آب در مرز «بحران»
سال‌هاست زنگ خطر بحران آب در کشور به‌صدا درآمده است و در یک قدمی بحران آبی قرار گرفته‌ایم.
سال هاست زنگ خطر بحران آب در کشور به صدا درآمده است و در یک قدمی بحران آبی قرار گرفته ایم. آمارهای منتشرشده نیز نشان می دهد که حال منابع آبی در کشور خوش نیست و تا دیر نشده باید فکری برای آن کرد. به صورت معمول، در جغرافیای سرزمینی ایران، متوسط میزان بارش سالانه، یک سوم متوسط جهانی و یک دوم متوسط بارش در آسیا است، در کنار این بارش کمتر از متوسط جهانی، کاهش نزولات جوی به نسبت متوسط چندساله اخیر در کشور حاکی از برهم خوردن شدید شرایط اقلیمی است، موضوعی که اگرچه مختص ایران نیست، اما آسیب پذیری ایران از تغییرات اقلیمی نسبت به سایر کشورها بسیار شدیدتر است. صمت در این گزارش به بررسی بحران آب در کشور و کلانشهرها پرداخته است.
ایران در فهرست کشورهای کم بارش
صرفه جویی در مصرف آب، بحثی است که همواره در کشور به ویژه در پایتخت مطرح بوده و تبلیغات محیطی در سطح خیابان ها و رسانه های جمعی، حکایت از تشویق شهروندان به صرفه جویی آب دارد. کشور ما از لحاظ جغرافیایی، جزو کشورهای کم بارش است و از این رو، مشکل کمبود آب و همچنین خطر خشکسالی، روزبه روز جدی تر می شود. ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی به عنوان یکی از کشورهای خشک و نیمه خشک شناخته شده و این مسئله به ویژه در بخش های شرقی و مرکزی بیشتر دیده می شود. علاوه بر این، دلایل متعددی در رخ دادن و مواجه شدن با کمبود و بحران آب در ایران وجود دارند که برخی از آنها عبارتند از:در حالت کلی، ایران از جمله کشورهایی است که بارندگی کمی در طول سال دارد و به همین دلیل بیشتر مناطق آن بیابانی و کویری و با کمبود منابع آبی مواجه است. علاوه بر این، در 2 دهه اخیر، با مشکل خشکسالی مواجهیم که این موضوع به شدت بر میزان بارندگی ها در طول سال تاثیر منفی گذاشته، به طوری که متوسط بارندگی ۱۵۴ میلیمتری در سال به ۱۵۰ میلیمتر کاهش یافته است.حتی در سال های پربارش نیز، همچنان اخطارهای خشکسالی یا جیره بندی آب صادر می شود.
بسیاری از شهرها درگیر کم آبی هستند
پدرام جدی، کارشناس انرژی درباره خطر بحران آب کشور به صمت گفت: بحران آب تنها مربوط به شهر تهران نیست. بسیاری از شهرهای ما درگیر این موضوع هستند. دلیل اصلی هم مربوط به بارش هایی است که در سال های اخیر به ویژه سال گذشته شاهد آن بوده ایم. جدی ادامه داد: کمبود بارش ها سبب شد تا ذخیره سدهای موجود به میزان مناسب نرسند و ما ذخایر مناسبی را برای تامین آب شرب نداشته باشیم، اما ابعاد دیگری هم در بحث کمبود آب شهر تهران وجود دارد. یکی از این ابعاد بحث های فنی و اکولوژیک است. این کارشناس انرژی در ادامه اظهار کرد: نکته ای که وجود دارد، این است که کاهش میزان بارش در کشور بسیار مشهود است، امکان دارد در بعضی از سال ها بارش به میزان مطلوب باشد، اما کشور با خشکی و سال آبی خشک مواجه باشد. در بحث مربوط به بعد اکولوژیک، درست است که شاهد بارش هایی هستیم، اما جنس این بارش ها، متفاوت شده است.
تغییر شدت و جنس بارش ها
جدی ادامه داد: مسئله ای که در سال های اخیر کشور را با موضوعی جدید مواجه کرده، تغییر جنس بارش ها است. وی افزود: نکته دیگر، تفاوت و تغییر شدت بارش ها است؛ به آن معنا که ممکن است در یک بازه زمانی یک هفته ای با بارش قابل توجهی مواجه شویم که تبدیل به سیل و رواناب می شود. همچنین، وقتی این حجم آبراهه ها وارد دشت ها می شوند، به دلیل بالاتر بودن سطح دما در نهایت تبخیر و باعث افزایش درجه شوری آب می شوند.
