صنعت سنگ بیمار است
با اینکه ایران از جمله کشورهایی است که هم از سنگ‌های ارزشمند و قیمتی و هم از عناصر نادر خاکی بهره‌مند است، اما متاسفانه در هیچ‌کدام از این دو مورد نتوانسته موفق عمل کند و جایگاهی را در جهان به خود اختصاص دهد. از جمله مشکلاتی که این دو ماده معدنی ارزشمند در کشور ما با آن مواجه شده‌اند، این موضوع است که سنگ‌های ارزشمند و عناصر نادر خاکی از تکنولوژی‌های فرآوری بهره‌مند نیستند تا به‌صورت خام صادر نشده و مورد فرآوری قرار گیرند.
به مسئله سنگ‌های قیمتی در ایران توجهی نمی‌شود
به مسئله سنگ‌های قیمتی در ایران توجهی نمی‌شود، طوری که نه در داخل کشور و نه خارج از مرزهای ایران نتوانسته‌اند جایگاهی برای خودشان پیدا کنند. تنها در بخش‌هایی از ایران، سنگ‌های قیمتی استخراج شده و بدون فرآوری به‌صورت خام و بدون شناسنامه به خارج از کشور صادر می‌شود. یعنی حتی اگر از سنگ‌های گران‌نرخ ایرانی استفاده شود، به‌خاطر اینکه بدون شناسنامه قاچاق می‌شوند، در هیچ کجای دنیا شناخته شده نیستند. از سوی دیگر، به‌دلیل آنکه تکنولوژی‌های لازم برای فرآوری عناصر نادر خاکی در ایران وجود ندارد، هیچ معدنکاری رغبتی برای فعالیت در این حوزه از خود نشان نمی‌دهد، زیرا دستگاه‌های فرآوری عناصر نادرخاکی در ایران وجود ندارد. با اینکه این عناصر مواد بسیار ارزشمند و استراتژیکی در کل جهان به‌شمار می‌آیند. از سوی دیگر، اگر هم این مواد استخراج شوند، باید در اختیار سایر کشورها قرار بگیرد تا با هزینه‌های هنگفت مورد فرآوری قرار بگیرد که این اصلا برای معدنکاران به‌صرفه نیست.
صادرات سنگ فلج شد!
سیامک حاج‌سیدجوادی، تحلیلگر بازارهای جهانی سنگ در ارتباط با وضعیت صادرات سنگ ایران به صمت گفت: افزایش بیش از ۵۰ درصدی هزینه حمل‌ونقل سنگ در ۲ ماه گذشته، صادرات این محصول را غیرقابل‌توجیه کرده و سهم ایران در بازارهای جهانی را به‌شدت کاهش داده است. با اینکه حال بازار سنگ ایران مدت‌هاست ناخوش بوده و در روابط تجاری آن‌طور که باید نتوانسته‌ایم این عرصه را تکان دهیم، اما به‌جای اینکه معضلات تجارت برطرف شود، به‌مرور شاهد مانع‌تراشی برای صادرات سنگ هستیم!
حاج‌سیدجوادی ادامه داد: در تیر امسال، هزینه حمل یک کامیون حدودا بین ۴۵۰ تا ۴۷۰ میلیون تومان بوده که با احتساب حمل ۲۴ تن کالا هزینه حمل هر تن کالا تا ایتالیا حدودا تنی ۱۸ تا ۱۹ میلیون تومان بوده است. این میزان با احتساب نرخ تبدیل ارز آزاد معادل ۱۸۰یورو در هر تن می‌رسد. باتوجه به اینکه میانگین نرخ یک تن سنگ صادراتی ایران در سال ۲۰۲۴ برمبنای آمارهای سازمان تجارت جهانی حدودا ۱۷۵ دلار یا معادل با ۱۵۵یورو بر تن بوده است، متوجه می‌شویم که هزینه حمل سنگ بیش از نرخ فروش سنگ بوده است. این اتفاق عملا سهم زیادی از صادرات سنگ‌های ایران به بازارها را غیرقابل‌توجیه کرده است. به‌عبارتی هزینه حمل بالا باعث شده است از ۷۰ نوع سنگی که در رقابت با سنگ‌های رقیب وجود دارد، ۵۰ قلم از سبد خرید سنگ اروپا خارج شوند و تنها ۲۰ سنگ توجیه صادرات داشته باشند! بدین‌ترتیب عملا جز تعداد خاصی از سنگ‌های ایرانی، صادرات باقی سنگ‌ها به‌دلیل وجود سنگ مشابه در کشورهای رقیب به‌ویژه ترکیه با داشتن قیمت‌های پایین‌تر و کیفیت مشابه متوقف شده است!
