دورریز نخاله‌های پولساز
شاید نخاله‌های ساختمانی در ظاهر تلی از خاک و ضایعات به‌نظر برسد، اما ارزشش کمتر از طلا نیست، فقط از نوع کثیفش. سال‌هاست کارشناسان فریاد می‌زنند سالانه ۱۸میلیون تن ضایعات ساختمانی بدون بازیافت به‌هدر می‌رود، اما گوش‌شنوایی نیست. این در حالی است که اگر تدابیری برای بازیافت این طلای کثیف اندیشیده شود، کاهش مصرف انرژی، مصالح ساختمانی و مواد معدنی را به‌دنبال خواهد داشت. به‌عبارت دیگر، شاهد هدررفت منابع‌طبیعی نخواهیم بود و میراثی برای آیندگان باقی خواهد ماند. برآورد آمار حاکی از آن است به‌ازای تخریب هر یک متر از ساختمان ۱.۵تن پسماند ساختمان تولید می‌شود که ۹۰ درصد حجم تولیدشده قابل‌بازیافت خواهد بود. بهره‌گیری از این ثروت، همکاری و تعامل دستگاه‌ها و حمایت دولت از سرمایه‌گذاران را می‌طلبد. در حال حاضر آمار بازیافت نخاله ساختمان در ایران کمتر از یک درصد است. این در حالی است که کشور هلند ۹۷درصد، دانمارک ۹۵درصد نخاله‌های ساختمانی را بازیافت می‌کنند. در همین زمینه، دبیر انجمن مهندسان راه و ساختمان در گفت‌وگو با صمت گفت: بازیافت نخاله‌های ساختمانی نه‌تنها موجب درآمدزایی، رونق اشتغال و حتی ارزآوری خواهد شد، بلکه دیگر شاهد آلودگی محیط‌زیست به‌علت تخلیه پسماندهای ساختمانی در گوشه و کنار شهرها نخواهیم بود. متاسفانه شاهد آن هستیم که دولت‌ها به‌جای تشویق، تنبیه تولیدکنندگان را در پیش گرفتند. این در حالی است که باید مصرف‌کنندگان نخاله‌های ساختمانی از امتیازاتی نظیر کاهش عوارض شهرداری، معافیت مالیاتی و تسهیل اعتبارات بانکی بهره‌مند شوند. به این ترتیب شاهد افزایش بازیافت نخاله‌های ساختمانی و عدم‌هدررفت سرمایه‌های ملی خواهیم بود. البته ناگفته نماند که یک‌سری مقاومت‌هایی از سوی تولیدکنندگان مصالح ساختمانی دیده می‌شود. در ادامه گفت‌وگوی صمت با عباس اکبرپور، دبیر انجمن مهندسان راه و ساختمان را می‌خوانید.
در حال حاضر بازیافت نخاله‌های ساختمانی در کشورهای توسعه‌یافته چطور ارزیابی می‌کنید؟
بازیافت نخاله‌های ساختمانی در جهان سابقه دیرینه‌ای دارد و کشورهای توسعه‌یافته پیشرفت چشمگیری در این زمینه داشته‌اند. برای مثال هلند حدود ۹۸ درصد، آلمان ۹۰ درصد، دانمارک ۹۵ درصد و چین حدود ۴۰ درصد از نخاله‌های ساختمانی بازیافت می‌کند. از عملکرد کشورهای توسعه‌یافته این‌طور استنتاج می‌شود که به‌جای هدررفت منابع‌طبیعی، سعی در استفاده از مصالح بازیافتی دارند، به‌طوری‌که با روش‌های علمی نه‌تنها میزان ضایعات ساختمانی را کاهش داده‌اند، بلکه همان مقدار کم را هم بازیافت می‌کنند که شاهد هدررفت سرمایه‌های ملی‌شان نباشند.