هدررفت نزولات آسمانی
این کارشناس انرژی افزود: هرچقدر دمای هوا بالا برود، شرایط برای تبخیر، بیشتر فراهم می شود. ایران نیز از لحاظ جغرافیا، در کمربند گرم و خشک کره زمین قرار دارد و به طورطبیعی دمای هوا بالا است. این دمای بالا، متاثر از تغییر اقلیم جهانی است و چنین چیزی در کشور ما تاثیرگذاری بیشتری خواهد داشت. باتوجه به موارد یادشده، ایران ظرفیت یک کشور گرم و خشک را دارد و حتی با افزایش نیم درجه دمای کره زمین، تاثیرگذاری بیشتری متوجه اقلیم ایران خواهد شد.
سرانه مصرف آب شرب
وی مصرف سرانه آب شرب را از دیگر نکات قابل توجه در تامین آب دانست و گفت: سرانه مصرف آب شرب ۱۲ درصد است، هرچند این عدد ثابت نیست و در شهرهای مختلف این میزان بالا و پایین دارد. بخشی از همین ۱۲ درصد، در شبکه های شهری و بخشی از آن در شبکه های انتقال از دست می رود.
مشکلات مهاجرت برای اقلیم
جدی خاطرنشان کرد: در سال های گذشته، پایتخت با مهاجرپذیری بالایی مواجه بوده و به دلیل افزایش بی رویه جمعیت، زیرساخت های لازم برای نیازهای جدید در این شهر تعریف نشده است؛ کلانشهری که حدود ۱۴ میلیون جمعیت دارد، دارای زیرساخت هایی برای جمعیت بسیار کمتر از این است. این اکوسیستم یک ظرفیت برد دارد، یعنی گنجایش معینی برای تامین نیازهای اولیه انسان دارد. این کارشناس انرژی ادامه داد: برای مثال، اگر میزان آب مورداستحصال و تسویه برای استفاده 2 میلیون نفر در طول سال پیش بینی شده، با افزایش جمعیت به ۵ میلیون نفر، مشخص است که اکوسیستم با مشکل اقلیمی مواجه می شود.
ظرفیت برد اکوسیستمی
جدی بااشاره به اینکه تهران بیشتر از ظرفیت برد اکوسیستمی خود، جمعیت دارد، گفت: دلیلش به خاطر تمرکز در خدمات، مراکز اقتصادی، پایتخت سیاسی، اجتماعی و... است. به همین سبب، جمعیت بسیاری وارد تهران شده اند و این اکوسیستم نمی تواند پاسخگوی این نیازها باشد. وی گفت: در حال حاضر، آب را از کرج و قزوین به پایتخت می آوریم. اگر آب تهران تامین نشود، همین ۱۴ میلیون نفر که در تهران حضور دارند، معترض خواهند شد و مسئولان مجبور هستند از خلیج فارس برای شهروندان تهرانی آب بیاورند. جدی ادامه داد: تهران گنجایش این جمعیت را ندارد، حتی در بحث آلودگی هوای تهران، این استان گنجایش این تعداد خودرو را ندارد. فارغ از آنکه سوخت تولیدی پاک است یا خیر و آیا این خودرو از استانداردهای کافی برخوردار است، تهران بیش از گنجایش، خودرو دارد.
اهمیت آب برای حیات و توسعه
این کارشناس انرژی اظهار کرد: یکی از شرط های لازم برای توسعه هر محیط و مکانی، آب است. در تاریخ هم اگر دیده باشید، هرکجا که آب در جریان بوده، تمدنی در آنجا برقرار شده است. یک انسان شهری، تنوع و نیاز مصرفی بالایی دارد، اما در روستا و شهرهای کوچک چنین چیزی وجود ندارد.
لزوم استفاده از تکنولوژی
جدی در ادامه گفت: ما که نمی توانیم روی اقلیم فعالیت کنیم و این اقلیم را تغییر دهیم. ما باید در میزان مصرف، کنترل قابل توجهی داشته باشیم. حالا در این میزان مصرف، می توانیم از تکنولوژی هم استفاده کنیم. به عنوان نمونه می توان با استفاده از فناوری و تکنولوژی از آب های جاری استفاده یا آب های سطحی را به سمت سفره های آب زیرزمینی هدایت کرد.
چاره ای جز مصرف بهینه آب نداریم
نادر جلالی به صمت گفت: واقعیت این است که ما با کمبود آب و همچنین کمبود بارش ها مواجهیم. در چنین شرایطی، چاره ای جز رعایت صرفه جویی در مصرف آب نداریم، البته صرفه جویی در مصرف به معنای جیره بندی یا سهمیه بندی آب نیست؛ بلکه هدف، مصرف بهینه است.
