امنیت غذایی در گرو سلامت کوهستان است

سیاوش یالپانیان، دکتری تنوع زیستی و مدرس حفظ محیط‌زیست کوهستان در گفت‌وگو با صمت اظهار کرد: خوزستان برای ایران استان مهمی است، چراکه به غیر از مسئله نفت، به‌نوعی زمین کشاورزی ایران محسوب می‌شود. ما مزارع بزرگ نیشکر و گندم در آنجا داریم که بخش مهمی از کشاورزی کشور را تشکیل می‌دهد و اقتصاد ما دست‌کم تا حدی وابسته به آن است. آب جلگه خوزستان از یخچال‌های زاگرس، مانند زردکوه و اشترانکوه، تامین می‌شود. یعنی اگر کوهستان‌ها را به دلایل مختلف از دست بدهیم (مانند تغییر کاربری، معدن‌کاوی، جاده‌سازی، فعالیت‌های گردشگری خارج از چارچوب، چرای بی‌رویه و خارج از فصل که به کوهستان آسیب می‌زنند) و پوشش گیاهی و حالت اصلی کوهستان حفظ نشود، منابع آبی خود را از دست خواهیم داد. به کوهستان‌ها در اصطلاح سدهای عمودی می‌گویند؛ آب در مخازن کوهستان‌ها ذخیره می‌شود تا آب‌های زیرزمینی جلگه‌ها و رودخانه‌ها را تغذیه و تامین کند.

وی اضافه کرد: مسئله دیگر این است که جمعیت زیادی از مردم ایران در مناطق کوهستانی زندگی می‌کنند؛ چه در کوهپایه‌ها، چه در دامن کوه‌ها یا در شهرهایی که اطراف‌شان کوه است. تمام این جمعیت نیز منابع آب‌شان وابسته به کوهستان است، بنابراین، اگر کوهستان‌ها را از دست بدهیم، این منابع آبی حیاتی را نیز از دست داده‌ایم.

یالپانیان گفت: حفاظت از کوهستان‌ها و جنگل‌ها به‌شدت با مسائل اقتصادی و معیشتی گره خورده است. برای مثال، در زاگرس ما پدیده شوم زغال‌سوزی را داریم که درختان چندین‌ساله بلوط را می‌سوزانند. من صحنه‌ای دیدم که صندلی‌های یک خودروی پرشیا را درآورده بودند و حتی راننده روی چیزی شبیه چهارپایه کوچک نشسته بود و ماشین پر از شاخه‌ها و درخت بلوط بود. گاهی درخت بلوط را ایستاده می‌سوزانند تا به زغال تبدیل کرده و بفروشند. این موارد همگی ناشی از فقر است؛ رفتن به آن ارتفاعات و انجام چنین کارهایی بسیار سخت است و این افراد از این بابت که به‌دنبال درآمد آسانی باشند، به این کار دست نمی‌زنند، بلکه از لحاظ اقتصادی محتاج به آن هستند.

این مدرس حفظ محیط‌زیست کوهستان بااشاره به اینکه کوهستان‌ها و جنگل‌های ایران می‌توانند در رونق اکوتوریسم و گردشگری پایدار نقش بسیار زیادی داشته باشند، گفت: در نظر بگیرید که در ایران حدود ۴۲۰ گونه پروانه زیست می‌کند، در حالی که در تمام قاره اروپا حدود ۴۶۰ گونه پروانه وجود دارد. از این تعداد، ۷۰ گونه اندمیک (بومی و منحصر به فرد) است که در هیچ کجای جهان وجود ندارد. تمرکز این پروانه‌ها در مناطق کوهستانی، به‌ویژه البرز مرکزی است. تقریبا نیمی از پروانه‌های اندمیک ما در زاگرس، بخشی در البرز مرکزی و بقیه در فلات مرکزی زندگی می‌کنند. اگر فقط پروانه‌نگری را در نظر بگیریم، می‌تواند گردشگران علاقه‌مند را وارد ایران کند که ارزآوری و عواید اقتصادی فراوانی در پی دارد.

وی افزود: از طرف دیگر می‌توان به واسطه پرنده‌نگری در کوهستان‌ها اکوتوریسم را رونق داد. ما در ایران افعی داریم به نام افعی شاخدار دم‌عنکبوتی که گونه اندمیک(بوم‌زاد) ماست و چنین افعی در هیچ کجای جهان وجود ندارد. اینها همه جذابیت‌های کوهستان‌های ما هستند که می‌توانند اکوتوریسم را رونق دهند. یک جاذبه بسیار جالب در کوهستان این است که توریست می‌تواند به ایران بیاید و گرمای اصفهان و کویر را ذتجربه کند و سپس به فاصله 2 ساعت به جایی برود که بتواند اسکی کند و کوهستان‌های یخ‌زده و برفی را ببیند. اینها همه جاذبه‌های کوهستان‌های ما محسوب می‌شوند که ظرفیت بسیار بالایی برای گردشگری پایدار دارد.

