آینده بورس در سایه تهدید اسنپ‌بک

بازار سرمایه روز گذشته شاهد سقوط قابل‌توجه شاخص‌ها بود؛ سقوطی که نه از دل ترازنامه شرکت‌ها بلکه از بیرون و در نتیجه اخبار سیاسی و بین‌المللی رقم خورد. خبر بازگشت احتمالی مکانیسم ماشه یا «اسنپ‌بک» بار دیگر نگرانی‌های سنگینی را بر دوش فعالان اقتصادی و سهامداران گذاشت و فضای بورس را به‌شدت منفی کرد.

گزارش‌های میدانی از تالار شیشه‌ای حکایت از آن دارد که سهامداران حقیقی با نگرانی دست به فروش‌های هیجانی زده‌اند و حتی نمادهای بنیادی و صادرات‌محور نیز از فشار فروش در امان نماندند. این در حالی است که کارشناسان پیش‌بینی کرده بودند پس از اصلاح‌های اخیر، بازار سرمایه آماده بازگشت به مدار تعادل است، اما خبرهای سیاسی تمام معادلات را بر هم زد. مکانیسم ماشه یا اسنپ‌بک یکی از بندهای توافق هسته‌ای برجام است که به کشورهای عضو اجازه می‌دهد در صورت نقض تعهدات توسط ایران، تحریم‌های پیشین سازمان ملل را به‌صورت خودکار بازگردانند. به‌بیان ساده، این مکانیزم می‌تواند ایران را به شرایط تحریمی پیش از برجام بازگرداند.

بازار سرمایه ایران که بخش مهمی از آن متکی به صادرات نفت، پتروشیمی و فلزات اساسی است، به‌شدت نسبت به تحریم‌ها حساس است. بازگشت تحریم‌ها به‌معنای محدود شدن صادرات، کاهش درآمدهای ارزی، افزایش هزینه مبادلات و در نهایت کاهش سودآوری شرکت‌های بورسی خواهد بود. طبیعی است که سرمایه‌گذاران با شنیدن چنین اخباری، ریسک‌ها را بالاتر ارزیابی کرده و دست به فروش سهام بزنند.

بازتاب فضای هیجانی در بازارها

بهاءالدین حسینی‌هاشمی، کارشناس ارشد مسائل پولی و بانکی و مدیرعامل اسبق بانک صادرات ایران درباره آثار روانی اسنپ‌بک معتقد است؛ فعال شدن مکانیسم ماشه علیه ملت ایران، آثار مربوط به خود را دارد و نمی‌توان این آثار را منکر شد؛ اما چیزی که قابل‌توجه است، آثار روانی این مکانیسم است.

این کارشناس درباره افزایش نرخ ارز تاکید کرد؛ افزایش نرخ ارز در روزهای اخیر دلیل اقتصادی ندارد و به‌دلیل نگرانی‌های فعال ‌شدن مکانیسم ماشه علیه کشورمان بوده است؛ بنابراین جهش نرخ ارز را نمی‌توان ناشی از کمبود عرضه یا افزایش تقاضای واقعی دانست، بلکه باید آن را بازتابی از فضای هیجانی بازار و نگرانی‌های عمومی تلقی کرد.

این کارشناس یادآور شد: نکته حائزاهمیت این است که حتی در صورت عدم‌نتیجه‌بخش بودن راه‌حل دیپلماتیک و پس از فعال شدن مکانیسم ماشه، بازار خواهد فهمید که اتفاق خاصی نیفتاده است و حباب نرخ ارز از بین خواهد رفت.

تصمیمات سیاستمداران می‌تواند به بهبود اوضاع کمک کند

آلبرت بغزیان، تحلیلگر اقتصادی در پاسخ به اینکه فضای پس از بازگشت تحریم‌ها را چگونه ارزیابی می‌کند، می‌گوید: در این زمینه عده‌ای معتقدند که تحریم‌های موجود، عمدتا تحریم‌های امریکا هستند و تحریم‌های اروپا اساسا سختگیرانه‌تر از تحریم‌های امریکا نخواهد بود. موضوع اینجاست که علاوه بر غیرقانونی بودن تحریم‌های یک‌جانبه امریکا و عدم‌حمایت اروپا از آن، با فعال شدن مکانیسم ماشه، این تحریم‌ها جنبه قانونی و رسمی پیدا خواهند کرد. در این شرایط، حتی اگر امریکا در زمینه تشدید تحریم‌ها نظری ارائه دهد، سایر اعضا نیز به‌نوعی همراهی خواهند کرد. علاوه بر این، کلیه کشورها حتی آنهایی که عضو برجام نبودند هم، موظف به‌ همراهی جهانی می‌شوند.