وضعیت بازیافت نخاله‌های ساختمان در ایران چگونه است؟
در ایران نرخ بازیافت نخاله‌های ساختمانی به یک تا 2 درصد هم نمی‌رسد، و فقط یک مجموعه در جاده آبعلی در زمینه بازیافت بتن فعالیت می‌کند. از آنجایی که در این زمینه فرهنگ‌سازی نشده است، متقاضی برای نخاله‌های ساختمانی بازیافت شده وجود ندارد. کوتاهی در فرهنگ‌سازی فقط مختص به خرید نخاله‌های بازیافت‌شده نیست، بلکه فرهنگ‌سازی لازم در زمینه به‌حداقل رساندن استفاده از مصالح ساختمانی نشده است. بنابراین می‌طلبد مسئولان از کودک تا بزرگسال را، نسبت به ثروت‌آفرینی نخاله‌های ساختمانی آگاه کنند.
چه اقداماتی موجب می‌شود بازیافت مصالح ساختمانی توسعه یابد؟
متاسفانه شاهد آن هستیم که دولت‌ها به‌جای تشویق، تنبیه تولیدکنندگان را در پیش گرفتند. این در حالی است که باید مصرف‌کنندگان نخاله‌های ساختمانی از امتیازاتی نظیر کاهش عوارض شهرداری، معافیت مالیاتی و تسهیل اعتبارات بانکی بهره‌مند شوند. به این ترتیب شاهد افزایش بازیافت نخاله‌های ساختمانی و عدم‌هدررفت سرمایه‌های ملی خواهیم بود. البته ناگفته نماند که یک‌سری مقاومت‌هایی از سوی تولیدکنندگان مصالح ساختمانی دیده می‌شود، چون ضایعات بازیافت‌شده نسبت به مصالح ساختمانی تازه، ارزان‌تر هستند و کسب‌وکارشان راکد خواهد شد. در حالی که بازیافت ضایعات به‌نفع محیط‌زیست است و دیگر شاهد آلودگی‌های دیداری و مناظری زشت نخواهیم بود.
آیا در زمینه بازیافت نخاله‌های ساختمانی، خلأ قانونی وجود دارد؟
خیر، متاسفانه در زمینه بازیافت نخاله‌های ساختمانی، قانون و دستورالعملی تصویب نشده است. این در حالی است که اگر قانونی وجود داشته باشد، نه‌تنها میزان اثرات بازیافت نخاله‌های ساختمانی در هر شهر و استانی مشخص خواهد شد، بلکه هر مصرف‌کننده و تولیدکننده‌ای که در این زمینه فعال باشد، میزان تسهیلاتی که به آنها اختصاص می‌یابد، روشن می‌شود. پیشرفت در این زمینه نیازمند عزم ملی وزارت کشور، وزارت راه و شهرسازی، وزارت صنعت و معدن و محیط‌زیست است. در واقع باید هیات استانی در این زمینه تشکیل شود و نمایندگان ارگان‌های ذی‌ربط برای رفع مشکلات، جلساتی تشکیل دهند و میزان بازیافت نخاله‌های ساختمانی را بررسی کنند. چنین رویکردی هم به‌نفع محیط‌زیست تمام خواهد شد و هم منابع خدادادی را هدر نخواهد داد.
آیا بازیافت نخاله‌های ساختمانی باعث درآمدزایی و افزایش ارزآوری خواهد شد؟
ارزش هر تن زباله ساختمانی ۱۵۰دلار است. از سوی دیگر، از آنجایی که بسیاری از کشورها در زمینه تامین مصالح ساختمانی با کمبود مواجهند، برای‌شان مقرون به صرفه است که مصالح بازیافتی را وارد کنند، چراکه برای‌شان ارزان‌تر تمام می‌شود. بنابراین ابتدا باید بازیافت نخاله‌های ساختمانی در کشور توسعه یابد و بعد برای صادرات در کشورهای دیگر هدف‌گذاری کرد. در زمینه بازیافت مصالح ساختمانی، از آنجایی که نمایندگان مجلس علم و دانش کافی ندارند، این موضوع ابتر مانده است. این در حالی است که اگر در این زمینه پیشرفت کنیم، می‌توان مصالح ساختمانی بازیافت‌شده را به کشورهای آسیای میانه، حاشیه خلیج‌فارس و کشورهای همسایه صادر کرد. متاسفانه در حال حاضر کشور روی صادرات نفت تمرکز کرده و نگاه عمیقی به موارد دیگر نظیر بازیافت نخاله‌های ساختمانی ندارد و فقط نظاره‌گر پیشرفت کشورهای دیگر در این زمینه است. در واقع شاهد آن هستیم که کشورهای دیگر با قطار سریع‌السیر به مقاصد خود می‌رسند، اما ایران تازه وقتی کار از کار می‌گذرد، با دوچرخه می‌خواهد هم‌ردیف با آنها پیشرفت کند.
