدهم بر این است که کل نیازهای کشور در بخش بازار، مبتنی بر بورس کالا تامین شود.
هفته گذشته قائم مقام وزیر صنعت، معدن و تجارت در امور بازرگانی تاکید کرد سیاست دولت سیزدهم بر این است که کل نیازهای کشور در بخش بازار، مبتنی بر بورس کالا تامین شود. وی همچنین بورس کالا را مطمئن ترین ابزار و بستر برای فعالان اقتصادی دانست. شاید با تکیه بر همین نگاه است که در یک سال گذشته، محصولات جدیدی وارد بورس کالا شده اند و از این بستر به عنوان محلی برای تنظیم بازار استفاده می شود. نقش بورس کالا برای قیمت گذاری در فرآیندی شفاف، غیرقابل انکار است با این وجود، این سوال مطرح می شود که عملکرد بورس کالا در تنظیم بازار محصولات مطابق با ادعای مسئولان موفق بوده یا خیر؟ آیا از اساس این نهاد از توان و ظرفیت کافی برای عرضه محصولات گوناگون برخوردار است یا خیر؟
برای بررسی نظرات قائم مقام وزیر صنعت، معدن و تجارت در امور بازرگانی با کارشناسان بازارهای کالایی و همچنین تولیدکنندگان گفت وگو کرده و نظرات آنها را در این باره جویا شده ایم. کارشناسان بازار کالایی بر توان بورس کالا برای ایجاد بستری با هدف شفافیت و همچنین قیمت گذاری در سایه عرضه و تقاضا تاکید دارند. با این وجود، فعالان صنعتی، انتقادهایی نسبت به الزام به عرضه محصولاتشان در بورس کالا مطرح می کنند و معتقدند این نهاد از استقلال عملکردی لازم برخوردار نیست و همین موضوع نیز خسارت هایی را به برخی تولیدکنندگان تحمیل می کند.
تغییرات مداوم، زیان ساز همیشگی بازار
ابوذر انصاری، کارشناس بازار کالایی در گفت وگو با صمت اظهار کرد: شرایط اقتصاد کلان کشور ما با سایر کشورها، تفاوت های اساسی دارد. بر همین اساس، فرآیند عرضه محصولات گوناگون در بورس کالای ایران با سایر بورس های کالایی، تفاوت های ریشه ای دارد. بورس های کالایی جهان، امکان پذیرش شرکت های خارجی را دارند، اما بورس کالای ایران از چنین امکانی محروم است.وی افزود: به عنوان مثال، الزام عرضه یک محصول در بورس های کالایی جهان، محلی از اعراب ندارد، با این وجود در موارد متعددی شاهد قوانین سفت وسخت مسئولان برای عرضه محصولات گوناگون در بورس کالای کشور هستیم. این تفاوت ها از شرایط متفاوت اقتصادی ایران و عملکرد انحصاری بسیاری از تولیدکنندگان و صنایع نشأت می گیرد. انصاری گفت: با این وجود، از بورس کالا نباید انتظار رفع تمامی مشکلات و چالش های حاکم بر بازار را داشت.
وی افزود: در همین حال، نبود استقلال عملکردی یا تغییرات مداوم سیاست گذاری ها برای عرضه محصولات گوناگون در بورس کالا، دیگر چالشی است که از توان عملکردی این نهاد می کاهد. کما اینکه در ماه های گذشته شاهد تعیین سقف قیمتی برای جلوگیری از رشد قابل توجه بهای محصولات فولادی در بورس کالا هم پای روند صعودی نرخ های جهانی و در ادامه تغییر روند قیمت گذاری برای جلوگیری از ریزش قیمت این محصولات متناسب با سقوط بهای فولاد در بازارهای بین المللی بودیم. این گونه تغییرات و اعمال نفوذهای بی رویه، عملکرد بورس کالا را تحت تاثیر منفی قرار می دهد. در ادامه دخالت دولت در عملکرد بورس کالا نیز اشتباه است. این دخالت به ویژه اگر در حوزه قیمت گذاری باشد، اشتباه است و آسیب هایی را به روند تنظیم بازار تحمیل می کند. بر همین اساس، اگر دولت به دلیل چالش های حاکم بر اقتصاد کلان کشور بخواهد در سیاست گذاری بورس کالا دخالت کند، انتظار می رود این اقدام را با تقویت طرف عرضه یا نظارت بر تقاضا انجام دهد.