البته بستگی دارد که برخی کشورها کمتر یا بیشتر مایل به‌همراهی باشند و این به میزان جدیت غربی‌ها برمی‌گردد. در هر حال، محدودیت‌های ارزی و محدودیت در صادرات ایجاد خواهد شد، هرچند با همکاری چین و روسیه بخشی از این محدودیت‌ها دور زده می‌شود، اما در مجموع اقتصاد کشور به‌سمت یک وضعیت نامعلوم و پرریسک حرکت خواهد کرد.

در شرایطی که حتی محدودیت‌ها مشخص باشد، امکان بهینه‌سازی وجود دارد، اما وقتی محدودیت‌ها هر لحظه تغییر می‌کنند، راه‌های دور زدن یا دریافت ارز، مسدود یا پرهزینه می‌شوند و فشار مستقیم بر اقشار کم‌درآمد وارد خواهد شد. همان‌گونه که امروز شاهد آن هستیم و فردا نیز با شکل‌گیری انتظارات تورمی، به قیمت‌ها منتقل خواهد شد.

درباره حل این مسئله، به‌نظر می‌رسد شرایط سیاسی و تصمیمات سیاستمداران می‌تواند به بهبود اوضاع کمک کند. از نظر اقتصادی، شاید در کوتاه‌مدت راه‌حل‌هایی وجود داشته باشد، اما در بلندمدت، امکان تدوین برنامه توسعه یا برنامه مقابله با تحریم‌ها وجود ندارد. بنابراین حل مسئله تنها از طریق مذاکرات و مسیر سیاسی امکان‌پذیر است. جزئیات مربوط به تحریم‌ها ممکن است به‌تعویق بیفتد یا ایران بتواند با آغاز مذاکرات و ارائه توضیحات، فرصت بیشتری برای آماده‌سازی ایجاد کند. در هر حال، رفع این چالش در حوزه سیاست قابل‌حل است و صرفا سیاسی نیست.

بازار سرمایه ایران ناتوان در برابر شوک‌های سیاسی

فردین آقابزرگی، تحلیلگر بازار سرمایه اظهار کرد؛ مشکل بورس ما این است که با کوچک‌ترین خبر منفی، دچار شوک می‌شود و این نشان‌دهنده شکنندگی اعتماد سهامداران است. اگر سیاست‌گذاران به‌جای وعده‌های کوتاه‌مدت، یک برنامه بلندمدت برای حمایت از بازار ارائه می‌دادند، امروز شاهد چنین ریزش‌هایی نبودیم.

باوجود فضای منفی امروز، کارشناسان تاکید می‌کنند که نباید بازار سرمایه را فقط با اخبار روزانه تحلیل کرد. در میان‌مدت، آنچه برای بورس تعیین‌کننده است، وضعیت سودآوری شرکت‌ها، سیاست‌های ارزی و مالی دولت و همچنین ثبات سیاسی کشور خواهد بود. اگرچه اسنپ‌بک می‌تواند فشار جدی بر اقتصاد ایران وارد کند، اما تجربه نشان داده است که بازار سرمایه پس از عبور از شوک‌های اولیه، به‌تدریج به تعادل بازمی‌گردد.با این حال، یک نکته روشن است؛ بازار سرمایه ایران بدون تقویت اعتماد عمومی و شفافیت سیاست‌گذاری، نمی‌تواند در برابر شوک‌های سیاسی مقاومت کند. سقوط شاخص‌ها بیش از آنکه نشانه ضعف بنیادی شرکت‌ها باشد، بیانگر ضعف در مدیریت انتظارات و نبود پشتوانه‌های حمایتی برای بورس بود.