عقب‌ماندگی ایران از سایر کشورها در زمینه بازیافت نخاله‌های ساختمانی از کجا آب می‌خورد؟
ضعف تحقیقاتی یکی از دلایل عقب‌ماندگی کشور در زمینه‌های مختلف است. در حال حاضر تحقیقاتی هم که در قالب پایان‌نامه دکتری ارائه می‌شود، فقط برای اخذ مدرک است و کوچک‌ترین بهره‌برداری از آن نمی‌شود. این در حالی است که در کشورهای پیشرفته، صنایع به دانشگاه‌ها سفارش می‌دهند و از تحقیقات نهایت استفاده را در پیشبرد اهداف خود می‌برند.
در واقع ارتباط دانشگاه با صنعت بسیار ضعیف است و باید تقویت شود. بنده به‌عنوان دبیر انجمن مهندسان راه و ساختمان کشور اعلام می‌کنم، این انجمن با متخصصان مربوطه که اساتید دانشگاه هستند، آمادگی لازم برای مطالعات پژوهشی با کمترین بودجه اختصاصی را دارد. هنگامی‌که توجیه اقتصادی بازیافت گزارش شود، مجموعه‌های دانش‌بنیان با ابداعات گوناگون وارد عمل می‌شوند و نهایتا با ارائه طرح‌هایی مانع از استخراج، تولید مصالحی نظیر فولاد و هدررفت منابع‌طبیعی خواهند شد. به این ترتیب آیندگان هم می‌توانند از منابع‌طبیعی خداداد بهره ببرند. با توجه به اینکه تولید برخی مصالح ساختمانی در گرو بهره‌برداری از معادن است، با بازیافت پسماندها می‌توان از تولید بی‌رویه جلوگیری کرد. همچنین شاهد اشتغال کارگران، مهندسان و حتی نخبگان نیز خواهیم بود. همچنین از دلایل دیگر عدم‌پیشرفت در توسعه بازیافت نخاله‌های ساختمانی می‌توان به نبود قوانین حمایتی، عدم‌توسعه زیرساخت‌ها، به‌روز نبودن تجهیزات، نگهداری غلط نخاله‌ها و عدم‌آموزش اشاره کرد.
عدم‌بازیافت نخاله‌های ساختمانی چه آسیبی به محیط‌زیست خواهد زد؟
تولید و پخش گردوغبار حاصل از ضایعات ساختمانی، تاثیر نامطلوبی بر محیط‌زیست خواهد گذاشت، همچنین تخلیه غیرقانونی این ضایعات در کنار گذرگاه‌ها و جاده‌ها، منظره زشتی در سطح شهرها به‌جا می‌گذارد و از آنجایی که حاوی شیرآبه هستند، در آب‌های زیرزمینی نفوذ می‌کنند. از طرف دیگر، خاک و نخاله‌های ساختمانی، محل‌های مناسبی برای زندگی موجودات موذی و حشرات هستند که موجب بروز بیماری‌های مختلف نیز خواهند شد. به این ترتیب با تخلیه ضایعات ساختمانی در کنار واحدهای مسکونی، باید شاهد خطرات جانی هم باشیم. دفن غیرقانونی نخاله‌های ساختمانی در کنار جاده‌ها یا واحدهای مسکونی به‌علت ضعف در اجرای قانون است که باید موردتوجه قرار گیرد. این در حالی است که اگر فرهنگ‌سازی لازم در این مورد انجام شود و سیاست تشویق را به‌جای تنبیه در نظر بگیریم، بسیاری چالش‌ها در این زمینه رفع خواهد شد.
