آواز پرندگان در آتش سوخت
در هفتههای اخیر، وقوع آتشسوزیهای گسترده در نقاط مختلف جنگلهای ایران، بهویژه جنگلهای هیرکانی، نگرانیهای محیطزیستی قابلتوجهی را در جامعه بههمراه داشته است. بهطورمشخص جنگلهای هیرکانی که بهعنوان میراث جهانی بهشمار میروند، نهتنها بهدلیل درختان سر به آسمان کشیده و باارزش خود، بلکه بهواسطه تنوع زیستی چشمگیرشان اهمیت ویژهای دارند. حفظ این اکوسیستمها بهمعنای حفظ جانداران مختلفی است که در آنها زندگی میکنند، از جمله پرندگان که در نتیجه آتشسوزیها با آسیبهای جدی مواجه میشوند. این آسیبها میتواند شامل کاهش زیستگاه، کاهش منابع غذایی و تهدید به انقراض برخی گونهها باشد. در همین زمینه صمت گفتوگویی با شهرزاد فتاحی، راهنمای پرندهنگری داشته تا ابعاد این بحران و تاثیرات آن بر حیات وحش را بررسی کند. مشروح این گفتوگو را در ادامه میخوانید.
نقش حیاتی جنگلها در بقای پرندگان چیست و این گونهها چگونه در لایههای مختلف اکوسیستم جنگلهایی مثل هیرکانی پراکندهاند؟
اکوسیستمهای مهم و غنی جنگلی نقشی بسیار اساسی و کلیدی در تداوم بقای گونههای مختلف حیات وحش، بهویژه و بهطورخاص پرندگان، ایفا میکنند. این زیستبومها با فراهم ساختن پناهگاههای امن و مطمئن، تامین منابع غذایی کافی و متنوع و همچنین ایجاد شرایط مناسب برای فرآیند حیاتی تولید مثل و لانهسازی، به تقویت تنوع زیستی و افزایش چشمگیر جمعیت پرندهها کمک شایانی میکنند.
پرندگان ساکن در جنگلهای هیرکانی اغلب در زمره گونههای آوازهخوان و شاخهنشین محسوب میشوند و هر یک از این پرندگان، براساس نیازها و عادات زیستی خاص خود، در یک لایه مشخص و متمایز از ساختار پیچیده اکولوژیکی جنگل، زندگی و فعالیت میکنند. برای مثال، پرندگانی چون چرخریسکها از شتههایی که روی برگهای درختان در سطح بالاتر و مرتفعتر قرار دارند، تغذیه میکنند؛ مگسگیرها حشرات را با سرعت بالا و مهارت کامل در میانه فضای باز هوا شکار مینمایند یا پرندهای مانند الیکایی، در زیر سایه درختان و انبوه متراکم بوتهها، مشغول جستوجو و کاوش برای یافتن خوراک خود است. همینطور، توکاها نیز به طور فعالانه و مستمر در سطح زمین جنگل در کاوش هستند. به این ترتیب، حضور فعال و ملموس پرندهها، در تمامی نقاط و گوشه گوشه جنگل، از مرتفعترین بخش یعنی تاج درخت گرفته تا پایینترین قسمت یعنی کف جنگل، کاملا محسوس و قابلمشاهده است.
زمانی که جنگل دچار حریق میشود، واکنش فوری پرندگان در برابر شعلههای آتش چیست؟
منظره دلخراش از آسمان به شدت نارنجیگون و مملو از دود و غبار آلوده را که در آن هیچ نشانی از آوای خوش و دلنشین پرندگان به گوش نمیرسد و پرواز شکوهمندانه آنها متوقف شده است، در ذهن خود مجسم کنیم. هنگامی که عمل تنفس برای موجودات زنده دشوار و طاقتفرسا میشود، این دقیقا همان برهه زمانی حساس است که آتش، در حال خاموش کردن و متوقف ساختن نبض حیاتی و جریان زندگی در قلب جنگل است.
در زمان وقوع بلای طبیعی آتشسوزی در پهنههای وسیع جنگل، پرندگان از این قابلیت طبیعی برخوردار هستند که برای گریز از میان زبانههای سوزان و شعلههای مهیب آتش، بهسرعت پرواز کنند و بدینترتیب، خود را از محدوده خطر دور سازند و از منطقه فاصله بگیرند. بهطورعمده، آن گونههای آسیبپذیر، بیمار و ناتوان یا جوجههای تازه از تخم درآمده یا پرندگان جوان و کمتجربهای که سابقه مواجهه و تجربه کافی در چنین شرایطی را ندارند، احتمال دارد که در طول این رخدادهای ناگوار آتشسوزی، دچار آسیب جدی و حوادث جبرانناپذیر شوند.