این کارشناس بازار کالایی در پاسخ به سوالی مبنی بر عرضه محصولات نهایی در بورس کالا، اظهار کرد: عرضه محصولات نهایی در بورس، سیاست درستی به نظر نمی رسد و بعید است کارآیی لازم را داشته باشد. درنتیجه از این بستر تنها می توان برای تنظیم بازار مواد اولیه یا محصولات همگن استفاده کرد.
انصاری در ارزیابی نقش بورس کالا در حذف فرآیند قیمت گذاری دستوری گفت: تعیین فرمول قیمتی به منزله امکانی برای نظارت دولت بر قیمت گذاری است. کما اینکه در ماه های اخیر، چند مرتبه فرمول کشف قیمت فولاد تغییر کرد. همین نبود ثبات رویه در فرآیند کشف قیمت پایه، چالش های جدی را به فعالان صنعتی تحمیل می کند؛ بنابراین انتظار می رود دولت دست از تغییر فرمول های قیمتی بردارد و از دریچه تنظیم عرضه و تقاضا، مسیر تنظیم بازار را هموار کند.
وی درباره عملکرد مسئولان در تنظیم بازار سیمان و فولاد گفت: در دولت قبل، اختلافات متعددی درباره اصل موضوع عرضه این محصولات در بورس کالا مطرح بود. در حال حاضر، این اختلاف نظر برطرف شده و همین تعامل نیز مثبت ارزیابی می شود. با این وجود، اختلافات متعدد دیگری در سیاست گذاری ها وجود دارد و همین موارد، مانع کارآیی عملکردی بورس کالا می شود.
بستری برای شفافیت
شاهین کرمی، کارشناس بازار کالایی در گفت وگو با صمت اظهار کرد: اصولا بورس کالا، محلی برای تنظیم بازار نیست، بلکه این نهاد بستری برای کشف قیمت بر مبنای عرضه و تقاضاست. البته سیاست های نهاد قانون گذار می تواند به عرضه و تقاضا جهت دهد. وی افزود: عرضه محصولات گوناگون در بورس کالا می تواند به منزله حذف واسطه گری از فرآیند فروش باشد؛ بنابراین باید منتظر از میان رفتن رانت و به دنبال آن گپ هایی باشیم که امکان سوءاستفاده را برای دلالان ایجاد می کند.
این کارشناس بازار کالایی افزود: در طول سال های گذشته، شاهد عرضه محصولات فولادی در بورس کالا بوده ایم. سیمان نیز از سال گذشته وارد بورس شده است. محدودیت هایی که به تازگی بر روند خریدوفروش سیمان اعمال شده، موجب شده مصرف کننده واقعی و نه دلالان اقدام به خرید این محصول کنند؛ بنابراین در گذر زمان، بسیاری از چالش های حاکم بر عرضه سیمان و فولاد در بورس کالا برطرف شده اند.
وی افزود: بورس کالا حتی از توان کافی برای عرضه محصولات نهایی نیز برخوردار است. شرکت های تولیدکننده محصولات نهایی خود را در بورس کالا عرضه می کنند و مصرف کننده نهایی می تواند براساس مشخصات این محصولات، اقدام به خرید آنها کند. ضمن آنکه در بورس کالا، ابزارهای گوناگونی با هدف بهبود عملکرد این نهاد همچون گواهی های سپرده کالایی، قراردادهای مشتقه و... راه اندازی شده است. قطعا بورس کالا این ظرفیت را دارد که به ابزاری برای کشف قیمت واقعی محصولات بدل شود و شفافیت معاملات را بیشتر کند. در همین حال، امکانی برای مدیریت واسطه ها و ابزارها نیز فراهم کند. در این میان، آنچه اهمیت دارد این است که کالاهای اساسی در بستر عرضه و تقاضای واقعی، قیمت گذاری شوند.
