آخرین گام تجارت آزاد با اوراسیا

سال ۱۴۰۳ شاهد یک اتفاق مهم در تجارت خارجی ایران بود؛ بعد از حدود ۹ سال مذاکره، آخرین گام تجارت آزاد با اوراسیا، برداشته شد و ۱۳ اسفند، رئیس مجلس قانون «موافقت‌نامه تجارت آزاد بین جمهوری اسلامی ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا و کشورهای عضو آن» را برای اجرا به رئیس‌جمهور ابلاغ کرد.

این موافقت‌نامه، نخستین و کامل‌ترین موافقت‌نامه تجاری ایران است و اجرای آن در طول یک دهه گذشته و همزمان با تشدید تحریم‌های غرب علیه ایران به یکی از مهم‌ترین اهداف اقتصادی کشور در بخش تجارت خارجی بدل شده بود؛ به‌ویژه که اجرای موافقت‌نامه تجارت ترجیحی برای ۵۰۰ قلم کالا میان ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا، یک تجربه موفقیت‌آمیز بوده و رویکرد نگاه به شرق و همکاری بیشتر با شرکای منطقه‌ای در شرایط تحریم را تقویت کرد.

 همان‌طور که از نام آن پیداست، این موافقت‌نامه با هدف تجارت آزاد و با تعرفه صفر حدود هزار قلم کالا نوشته شده است و شامل ۱۱ فصل و یک ضمیمه مربوط به فهرست‌های کالایی دوطرف توافق است. این یک تجربه جدید و البته مهم برای کشور محسوب می‌شود. ایران پیش از این، تجربه امضای موافقت‌نامه تجارت آزاد با سوریه را داشت، اما مفاد و ماهیت آن در عمل با تجارت آزاد فاصله داشت. سایر توافقات تجاری ایران از این نوع هم بیشتر شامل موافقت‌نامه‌های ترجیحی با تعداد اقلام و عملکردی محدود بوده است. به‌همین‌دلیل بسیاری از فعالان اقتصادی، اجرایی شدن توافق تجارت آزاد با اوراسیا را پیش‌زمینه‌ای برای پیوستن اقتصاد ایران به پیمان‌نامه‌ها و سازمان‌های مهم اقتصادی دنیا مانند عضویت در سازمان تجارت جهانی می‌دانند، اما این همه ماجرا نیست. درست است که شروع تجارت آزاد با اوراسیا از اردیبهشت امسال، فعالان بخش خصوصی را به رونق بخشی تجارت خارجی امیدوار کرده، با این حال اما و اگرهای زیادی برای آمادگی ایران در اجرای این توافق و حذف تعرفه ورودی ۸۷ درصد اقلام کالایی میان ایران و کشورهای اوراسیا وجود دارد.

نقشه‌راهی برای عبور از تنگنای تحریم‌ها

براساس متن نهایی موافقت‌نامه، کالاهای کشاورزی، مواد غذایی، پتروشیمی، مصالح ساختمانی، محصولات معدنی و صنعتی ایران مشمول تخفیف‌های گسترده تعرفه‌ای خواهند شد. از سوی دیگر، ایران نیز متعهد شده است تعرفه واردات بر طیف متنوعی از کالاهای صنعتی، ماشین‌آلات، تجهیزات کشاورزی و مواد اولیه را کاهش دهد. برای مثال، صادرات پسته، خرما، زعفران، سیمان، کاشی، فولاد و محصولات پتروشیمی به روسیه و قزاقستان می‌تواند جهش قابل‌توجهی داشته باشد. در مقابل، واردات ماشین‌آلات کشاورزی از بلاروس یا غلات از روسیه با نرخ پایین‌تر می‌تواند به تعادل عرضه و تقاضا در بازار داخلی کمک کند.

حمل‌ونقل و لجستیک؛ پاشنه‌آشیل یا فرصت؟

یکی از چالش‌های تاریخی تجارت خارجی ایران، ضعف زیرساخت‌های لجستیکی و حمل‌ونقل است. اگرچه مسیر شمال ـ جنوب و کریدورهای ترانزیتی موجود می‌توانند ارتباط ایران با روسیه و قزاقستان را تسهیل کنند، اما برای بهره‌برداری کامل از مزایای این موافقت‌نامه، نیاز به سرمایه‌گذاری جدی در زیرساخت‌های بندری، ریلی و جاده‌ای احساس می‌شود.