حفاظت با ساختار دولتی کافی نیست

هاشم موسوی‌نژاد، رئیس مرکز جنگل‌های خارج از شما در سازمان منابع طبیعی در گفت‌وگو با صمت اظهار کرد: ۱۱ دسامبر به ابتکار مجمع عمومی سازمان ملل به‌عنوان «روز جهانی کوهستان» معرفی و در تقویم ملی ما با عنوان «روز جهانی و ملی کوهستان و جنگل» ثبت شده است. کوهستان و جنگل ارتباط اکولوژیکی نزدیکی با یکدیگر دارد. برای درک کاهش پوشش‌های گیاهی، باید از 2 جنبه به این موضوع نگاه کنیم؛ یکی از ارتفاعات و دیگری از پایین‌دست. در پایین‌دست، عوامل انسانی نقش اصلی را ایفا می‌کنند، در حالی که در ارتفاعات، تغییرات اقلیمی عامل اصلی است. به‌همین‌دلیل، بیشتر برنامه‌ها به‌سمت حفاظت جدی از کوهستان‌ها پیش می‌رود، چراکه کوهستان‌ها منبع اصلی چشمه‌ها و رودخانه‌ها هستند و سلامت عمومی به آنها وابسته است. همچنین، بخشی از پوشش‌های برفی کشور نقش کنترل‌کننده آفات و بیماری‌ها را ایفا می‌کند.

 وی تصریح کرد: در زمینه تغییر اقلیم، باتوجه به کاهش بارش و افزایش دما در سطح جهانی، کوهستان‌ها نیز تحت‌تاثیر قرار گرفته است. بحث پایداری ابعاد مختلفی دارد و برای حفظ پایداری کوهستان‌ها باید به ابعاد اکولوژیکی، اجتماعی و اقتصادی توجه کرد. اگر ابعاد اقتصادی را نادیده بگیریم و بر مشارکت مردمی و آگاهی‌رسانی تاکید نکنیم، نمی‌توانیم در حفاظت از این مناطق با این ساختار دولتی موفق باشیم. بنابراین، جامعه محلی که معمولا در مناطق کوهستانی یا آبخیزنشین ساکن است، نقش کلیدی دارد.

موسوی‌نژاد افزود: آگاهی‌رسانی یکی از حلقه‌های اصلی تضمین پایداری و حفاظت از کوهستان‌ها است. نیاز و وابستگی جوامع ساکن آبخیزها به‌ویژه در حوزه‌های کوهستانی بسیار مهم است. برخی از این مناطق خالی از سکنه هستند. به‌همین دلیل همکاری جوامع انسانی در این زمینه ضروری است.

 وی بااشاره به اینکه بسیاری از نهادهای مردم‌نهاد داخلی و خارجی در تلاش‌ هستند تا در این زمینه مشارکت داشته باشند و پویش‌هایی را برای حفاظت از کوهستان‌ها و جنگل‌ها راه‌اندازی کنند، گفت: راهکارهای جهانی برای تعدیل اثرات تغییر اقلیم شامل افزایش پوشش‌های درختی و توسعه پوشش‌های گیاهی پایدار به‌منظور کربن‌زدایی از جو است. بسیاری از کشورها، حتی اگر تهدیدات کمتری نسبت به تغییر اقلیم داشته باشند، اقداماتی موثر انجام داده‌اند؛ به‌عنوان مثال، چین.

رئیس مرکز جنگل‌های خارج از شما گفت: جهان به‌تدریج در حال توسعه است تا کاهش پوشش‌های گیاهی را جبران کند. این تلاش‌ها شامل آگاهی‌رسانی و اقدامات مشترک جهانی و ملی است که در قالب کنوانسیون‌ها شکل می‌گیرد. کشورها در زمینه توسعه پوشش گیاهی رقابت سالمی دارند و براساس شاخص‌های مختلف ارزیابی می‌شوند. شاخص API به توسعه پوشش‌های جنگلی در کشورهای آسیب‌دیده توجه دارد و کنوانسیون تغییر اقلیم نیز به این موضوع پرداخته است. همچنین، کنوانسیون حفاظت از تنوع زیستی بر تنوع زیستی کوهستان‌ها نظارت دارد. در کشور ما نیز گروه‌های مردمی سابقه خوبی دارند و اقدامات موثری در راستای توسعه پوشش گیاهی انجام می‌دهند.