وی گفت: متاسفانه طی ۲ ماه گذشته هزینه حمل (عمدتا توسط دارندگان و صاحبان کامیون‌ها و شرکت‌های حمل‌ونقل واسطه) بدون آنکه توجیه قابل‌قبولی داشته باشد، به‌میزان بیش از ۵۰درصد افزایش داشته و از میانگین ۴۵۰ تا ۴۸۰ میلیون تومان به ۶۹۰ تا ۷۳۰ میلیون تومان رسیده است! این هزینه‌ها با نرخ تبدیل یورو معادل ۶ هزار تا ۶۳۵۰ یورو است. با احتساب ۲۴بارگیری معادل ۲۵۰ تا ۲۶۵ یورو به‌ازای هر تن شاهد افزایش تقریبا ۱۰۰یورو به‌ازای هر تن سنگ هستیم. با در نظر گرفتن میانگین نرخ صادرات سنگ‌ایران ۱۵۵ یورو بر تن و هزینه حمل ۲۵۰ یورو به‌ازای هر تن نسبت هزینه حمل به نرخ فروش خود سنگ معادل ۱۶۵درصد است که به بیش از یک‌ونیم برابر می‌رسد!
وی افزود: این افزایش عملا باعث توقف صادرات همان تعداد معدود سنگی شده که توجیه صادراتی داشتند. همان ۲۰ سنگی که از ۷۰ قلم سنگ صادر می‌شد، شاید در ادامه به ۵ یا ۶ قلم سنگ محدود شوند و عملا صادرات سنگ ایران را به اروپا متوقف کنند. این افزایش هزینه حمل همزمان با بزرگ‌ترین نمایشگاه سنگ جهان در ایتالیا صورت گرفته است که عملا باعث می‌شود سنگ‌هایی که برای ارائه و حضور در این نمایشگاه از ایران ارسال می‌شوند، با شوک افزایش نرخ حدودا ۱۰۰ یورویی در هر تن مواجه شوند. بدین‌ترتیب هیچ زهری موثرتر و فاجعه‌آمیزتر از این معضل نمی‌تواند به کالبد صادرات سنگ ایران آسیب وارد کند.
معضلات صنعت سنگ ایران
این کارشناس و تحلیلگر بازارهای جهانی سنگ در ادامه این گفت‌وگو خاطرنشان کرد: صنعت سنگ در ایران بیمار است و وضعیت مساعدی ندارد، در حالی که بیش از ۲هزار و۲۰۰ معدن پروانه استخراج در اختیار دارند و ظرفیت آنها حدود ۳۰ میلیون تن در سال است، اما تنها حدود ۶۰۰ معدن فعال هستند. کاهش فعالیت معادن در 5 سال اخیر، باعث بسته شدن حدود ۴۰۰ تا ۵۰۰ معدن شده است. از جمله دلایل اصلی این مسئله، چالش معادن سنگ در بخش استخراج است. مدت‌هاست که ماشین‌آلات فرسوده‌اند و معدنکاران نمی‌توانند مشابه رقیبش در ترکیه و عمان ماشین‌آلات موردنیاز را تهیه کنند؛ موضوعی که به‌شدت تاسف‌برانگیز است. از طرفی هزینه‌های نگهداری و تعمیر آنها بسیار افزایش یافته و از سوی دیگر، نرخ ماشین‌آلات در بازار داخلی بیش از ۲.5 برابر نرخ خارجی شده است. البته مسئولان بارها مطرح کرده‌اند که مشکل را حل می‌کنند، اما با ورود به بازار متوجه می‌شویم که لودر همچنان قیمت گزافی دارد. حقوق دولتی مسئله دیگر است که به‌صورت غیرکارشناسی تعیین می‌شود و در بسیاری از موارد فشار گسترده‌ای بر معدنداران وارد می‌کند، چراکه بیش از توان پرداختی آنهاست. البته در برخی موارد حقوق دولتی بسیار بالاست و در موارد دیگر، بسیار پایین که این مهم نیازمند بررسی دقیق و مورد به مورد است.
وی در پایان گفت: امروزه به‌دلیل عدم‌شناخت بازارهای بین‌المللی و مشکلات ناشی از تحریم، صنعتگران در روابط تجاری آگاهی لازم را نداشته و در نتیجه عادت کرده‌اند که مشتری درب کارخانه آمده و سنگ را از آنها به روش سنتی خریداری کند. این شرایط وضعیت صادرات سنگ ایران را محدود کرده است. براساس آمارها، حجم صادرات در سال ۱۴۰۳ حدود ۹۵۰ هزار تن سنگ بریده بوده که معادل حدود ۱۸میلیون مترمربع سنگ فرآوری‌شده و معادل حدود 2 میلیون تن سنگ‌خام است. این سنگ‌ها عمدتا به کشورهای همسایه و بازارهای منطقه مانند ترکیه، ترکمنستان، دوبی و عراق صادر می‌شود. متاسفانه نرخ هر مترمربع سنگ در این بازارها بسیار پایین است و چیزی حدود ۱۲ دلار است.