کرمی افزود: بورس کالا در کشور ما از قدمت بورس اوراق برخوردار نیست و تازگی دارد. انتظار می رود زمان کافی به بورس کالا داده شود تا تاثیرات آن بر فرآیند توسعه مشخص شود. بورس کالا علاوه بر بحث پذیرش و عرضه محصولات جدید، نیاز دارد ابزارهای خود را هم گسترش دهد. در همین حال، معاملات گواهی سپرده کالا روی انواع محصولات اعم از محصولات کشاورزی، محصولات سرمایه گذاری اعم از سکه و شمش طلا و محصولات سیمانی و شیشه و... تعریف شده اند، می تواند باعث توسعه و رونق بورس کالا شود. این کارشناس بازار کالایی تاکید کرد: در تمام جهان، بورس های کالایی نقش عمده ای در تعیین قیمت کالاها دارند و انتظار می رود این روند در کشور ما ادامه داشته باشد.
کرمی در پایان اظهار کرد: مکانیسم بورس کالا، قیمت گذاری براساس عرضه و تقاضاست. با این وجود در کشور در طول سال های گذشته با چالش چندنرخی بودن قیمت ارز روبه رو بوده ایم. این موضوع، آسیب هایی را به فرآیند کشف قیمت محصولات در بورس کالا تحمیل کرده است. کما اینکه در مواردی شاهد گپ قیمتی میان بهای یک محصول در بازار آزاد و بورس کالا بوده ایم. اما در حال حاضر به مرور این چالش و گپ قیمتی یادشده و همزمان بسیاری از مسائل و مشکلات نیز رفع شده اند.
وی با اشاره به فرآیند عرضه خودرو در بورس کالا طی هفته های اخیر، گفت: عرضه خودرو در بورس کالا، یک نمونه موفق از عرضه یک محصول در بورس کالاست، اقدامی که منجر به واقعی شدن بهای خودرو و حتی کاهش آن شد؛ بنابراین انتظار می رود این روند در سایر بازارها نیز حکمفرما باشد.
سیاست گذاری اشتباه ادامه دارد
محمد حیدرزاده، فعال صنعت سرب و روی در گفت وگو با صمت و در ارزیابی سیاست دولت برای محصولات بخش معدن و صنایع معدنی در بورس کالا، گفت: دولت سیزدهم و وزارت صنعت، معدن و تجارت دولت جدید پس از روی کار آمدن، تصمیم گرفتند تمامی محصولات تولید شده در بخش معدن و صنایع معدنی را از طریق بورس کالا عرضه کنند و به فروش برسانند. این سیاست در زنجیره تولید سرب و روی نیز اجرایی شد.
این فعال صنعت سرب و روی افزود: سیاست عرضه و فروش محصولات گوناگون در بورس کالا در حالت کلی اقدام مناسبی ارزیابی می شود که به شفاف سازی معاملات منتهی می شود. با این وجود، در حال حاضر قوانین و مقررات نادرست و ناکارآمدی بر روند عرضه و فروش محصولات گوناگون در بورس کالا، جریان دارد و مانع از تحقق اهداف از پیش تعیین شده برای صنایع می شود.
حیدرزاده در ادامه عنوان کرد: به عنوان مثال، دخالت بورس در روند قیمت گذاری به واسطه تعیین کف و سقف قیمتی، اشتباه است. در واقع انتظار می رود تقابل عرضه و تقاضا، تعیین کننده قیمت ها باشد. دخالت دولت در جزئیات فعالیت صنعتگران، نه تنها مشکلی را برطرف نمی کند، بلکه به ایجاد بستری برای رانت و انحصار منجر خواهد شد؛ بنابراین تجدیدنظر در این سیاست ها ضروری به نظر می رسد.