براساس اظهارات و یافتههای یک زیستشناس تحقیقاتی که در سازمان جنگلبانی ایالاتمتحده امریکا مشغول به فعالیت است، میزان مرگ و میر مستقیمی که در اثر تماس مستقیم با آتش بر پرندگان وارد میشود، سطح نگرانی بالایی را ایجاد نمیکند. در واقعیت، بخش اعظم و اکثریت قریب به اتفاق موارد مرگ و میر در میان جمعیت حیات وحش، پس از آنکه آتش بهطورکامل مهار و خاموش میشود، بهعلت نابودی و از بین رفتن بیبازگشت زیستگاههای حیاتی و مهم آنها و همچنین عدمدسترسی به منابع غذایی ضروری که در اثر سوختن در آتش از میان رفتهاند، شکل میگیرد و بهوقوع میپیوندد.
رخدادهای گسترده و مخرب آتشسوزی در مناطق وسیع جنگلی، در مواردی ممکن است منجر به از بین رفتن زیستگاه طبیعی شود و این مسئله به خودی خود، بهمنزله یک دغدغه و نگرانی بسیار بزرگ و حیاتی تلقی میشود. هنگامی که یک درخت دیرین و کهنسال چندین ساله، همانند درختان راش یا بلندمازو که دارای اهمیت اکولوژیکی بالایی هستند، در میان شعلههای آتش میسوزد و نابود میشود، ممکن است نیاز باشد تا چندین نسل انسانی بعد، یک نمونه مشابه و همتراز با آن درخت بتواند دوباره رشد و نمو پیدا کند یا حتی ممکن است که شرایط برای رشد مجدد آن بههیچوجه فراهم نباشد.
باوجود این موضوع، با سوختن درختان و پوشش گیاهی جنگل، در واقع یک نوع کاملا جدید و متمایز از زیستگاه ایجاد شده و بهوجود میآید. غالبا این مناطق جدید باز و کمدرخت که اکنون توسط علفها و بوتههای مختلف احاطه شدهاند، باعث میشود که یک فرصت مغتنم برای گونههای مهاجم فراهم شود تا قبل از اینکه گونههای بومی و اصلی منطقه بتوانند به زیستگاه جدید نقلمکان کنند، آنها در این محیط مستقر شوند.
جنبهای دیگر که درباره آتشسوزیهای جنگلی حائزاهمیت است، این است که آتشسوزیها بهصورت طبیعی باعث میشوند که حیات وحش بهطورکلی و پرندگان به صورت خاص، حرکت کنند، از شعلههای آتش فاصله بگیرند و بهدنبال زیستگاه جدید و همچنین منابع غذایی بکر و دستنخورده بگردند. این مهاجرت اجباری میتواند سبب شود که حیوانات یا پرندگان به مناطق پرجمعیت انسانی و سکونتگاههای شهری نزدیک شوند. گاهی اوقات، پرندگانی که در عمق جنگل بهراحتی قابلرویت و مشاهده نبودند، بهدلیل این مهاجرت ناخواسته، توسط افراد انسانی مشاهده میشوند و حتی ممکن است شیوه زندگی و بقای آنها بهدلیل نزدیکی به انسانها به مخاطره جدی بیفتد. این موضوع شامل تهدیداتی مانند شکار، اسارت و دیگر عوامل مشابه میشود.
تاثیرات سوء دود آتشسوزی و ذرات معلق بر سلامت و سیستم تنفسی حساس پرندگان چیست؟
حتی با فرض اینکه پرندگان بتوانند با موفقیت از شعلههای مستقیم آتش فرار کنند، دود غلیظ حاصل از آن همچنان میتواند سلامت جسمانی و روانی آنها را بهشدت تحتتاثیر قرار دهد. اولویا سندرفوت که یک پژوهشگر فارغالتحصیل از دانشگاه واشنگتن است و بهطورمشخص بر چگونگی تاثیر آلودگی هوا بر پرندگان مطالعه و تحقیق میکند، تاکید میکند که ما میدانیم که قرار گرفتن در معرض ذرات معلق و ریز که برای سلامت انسان نیز بسیار نگرانکننده و تهدیدآمیز است، بر سلامت و سیستم بدنی پرندگان نیز تاثیرات سوء و منفی خواهد داشت. بهعنوان مثال، دانشمندان و دامپزشکان متخصص طیور که روی پرندگان در اسارت تحقیق میکنند، به این یافته مهم دست یافتهاند که استنشاق دود میتواند به بافت حساس ریه پرندگان آسیب برساند و در نتیجه، این حیوانات را مستعد ابتلا به عفونتهای تنفسی شدید و در نهایت کشنده کند.