سخن پایانی

سقوط روز گذشته بورس بار دیگر نشان داد که بازار سرمایه ایران به‌شدت در برابر تحولات سیاسی آسیب‌پذیر است. خبر بازگشت اسنپ‌بک نه‌تنها شاخص‌ها را سرخ‌پوش کرد، بلکه بر بی‌اعتمادی موجود در بازار نیز دامن زد. اگرچه ممکن است این مکانیزم در عمل هنوز مسیر طولانی برای فعال شدن داشته باشد، اما اثر روانی آن پیشاپیش بازار را تحت‌فشار قرار داده است.

مهم‌ترین تاثیر خبر بازگشت اسنپ‌بک، افزایش ریسک سیستماتیک در بازار است. ریسکی که نه به عملکرد یک شرکت یا صنعت، بلکه به کلیت اقتصاد و فضای سیاسی کشور گره خورده است. این سطح از ریسک موجب می‌شود تا سرمایه‌گذاران خارجی از بازار دوری کنند و سرمایه‌گذاران داخلی نیز ترجیح دهند، نقد بمانند.

صنایع بزرگ بورس مانند پتروشیمی‌ها، فولادی‌ها، معدنی‌ها و پالایشی‌ها از تحریم‌ها بیشترین آسیب را می‌بینند. تحریم‌های بانکی و تجاری باعث می‌شود این شرکت‌ها نتوانند محصولات خود را به‌راحتی صادر کنند یا مجبور شوند با تخفیف‌های سنگین بفروشند. همین امر به‌طورمستقیم بر سودآوری آنها اثر منفی می‌گذارد.

از سوی دیگر، احتمال تشدید تحریم‌ها می‌تواند منجر به افزایش نرخ ارز شود. افزایش نرخ ارز به‌طوربالقوه برای شرکت‌های صادرات‌محور یک مزیت است، اما تجربه نشان داده که هزینه‌های نقل‌وانتقال، محدودیت‌های بانکی و ریسک‌های ناشی از تحریم، این مزیت را خنثی می‌کند. در مقابل، شرکت‌های واردات‌محور و صنایع وابسته به مواد اولیه خارجی از جهش نرخ ارز زیان سنگینی می‌بینند.

بازار سرمایه ایران در سال‌های اخیر به‌شدت از بی‌اعتمادی سرمایه‌گذاران رنج برده است. هر بار که فضای سیاسی کشور دستخوش تنش می‌شود، سرمایه‌ها به‌سمت بازارهای موازی مانند ارز، طلا و مسکن حرکت می‌کنند. امروز نیز خروج سنگین نقدینگی از بورس نشان داد که سهامداران بیش از هر چیز نگران آینده و ثبات بازار هستند. اگرچه هنوز مکانیسم ماشه به‌طور‌رسمی فعال نشده و تصمیم‌گیری‌های نهایی باقی مانده است، اما اثر روانی آن بر بازار سرمایه به‌مراتب قوی‌تر از واقعیت اقتصادی است. همین شایعه کافی بود تا موج فروش در کل بازار شکل بگیرد. در چنین شرایطی، حتی اخبار مثبت اقتصادی نیز توان اثرگذاری ندارند. کارشناسان بازار سرمایه معتقدند؛ واکنش بورس به اخبار سیاسی قابل‌پیش‌بینی بود.

راهکار برون‌رفت از چنین وضعیت‌هایی نه در انکار اخبار یا حمایت‌های مقطعی، بلکه در ایجاد یک استراتژی پایدار برای مدیریت ریسک‌های سیاسی و اقتصادی است. تقویت دیپلماسی اقتصادی، شفافیت در سیاست‌های ارزی و حمایت هدفمند از صنایع کلیدی می‌تواند بازار سرمایه را در برابر چنین شوک‌هایی مقاوم‌تر کند. در غیر این صورت، هر بار با شنیدن خبر تازه‌ای از تحریم یا فشار سیاسی، بورس سقوط خواهد کرد و سرمایه‌گذاران بیش از پیش از تالار شیشه‌ای فاصله خواهند گرفت.