وی در ادامه با اشاره به عرضه خاک معدنی روی در سال گذشته در بورس کالا گفت: میزان خاک روی معدنی تولید شده در کشور به مراتب بیش از نیاز فعالان این صنعت است، درنتیجه با عرضه این محصول در رینگ معاملاتی بورس کالا شاهد شکل گیری رقابت برای خرید آن و افزایش قابل توجه بهای این محصول معدنی بودیم. در همین حال باید تاکید کرد میزان تولید شمش روی در کشور به مراتب بیش از نیاز داخلی به این محصول برآورد می شود؛ بنابراین با تداوم این سیاست در حلقه های دیگر شاهد سرکوب قیمتی شمش در عین رشد قابل توجه بهای فروش مواد اولیه این صنعت خواهیم بود.
ادعای غیرواقعی تنظیم بازار
رضا شهرستانی، عضو هیات مدیره انجمن تولیدکنندگان فولاد ایران در گفت وگو با صمت عنوان کرد: سال گذشته وزارت صنعت، معدن و تجارت دولت سیزدهم تمامی تولیدکنندگان زنجیره فولاد را موظف کرد محصولات خود را از طریق بورس کالا عرضه کنند و به فروش برسانند. با این وجود، این مصوبه به طور کامل اجرایی نشد و حتی اهداف از پیش تعیین شده برای آن نیز تحقق نیافت. وی افزود: بسیاری از شرکت های خصوصی توانایی عرضه محصولات خود را از طریق بورس کالا ندارند. یکی از پیش شرط های عرضه محصولات در بورس کالا، ارائه ضمانتی از سوی مجموعه تولیدکننده است. اما بسیاری از مجموعه های کوچک فولادساز که از سوی بخش خصوصی اداره می شوند با چالش های متعددی در مسیر فعالیت خود روبه رو هستند و از عهده تامین این ضمانت بر نمی آیند.
وی گفت: شرکت های کوچک فولادی عموما نقدینگی پایینی دارند و امکان پیش پرداخت برای خرید محصول را ندارند؛ درنتیجه در روند فعالیت خود با چالش های جدی مواجه می شوند. عضو هیات مدیره انجمن تولیدکنندگان فولاد در ادامه خاطرنشان کرد: با وجود تمام تلاش هایی که برای عرضه محصولات تولیدشده در زنجیره فولاد از طریق بورس کالا انجام شده، اما همچنان با کمبودهای جدی به ویژه در حلقه های پایین دستی این زنجیره روبه رو هستیم؛ بنابراین فولادسازان نسبت به این شرایط و در مواردی مهندسی عرضه گلایه مند هستند. از مجموعه موارد یادشده می توان این طور برداشت کرد که تلاش وزارت صنعت، معدن و تجارت برای تنظیم بازار فولاد از طریق عرضه محصولات در بورس کالا، نه تنها نتیجه بخش نبوده، بلکه به زیان بسیاری از تولیدکنندگان در حلقه های گوناگون زنجیره فولاد نیز منتهی شده است.
این فعال صنعت فولاد گفت: در شرایطی که تولید و عرضه یک محصول به مراتب بالاتر از تقاضا برای خرید آن باشد، عرضه ۱۰۰ درصدی آن محصول در بورس کالا به منزله زدن چوب حراج به آن محصول خواهد بود. میزان تولید شمش فولاد و محصولات نورد در کشور به مراتب بیش از نیاز داخلی به این محصولات برآورد می شود. در چنین فضایی، عرضه تمام محصولات یادشده در بورس کالا سیاستی اشتباه و به ضرر تولیدکنندگان داخلی خواهد بود.
سخن پایانی
اقتصاد ایران با چالش های جدی و متمایزی روبه رو بوده و همین موضوع نیز عملا تنظیم بازار را به چالشی جدی برای دولت ها بدل کرده است. در چنین شرایطی، دولت سیزدهم به دنبال آن است که از بورس کالا به عنوان بستری برای تنظیم بازار استفاده کند. راهکاری که در مواردی نیز نتیجه بخش بوده است. با این وجود نمی توان نسبت به نگاه و برداشت فعالان صنعتی و انتقادات آنها درباره عملکرد تنظیم گری بورس کالا بی تفاوت بود.