هم‌اکنون مسیر بندر انزلی ـ آستراخان به‌عنوان یکی از کانال‌های اصلی صادرات کالاهای ایرانی به روسیه مورداستفاده قرار می‌گیرد. راه‌آهن رشت ـ آستارا و تکمیل کریدور شمال ـ جنوب می‌تواند نقش کلیدی در ارتقای ظرفیت حمل‌ونقل کالا ایفا کند. براساس تحلیل موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی، تحقق کامل ظرفیت‌های توافق تجارت آزاد با اوراسیا می‌تواند سالانه حداقل ۱۰میلیارد دلار به درآمد ارزی کشور اضافه کند. همچنین صنایع کوچک و متوسط، به‌ویژه در استان‌های شمال‌غرب، شمال و شمال‌شرق کشور که به بازارهای اوراسیا نزدیک‌تر هستند، از این فرصت بهره‌مند خواهند شد. صادرات پایدار به کشورهای همسایه به‌معنای افزایش ظرفیت تولید، بکارگیری نیروی انسانی و رونق اقتصادی در مناطق مرزی خواهد بود. به‌علاوه، وابستگی به بازارهای سنتی مانند عراق و افغانستان کاهش یافته و تنوع در مقاصد صادراتی حاصل خواهد شد. بدون شک، بهره‌برداری موثر از این موافقت‌نامه بدون مشارکت فعال بخش خصوصی ممکن نیست. اتاق‌های بازرگانی، شرکت‌های صادراتی و اتحادیه‌های صنفی باید از هم‌اکنون با مطالعه دقیق متن توافقنامه و شناسایی مزیت‌های رقابتی خود، برنامه‌ریزی صادراتی انجام دهند. یکی از نگرانی‌ها درباره تجارت آزاد، احتمال هجوم کالاهای ارزان نرخ خارجی به بازار داخلی و آسیب به تولیدکنندگان داخلی است. در همین راستا، ایران سازکارهایی را برای اعمال تعرفه‌های حفاظتی و نظارت بر واردات پیش‌بینی کرده است. همچنین برخی کالاهای حساس از فهرست کاهش تعرفه خارج شده‌اند تا فضای رقابتی منصفانه حفظ شود. از سوی دیگر، فراتر از جنبه‌های اقتصادی، پیوستن به توافق تجارت آزاد با اوراسیا، پیام روشنی از تغییر جهت‌گیری سیاست خارجی ایران به‌سمت شرق و همکاری‌های منطقه‌ای در بستر چندجانبه‌گرایی است. در شرایطی که غرب همچنان در مسیر فشار حداکثری حرکت می‌کند، نزدیکی با بلوک‌هایی چون بریکس، شانگهای و اوراسیا می‌تواند به ارتقای جایگاه ژئوپلتیکی ایران کمک کند.

شرکت‌ها را به میدان برگردانید

عبدالله مهاجر دارابی، نایب‌رئیس اتاق مشترک ایران و روسیه در رابطه با آغاز تجارت آزاد با اوراسیا به صمت گفت: اگر ارز تک‌نرخی باشد و موضوع رفع تعهد ارزی حل شده، محدودیت‌های FATF برطرف و زیرساخت‌های حمل‌ونقل فراهم شود و دولت به نظرات کارشناسانه اتاق در این حوزه توجه کند، قطعا تجارت با اوراسیا برای ما یک فرصت خواهد بود. وی با تاکید بر اهمیت فعال شدن شرکت‌های بزرگ بخش خصوصی در تجارت با اوراسیا، ادامه می‌دهد: با تداوم مشکلات رفع تعهد ارزی، نقل و انتقالات مالی و FATF، شرکت‌های بزرگ بخش خصوصی برای ورود به بازارهای صادراتی مانند اوراسیا انگیزه کافی ندارند. باید این شرکت‌ها را به میدان برگرداند.