در برخی موارد، سوبسید انرژی در هر مترمربع حدود ۵ دلار است، یعنی انرژی که کشور هزینه آن را می‌دهد، به‌صورت سوبسید صادر می‌شود و سودی نصیب کشور نمی‌کند. اینها در حالی است که کارخانه‌دار هم اعلام می‌کند که باوجود این شرایط، همین تعداد مشتری هم که از ما خرید می‌کنند، جای شکر دارد و باعث شده که تعطیل نشویم.
باتوجه به چنین شرایطی، نیاز به تغییر ساختار و تقویت متولیان صنعت سنگ است. انتظار می‌رود که دولت منش و رفتار خود را تغییر دهد و در این زمینه پاسخگو باشد. کارشناسان خواستار تغییر ساختاری در وزارتخانه‌ها و نهادهای مرتبط هستند تا بتوانند به‌صورت موثرتر مسائل را پیگیری و حل کنند، همچنین از اهمیت نقش تشکل‌های صنفی و انجمن‌ها در حل مشکلات صنعت نباید غافل شد.
سنگ‌های قیمتی در ایران هیچ جایگاهی ندارند
اسماعیل خزری، کارشناس ارشد کانی شناسی در ارتباط با وضعیت صادرات سنگ‌های گران‌نرخ ایران به صمت گفت: متاسفانه سنگ‌های قیمتی در ایران هیچ جایگاهی ندارند و هیچ بازاری هم برای سنگ‌های قیمتی در ایران وجود ندارد. فقط چند مورد در بخش خراسان‌جنوبی وجود دارد که آنها هم به‌صورت شخصی، کارگاه زده و فعالیت‌هایی در این زمینه دارند. در برخی شبکه‌های خبری هم، تبلیغاتی برای این افراد انجام می‌شود که می‌گویند در زمینه سنگ‌های قیمتی، کارهایی انجام می‌گیرد. در واقع در برخی اخبار می‌خواهند عنوان کنند که بازار سنگ‌های قیمتی خوب است، در حالی که اصلا این‌گونه نیست. خزری ادامه داد: بیشتر سنگ‌های ارزشمند ایرانی به‌صورت خام و بدون شناسنامه صادر می‌شوند، در حالی که ما بهترین سنگ‌های کلکسیونی جهان را دارا هستیم که حتی در کتاب‌های قدیمی هم آمده است. سنگ‌های قیمتی ایران شناخته‌شده نیستند، اما متاسفانه این سنگ‌ها استخراج می‌شوند و کاملا غیرقانونی از مرزها به‌صورت خام و فرآوری‌نشده خارج می‌شوند. در چنین شرایطی است که نه سنگ‌های ایرانی شناخته می‌شوند و نه اینکه معلوم می‌شود درآمدهای این بخش کجا می‌رود؟ وی گفت: بخش خصوصی در این حوزه سرمایه‌گذاری خاصی انجام نمی‌دهد، بنابراین مشکل اصلی از طرف بخش دولتی است. بخش دولتی، به‌ویژه سازمان زمین‌شناسی صنعت و معدن، باید مشکلات بخش سنگ‌های قیمتی را برطرف کنند. در ایران، سنگ‌های قیمتی بسیار خوبی وجود دارند. اینکه عده‌ای می‌گویند ما سنگ‌های خوبی نداریم، صحت ندارد. مشکل این است که هیچ سازمان یا ارگانی روی سنگ‌های قیمتی و ارزشمند، فعالیت نکرده تا این بخش توسعه پیدا کند. وی افزود: عناصر نادر خاکی در ایران وجود دارد، اما بسیاری از معدنکاران اصلا تمایلی ندارند که روی چنین مواردی کار کنند. زیرا از یک‌سو، توان فرآوری این محصولات وجود ندارد، یعنی اصلا دستگاه و تکنولوژی‌های فرآوری این ماده معدنی در ایران وجود ندارد تا معدنکاران رغبتی برای فعالیت روی آن داشته باشند و از سوی دیگر، اگر این ماده معدنی استخراج شود، برای فرآوری باید به کشورهای دیگر ارسال شود تا فرآوری در آنجا انجام گیرد و هزینه هنگفتی برای این مسئله پرداخت شود، برای همین معدنکاران اصلا روی موارد این‌چنینی کار نمی‌کنند.
سخن پایانی
صنعت سنگ ایران باید بتواند با گذار از بحران‌های موجود، جایگاه خود را در سطح جهانی ارتقا دهد. ضروری و لازم است که مسئولان بتوانند، بسترهای مناسب سرمایه‌گذاری بخش خصوصی و همچنین سرمایه‌گذاری خارجی را فراهم کنند تا صنعت سنگ ایران به شکوفایی برسد.