در برخی موارد خاص، وجود انبوه دود غلیظ ممکن است فرار پرندگان از میان شعلههای آتش را دشوارتر و پیچیدهتر سازد یا برخی از گونههای کمپرواز و ضعیف، قبل از اینکه بتوانند بهطورکامل از محدوده خطر آتشسوزی جنگلی فرار کنند، در اثر استنشاق بیش از حد دود یا خستگی مفرط ناشی از تلاش برای پرواز، تسلیم شرایط شده و از پای درآیند.
سیستم پیچیده تنفسی و ریههای پرندهها بهصورت ذاتی نسبت به گازهای سمی و آلودگیهای حاوی ذرات معلق، حساستر و آسیبپذیرتر از ریههای انسانها طراحی شدهاند. با این حال، در حال حاضر، اطلاعات جامع و کاملی درباره اثرات خاص دودهای ناشی از آتشسوزیهای جنگلی و ذرات ریز ساطعشده از آنها بر سلامت و الگوهای رفتاری پرندگان وجود ندارد و ما بهوضوح نیازمند انجام مطالعات و تحقیقات علمی و گستردهتری در این زمینه حیاتی و مهم هستیم.
پرندگان در مواجهه با دود و آتشسوزی چه الگوهای رفتاری را از خود بروز میدهند؟
در شرایط دشوار آتشسوزی جنگل یا زمانی که منطقه در وضعیت دودآلودگی شدید قرار دارد، پرندگان ممکن است برای حفظ سلامتی و بقای خود، الگوهای رفتاری متنوعی از خود بروز دهند. گاهی اوقات، پرندگان بهمنظور بهحداقل رساندن میزان قرار گرفتن در معرض دود و آلایندهها، فعالیتهای معمول خود را محدود و کاهش میدهند یا بالعکس، ممکن است بهشکلی فعالتر و پرجنبوجوشتر شوند و پرهای خود را مرتب کنند و تغذیه خود را بهصورت چشمگیری افزایش دهند.
پرندهها در چنین موقعیتهای پراسترسی، ممکن است نشانههای بارزی از استرس را از خود نشان دهند، این نشانهها شامل از دست دادن اشتهای معمول یا ایجاد تغییر در الگو و کیفیت صدایشان مانند کاهش یا افزایش نامنظم در آواز خواندن، میشود. حتی در برخی موارد، ممکن است رفتارهای پرخاشگرانه و تهاجمی از خود بروز دهند و گاهی اوقات، منطقه را بهطورکامل ترک کنند و در جستوجوی هوای پاکتر و یک زیستگاه بهتر و مناسبتر به پرواز درآیند.
فقدان موقتی زیستگاه و این جابهجاییهای ناگزیر و اجباری که در اثر آتشسوزی رخ میدهند، غالبا منجر به رقابت شدیدتر با سایر گونههایی خواهد شد که پیشتر در منطقه جدید ساکن بودهاند. همچنین، در مواردی، این شرایط موجب مهاجرت در مسیرهای طولانیتر و فراتر از حد معمول میشود که این امر خود باعث از دست رفتن شدید وزن بدن پرنده خواهد شد. باید توجه داشت که این مهاجرتهای طولانیتر و پرچالش به میزان بیشتری انرژی و زمان طولانیتر برای بازیابی توان از دست رفته نیاز دارد و متاسفانه، این وضعیت میتواند به مانعی جدی برای فرآیند تولید مثل پرنده تبدیل شود یا در شرایط حاد و بحرانیتر، حتی به مرگ و میر آن پرنده منجر شود.
الگو و زمان بازگشت گونههای پرندگان بومی و مهاجر به مناطق سوخته چگونه است و زمان تخمینی برای بازیابی کامل اکوسیستم چقدر برآورد شده است؟
در مقاله «پرندگان و چرخه آتشسوزی در جنگل» که توسط راجر پرودون نگاشته شده است، بیان میشود که بازگشت مجدد پرندگان به یک منطقه سوخته، عمدتا و در گام نخست، توسط گونههای بومی ساکن آغاز میشود. این پرندگان، پس از سپری کردن نخستین زمستان، دوباره به منطقه سوخته باز میگردند و در صورتی که پوشش گیاهی و همچنین منابع غذایی در آن محل به میزان نسبتا کافی و مناسب وجود داشته باشد، امکان ادامه سکونت و برقراری زندگی برای آنها فراهم میآید.