وی ادامه داد: درست مصرف کردن به معنی کم مصرف کردن نیست. این بهینه سازی باید در فرهنگ عمومی جا بیفتد. آب مایه حیات است و باید توجه ویژه ای به مصرف بهینه شود، چرا که زندگی بشر به آب بستگی دارد.
جلالی در ارتباط با پیامدهای کمبود آب در جامعه گفت: کمبود آب بر سلامت عمومی، بهداشت، اعصاب و روان جامعه و تنش های اجتماعی تاثیرگذار است، بنابراین چاره ای جز مدیریت مصرف وجود ندارد.
اهمیت فرهنگ سازی
وی افزود: باید باور کنیم در یک منطقه خشک زندگی می کنیم؛ وقتی چنین باوری در ذهن مردم باشد، مصرف، کنترل و مدیریت می شود.
جلالی با تاکید بر کاهش ورودی های آب گفت: هر سال که می گذرد، ورودی های آب به ذخایر زیرزمینی کمتر می شود. در کل، حجم بارش ها در تمام جهان کمتر شده است و کره زمین به سمت گرم شدن می رود.
تغییر سرانه مصرف
این کارشناس انرژی ادامه داد: باید بپذیریم در کشور ما خشکسالی یک پدیده طبیعی است و حجم آب در دسترس ما همین مقدار است.
بنابراین، اولویت مصرف باید در آب شرب باجدیت موردتوجه قرار گیرد. سرانه مصرف آب شرب خانگی در تهران روزانه ۱۸۰ لیتر است و این مصرف باید کمابیش به نصف برسد.
جلالی افزود: در بحث آب غیرشرب، در حوزه صنعت و کشاورزی نیز باید میزان مصرف آب کنترل و مدیریت شود. شاید لازم باشد بخشی از حقابه صنعت و کشاورزی را به آب شرب تخصیص دهیم که البته این هم راه چاره نیست، یک گزینه اجتناب ناپذیر است. در صورت اجرای این سیاست، می توان به صورت موقتی از بحران خارج شد.
نیازمند دیپلماسی قوی برای حقابه ها
وی ادامه داد: باتوجه به وضعیت آبی ایران، باید دیپلماسی قوی در راستای کنترل مصرف آب پیش گرفته شود. این در حالی است که حوضه های آبخیز بخشی از آب های داخلی، در خارج کشور قرار دارد، مانند رودخانه هامون یا رودخانه های مرزی مانند ارس. استفاده از حقابه این حوزه ها نیازمند یک دیپلماسی قوی بین المللی است که تا امروز خیلی توانمند در این زمینه عمل نشده است. به عنوان نمونه، هنوز نتوانستیم حقابه خود را از هیرمند بگیریم.
جلالی ادامه داد: مشابه این بحث هم در سرشاخه های دجله و فرات یا چشمه ثریا و سرچشمه آب ارس رخ داده، بنابراین در بحث دیپلماسی بین المللی آب، ایران بسیار ضعیف عمل کرده است.
مدیریت آب های کشاورزی
این کارشناس انرژی گفت: در بحث آب های داخلی و منابع آب که در داخل کشور وجود دارد، به تازگی دولت سیزدهم اقدامات خوبی را در بحث رعایت الگوی کشت و همچنین توصیه به کشاورزان و مدیریت آب های کشاورزی انجام داده است. جلالی در پایان صحبت هایش افزود: سیاست گذاری ها درباره منابع آبی کشور باتوجه به حساسیتی که در حوزه آب وجود دارد، باید قوی تر از این باشد و باید برای مصرف بهینه هر قطره آب، برنامه داشته باشیم. باید طوری مصرف آب مدیریت شود که دچار بحران نشویم.
سخن پایانی
کشور ما از لحاظ کنترل آب های باران و همچنین آب های ناشی از ذخایر سالانه مانند برف ها، بسیار ضعیف عمل کرده است،به شکلی که ۸ 0 درصد آب ناشی از باران، هدر می رود. اگر بتوان با بهره گیری از تکنولوژی های پیشرفته در ارتباط با هدایت و ذخیره سازی آب های جاری اقداماتی انجام داد، بخشی از مشکلات تامین آب رفع خواهد شد.
همچنین باتوجه به سرعت تبخیر رواناب ها، هدررفت آب بعد از بارش باران بسیار بالا است، برای استفاده از ذخایر بارشی نیز می توان با هدایت آب باران به سمت سفره های آب زیرزمینی از این منابع آبی نیز بهره جست.