رویشگاه‌ها و زیستگاه‌ها به هم گره خورده‌اند

باوجود اینکه سازمان حفاظت محیط‌زیست مرجع اصلی این مناسبت ملی محسوب می‌شود، سازمان‌های مختلف دیگری نیز در این زمینه فعال هستند. از جمله سازمان منابع طبیعی کشور و برخی از سازمان‌های مرتبط با تحقیقات و پژوهش‌ها که به‌طور مشترک برنامه‌هایی برای توسعه پوشش‌های گیاهی دارند، از جمله برنامه کاشت یک میلیارد درخت.

وی در ادامه گفت: برنامه کاشت یک میلیارد درخت در 2 سال گذشته اجرا شده و با وجود چالش‌های ناشی از ناترازی آب، پوشش‌های سبز و زنده همچنان به عنوان تولیدکننده و تامین‌کننده در رویشگاه‌ها عمل کرده  و از تبخیر جلوگیری می‌کنند. به‌همین دلیل، مردم نیز به اهمیت این مسئله آگاهی دارند و باید از پویش‌های گیاهی در مناطق جنگلی پیرامونی خود حفاظت ویژه‌ای داشته باشند.

 موسوی‌نژاد گفت: در این راستا، سازمان منابع‌طبیعی و سازمان حفاظت محیط‌زیست به‌طورمشترک برنامه‌هایی برای پاسداشت این روزها اجرا می‌کنند. در تقویم نیز روز  ۲۰ آذر توسط سازمان حفاظت محیط‌زیست نام‌گذاری شده است و ما نیز به‌عنوان همکار در این زمینه فعالیت داریم. ما برنامه‌های خود را در ارتباط با این موضوع دنبال می‌کنیم. می‌دانید که رویشگاه‌ها و زیستگاه‌ها به هم گره خورده‌اند؛ از یک‌سو ما پوشش گیاهی را دنبال می‌کنیم و از سوی دیگر، سازمان محیط‌زیست به توسعه زیستگاه‌ها و حفاظت از تنوع زیستی توجه دارد. امیدواریم که این تلاش‌ها نتیجه‌بخش باشد، اما باید توجه داشت که تغییرات اقلیمی با سرعت بیشتری تاثیرات خود را می‌گذارد. وی در ادامه گفت: به‌ویژه ما باید در ارتباط با سیاست‌های سازگاری و تعدیل، همکاری نزدیک‌تری با سازمان‌هایی که هم‌نظر هستند، داشته باشیم تا کارها را هماهنگ‌تر پیش ببریم. در این راستا، جمعیت مردمی، گروه‌های مردم‌نهاد و شبکه‌های محیط‌زیست و منابع‌طبیعی واقعا حضور فعال دارند. از این‌رو باید از این فرصت‌ها و ظرفیت‌ها بهره بیشتری برد.

 رئیس مرکز جنگل‌های خارج از شمال بیان کرد: خوشبختانه در 2 سال گذشته، طرح مردمی کاشت یک میلیارد درخت جنب و جوش بسیار خوبی را ایجاد کرده است. هر سال میزان مشارکت مردم در این طرح افزایش می‌یابد و این به‌عنوان یک شاخص ارزیابی می‌شود. برخی استان‌ها پیشرفت قابل‌توجهی داشته‌اند که واقعا جای شکر دارد. مجامع جهانی نیز به‌همین دلیل مشارکت مردم را به‌عنوان شاخص موفقیت در نظر می‌گیرند، زیرا توسعه پوشش گیاهی با معیشت مردم گره خورده است.

سخن پایانی

کوهستان‌ها مرکز ثقل امنیت زیربنایی، اقتصادی و آبی ایران هستند. حفظ زاگرس و البرز و کوه‌های فلات مرکزی ایران نیازمند فراتر رفتن از اقدامات دولتی و گره زدن حفاظت به معیشت و آگاهی‌رسانی عمومی است. 

اگر فقر، پوشش گیاهی را قربانی کند و توسعه بی‌ضابطه، سدهای عمودی آب را بشکند، بحران‌های اجتماعی و اقتصادی اجتناب‌ناپذیر خواهند بود. پایداری یک سرزمین در گرو پایداری کوهستان‌های آن است.