فوری‌ترین اقدام برای ورود به تجارت آزاد با اوراسیا

صدرالدین نیاورانی، نایب‌رئیس کمیسیون صادرات اتاق ایران در رابطه با آغاز تجارت آزاد ایران با اوراسیا از اردیبهشت ۱۴۰۴ به صمت گفت: بخش خصوصی ایران، مثل قایق‌های کوچک روی دریا هستند. شرکت‌های ما کوچک و آسیب‌پذیر است. هر شرکتی که بتواند با توفان و موج تجارت آزاد با اوراسیا خود را هماهنگ کند، برنده است. اما هر شرکتی که این کشورها را نشناسد و از بازارهای جهانی آنها و میزان تعرفه‌های تجاری‌شان با کشورهایی مثل چین و هند بی‌اطلاع باشد و نداند شرایط گمرکات آنها چیست و چه توانی برای جابه‌جایی کالا دارند، صد درصد متضرر خواهد شد. بنابراین اتاق ایران علاوه بر این باید به‌طورجدی مطالبه ‌بروزرسانی سیستم حمل‌ونقل و ناوگان جاده‌ای، ریلی و دریایی را از دولت مطرح و دنبال کند. وی فوری‌ترین اقدام برای ورود به تجارت آزاد با اوراسیا را همسان‌سازی سیستم حمل‌ونقل کشور دانست و توضیح داد: سیستم حمل‌ونقل ما اروپایی ـ امریکایی است و در تعاملات تجاری با روسیه و اوراسیا با مشکلاتی همراه است. کانتینرهای داخلی کشور بیشتر از ۲۲ تن اجازه جابه‌جایی بار ندارند، اما کانتینرهای روسی بین ۶۰ تا ۷۰ تن بار حمل می‌کنند. وقتی 3 کانتینر ۲۲ تنی ما به گرگان برسد و بخواهد به کانتینرهای روسی منتقل شود، حدود ۴ تا ۵ تن از کانتینر خالی خواهد ماند. این هم موجب جابه‌جایی و تکان خوردن بار می‌شود و هم حدود ۴ یا ۵ تن باری که رایگان می‌تواند تا آلماتی برود، در عمل حمل نمی‌شود. برای حل این مشکل، ما باید وزارت راه را قانع کنیم که اجازه یک‌تن بارگیری بیشتر را به ما بدهد. اما همین دست اقدامات کوچک نیز هنوز انجام نشده است. نیاورانی ادامه داد: به‌علاوه، ریل‌های ما با ریل‌های آنها همخوانی ندارد. قطارهای باری آنها سریع‌تر حرکت می‌کنند، در حالی که ما متاسفانه قطارهای مسافری از رده خارج‌شده را به حمل بار اختصاص داده‌ایم. این قطارها سرعت زیادی ندارند،بنابراین جابه‌جایی کمی دارند. یعنی ممکن است مسیری که یک واگن به‌طورنرمال در ۶ ساعت طی کند، این قطارها در ۶ روز طی کنند. حمل‌ونقل ریلی ما بسیار کند و فرسوده است و فعلا حتی یک کانتینر یخچالی نداریم.

مهم‌ترین آسیب‌های تجارت آزاد با اوراسیا

نایب‌رئیس کمیسیون صادرات اتاق ایران، به آسیب‌های احتمالی تجارت آزاد با اوراسیا اشاره کرد و افزود: با آزاد شدن مراودات بخش کشاورزی ما ممکن است آسیب ببیند و تولیدات آنها بازار این بخش را تغییر دهد، چراکه به‌عنوان مثال، قزاقستان تولیدکننده بزرگ مویز است و بازار چین را تامین می‌کند. با تجارت آزاد اوراسیا این محصول به‌راحتی وارد کشور شده و به تولید داخل ما آسیب خواهد زد.  امیدوارم از طریق سازمان حفظ نباتات بتوانیم جلوی اینها را بگیریم تا بازار خودمان را آماده کنیم. بخشی از این کشورها قراردادهای تجاری با چین دارند. از این‌رو تجارت آزاد ما با اوراسیا ممکن است باعث شود کالاهای چینی وارد بازار ما شوند و بازار داخلی امروز ما دچار سردرگمی شود. به این شکل که یک کالای چینی اگر از مسیر اوراسیا وارد شود ارزان‌تر و از مسیر جنوب وارد شود، گران‌تر به بازار ما برسد.

وی با بیان اینکه تجارت آزاد با اوراسیا یک فرصت عالی است، اما باید دید ما چه میزان آماده ورود به آن هستیم، گفت: ما در دریای خزر فقط ۴۰ عدد کانتینر یخچالی داریم که یعنی صفر؛ چراکه باید دست‌کم هزار کانتینر یخچالی داشته باشیم.

ما برنده نیستیم!

نایب‌رئیس کمیسیون صادرات اتاق ایران با بیان اینکه بخش خصوصی به‌شدت زمان کمی برای انطباق با تجارت آزاد، دارند، اظهار کرد: ما مقدار زیادی گندم و جو و محصولات کشاورزی از روسیه با تعرفه ۵ درصد وارد می‌کنیم. محصولات صادراتی‌مان از جمله محصولات گلخانه‌ای و سبزی و صیفی‌جات و خشکبار و پسته را نیز با تعرفه ۲۵درصد به روسیه صادر می‌کنیم، بنابراین با اجرای تجارت آزاد اوراسیا، ما برنده این موازنه هستیم. اما آیا این منجر به افزایش صادرات ما خواهد شد؟ خیر.

سخن پایانی

تجارت آزاد با اتحادیه اقتصادی اوراسیا، یک فرصت تاریخی برای اقتصاد ایران است؛ فرصتی که در صورت برنامه‌ریزی دقیق، بهبود زیرساخت‌ها و حضور فعال بخش خصوصی، می‌تواند بخشی از بن‌بست‌های موجود در حوزه تجارت خارجی را مرتفع سازد. آنچه اهمیت دارد، عبور از نگاه شعاری و حرکت به‌سوی اجرای دقیق و مستمر تعهدات و بهره‌گیری هوشمندانه از ظرفیت‌های این توافقنامه است.