گونههای مهاجر نیز بهطورمعمول، پس از فرا رسیدن نخستین فصل بهار، به زیستگاه پیشین خود سری میزنند و به آن بازمیگردند. برخی از گونههای خاص پرندگان در طول مدت زمان 2 تا 4 سال پس از وقوع آتشسوزی، منطقه سوخته را بهعنوان محل اصلی سکونت خود انتخاب کرده و آن را مورداستفاده قرار میدهند.
با این وجود و با در نظر گرفتن این بازگشتهای اولیه، پرودون زمان لازم برای بازیابی کامل اکوسیستم و بازگشت ساختار کامل و پیچیده زندگی پرندگان به حالت پیش از آتشسوزی را حدود پانزده سال برآورد میکند. هرچند این مدت زمان مورد نیاز برای جنگلهای باستانی هیرکانی و با توجه به موقعیت اکولوژیکی خاص کشور ما میتواند کاملا متفاوت باشد و از همینرو، لازم و ضروری است که نظرات کارشناسان و متخصصان داخلی در این باره مورد بررسی و ارزیابی دقیق قرار گیرد.
اهمیت حیاتی، موقعیت جغرافیایی و آمار تنوع زیستی جنگلهای باستانی هیرکانی چیست؟
امروزه، باوجود ابزارهای ارتباطی آنلاین، شبکههای اجتماعی فراگیر و اطلاعرسانیهای متنوع و گسترده، اهمیت حیاتی جنگلهای هیرکانی دیگر بر کسی پوشیده نیست. این جنگلها نهتنها در جایگاه یک میراث طبیعی بیمانند و جهانی، بلکه بهعنوان یک ارزش اقتصادی چشمگیر، یک زیستبوم ارزشمند و منحصر به فرد، یک سند فاخر ثبت جهانی شده و یک موزه طبیعی زنده و پویا شناخته میشوند.
ما بهخوبی میدانیم که جنگلهای هیرکانی در 2 کشور ایران و جمهوری آذربایجان واقع شدهاند. این جنگلهای کهن، جنگلهای پهنبرگ کرانه جنوبی دریای خزر و کناره شمالی رشتهکوه البرز را در بر میگیرند و بیشترین گسترش و وسعت جنگلهای هیرکانی در کشور ما قرار دارد.
طبق نوشتهها و گزارشهای موجود، تاکنون حدود ۲۹۶ گونه پرنده و ۹۸ گونه پستاندار در این منطقه شناسایی شده است. همچنین، چیزی حدود ۱۵ گونه گیاهی بومی (شامل گیاهان درختی و بوتهای) همچون شمشاد و انجیلی در جنگلهای هیرکانی یافت میشود که نشاندهنده تنوع زیستی بینظیر این منطقه است.
قطعا این آمارها و اطلاعات، به ویژه پس از وقوع آتشسوزیهای بزرگ مانند آتشسوزیهای اخیر در مناطق حساس هیرکانی، نیازمند پایش و تحقیقات مستمر و جدی بیشتری هستند تا آماربرداری دقیق و بهروز انجام شود و وضعیت کنونی حیات وحش و پوشش گیاهی مورد ارزیابی قرار گیرد.
در این مسیر مهم، دانشجویان و علاقهمندان که بهصورت فعال در این زمینه فعالیت میکنند و همچنین اساتید و کارشناسان محترم داخلی میتوانند با تلاشهای پژوهشی و عملی خود، به تکمیل و بروزرسانی این دانش و حفاظت از این میراث گرانبها کمک شایانی کنند.
سخن پایانی:
پیامدهای فاجعهبار حریقهای هیرکانی ورای خسارتهای مستقیم، در تهدیدات ثانویه بومشناختی و فیزیولوژیک متمرکز است که بقای پرندگان را پس از مهار آتش به چالش میکشد. مسئولیت متولیان و جامعه محیطزیستی کشور ایجاب میکند که نهتنها بر مقابله با آسیبهای روشن ناشی از آتشسوزیهای مکرر متمرکز شویم، بلکه با پایش دقیق آمار تنوع زیستی و انجام پژوهشهای جامع و هدفمند داخلی درباره اثرات دود بر سیستم تنفسی حساس پرندگان، راهکارهای مدیریتی بلندمدت برای صیانت از این میراث جهانی تدوین کنیم.