در حال حاضر نخاله‌های ساختمانی کجا دفن می‌شوند و چگونه از بین می‌روند؟
برنامه خاصی برای جمع‌آوری و تفکیک وجود ندارد و معمولا شهرداری‌ها نقاط مختلف شهر را برای تخلیه و دفن زباله انتخاب می‌کنند.
کدام نوع از نخاله‌های ساختمانی، قابل‌بازیافت هستند؟
نخاله‌های ساختمانی انواع مختلفی دارند و براساس منشأ و ترکیب نخاله‌های تخریب و ساخت سازه به گروه‌های مختلفی تقسیم می‌شوند؛ گروه اول شامل بتن، شیشه، فلزات آهنی، فلزات غیرآهنی، آجر و کاشی، مواد قیری، ضایعات گچ و متفرقه می‌شود. گروه دوم که از موارد خطرناک نظیر سرب و آزبست تشکیل شده شامل عایق، میخ، سیم برق، میلگرد به‌عنوان ضایعات مصالح ساختمانی و مصالح لایروبی، کنده درختان و قلوه‌سنگ‌ها به‌عنوان ضایعات حاصل از فرآیند آماده‌سازی یک پروژه ساختمانی است. گروه سوم آجر، بتن و چوب، عمده‌ترین پسماندهایی هستند که مقدار آنها برابر با ۱۰ تا ۱۵ درصد کل مصالح ساختمانی است، گروه چهارم خاک، شیشه، گچ، بتن، سرامیک، سیمان، چوب، قیرگونی و سایر مواد مشابه را شامل می‌شود. گروه پنجم شامل آجر، بتن، سنگ ساختمانی، قطعات گچی، چوب، پلاستیک و فلزات است و گروه آخر شامل سنگ، آجر، بلوک، گچ، فولاد، شیشه، الوار، مصالح حاصل از لوله‌کشی و برق‌کشی، پوشش آسفالت بام و… را نیز شامل می‌شود.
باتوجه به اینکه یکی از تولیدکنندگان آجر و سفال هستیم و این محصولات از منابع ارزشمند کشور یعنی خاک رس تولید می‌شوند و غیرقابل‌تجدید هستند، باید مصالح جایگزین برای تولید آجر و سفال استفاده کنیم. چراکه خاک رس به‌وفور در کشور پیدا نمی‌شود و نباید بی‌حساب و کتاب در تولید مصالح ساختمانی استفاده شود. امیدوارم روزی فرابرسد که کوره‌های آجر تعطیل شوند.
آیا کیفیت مصالح نو با کیفیت مصالح ساختمانی بازیافت‌شده، تفاوتی هم دارد؟
وقتی کشوری نظیر هلند ۹۸درصد مصالح خود را از طریق مصالح بازیافت‌شده تامین می‌کند، بنابراین مصالح بازیافت‌شده با مصالح نو هیچ تفاوتی ندارند. حتی امکانش وجود دارد که این مصالح درجه‌بندی شوند و اگر کیفیت پایین‌تری دارند، در زیر کار استفاده شوند. همچنین شهرداری‌ها هم می‌توانند از این مصالح در ساخت‌وساز پل، راهسازی و پارک‌سازی استفاده کنند، چراکه هم برای‌شان ارزان‌تر تمام می‌شود و هم محیط‌زیست از وجود نخاله‌های ساختمان در امان می‌ماند.
آیا برای بازیافت نخاله‌های ساختمانی به تکنولوژی روز نیاز است؟
ماشین‌آلات و تجهیزاتی که برای بازیافت ساختمانی استفاده می‌شوند، خیلی پیچیده نیستند و امکانش وجود دارد تا داخلی‌سازی شوند و حتی اگر در این زمینه هم موفق نبودیم که البته بعید می‌دانم، می‌توان با دور زدن تحریم‌ها، تجهیزات لازم را از کشور چین وارد کرد.
