حشرات، مزاحمان پرفایده
در دنیای امروز ما گرچه حشرات موجودات موذی و مزاحم به‌حساب می‌آیند و به‌نوعی در زندگی روزمره ما تداخل ایجاد می‌کنند و اغلب آنها داز بین می‌بریم اما از نقش و اهمیت آنها در حفظ تعادل و چرخه طبیعت غافل هستیم. این نقش به میزانی پررنگ است که امروزه کارشناسان و پژوهشگران کشاورزی و محیط‌زیست، هشدارهایی را درباره از بین رفتن حشرات و شروع بحران‌هایی برای آینده طبیعت و کشاورزی اعلام می‌کنند. بر همین اساس در این گزارش صمت به بررسی نقش حشرات و میزان بهره‌وری آنها در کشاورزی کشور پرداخته‌ایم که در ادامه می‌خوانید.
۸ میلیارد انسان در مقابل ۱۰ کوینتیلیون
تعداد آنها بر کره زمین به ۱۰ کوینتیلیون (۱۰ همراه با ۱۷ صفر) می‌رسد. جز حشراتی که برای ما مفید هستند، برخی از آنها برای انسان‌ها آسیب‌زا و مضر نیز هستند. مانند پشه‌هایی که مالاریا را گسترش می‌دهند و آفات مهاجمی که جنگل‌ها، باغ‌ها و محصولات را ویران می‌کنند. اما برخی از آنها هم مانند زنبورعسل هستند که تقریبا بدون آنها نمی‌توانستیم زندگی کنیم. حشرات مفید علاوه بر گرده‌افشانی گل‌ها و کمک به کشاورزی، به کنترل آفات کشاورزی نیز کمک می‌کنند و در حفظ تعادل اکوسیستم‌های طبیعی بسیار مهم هستند. کمابیش۸۰ درصد گونه‌های جهان را حشرات تشکیل می‌دهند که این مهم آنها را به متنوع‌ترین گروه از حیوانات در جهان تبدیل کرده است.
باتوجه به نقش حشرات در کشاورزی، پژوهشگران در سراسر دنیا، در حال استفاده از قدرت حشرات مفید برای افزایش عملکرد محصول، کنترل گیاهان مهاجم و دور نگه داشتن آفات کشاورزی هستند. مارگارت اسمیت، استاد اصلاح نباتات و ژنتیک و مدیر ایستگاه آزمایش کشاورزی دانشگاه کرنل (ESC) می‌گوید: «مسلما، افراد فعال در کشاورزی و تحقیقات کشاورزی، زمان زیادی را صرف کنترل و مدیریت آفات می‌کنند، اما حقیقت این است که بدون حشرات، سیستم‌های غذایی و اکوسیستم‌های جهانی ما از بین می‌رود.» بیشتر گونه‌های پرندگان و دوزیستان بدون خوردن حشرات منقرض می‌شوند که عواقب زیادی در شبکه غذایی داشته و به اکوسیستم و کشاورزی آسیب می‌رساند. بدون پرندگان و حشرات، بسیاری از محصولات غذایی ما که متکی به گرده‌افشانی خارجی هستند، ناپدید خواهند شد.
دنیا در حال بازگشت به کشاورزی حفاظتی است
مهتا بذرافکن، هیدروجامعه‌شناس در گفت‌وگو با روزنامه صمت در این زمینه گفت: همواره قبل از ساخت سموم و کودهای شیمیایی به خودی خود چرخه زندگی حشرات در طبیعت وجود داشت که خودشان از خودشان مراقبت می‌کردند.
وی ادامه داد: گرچه برخی حشرات از نظر آسیب رساندن به مواد غذایی انسان‌ها آفت به‌حساب می‌آیند، اما به‌طورکلی حشرات زیست‌مندانی هستند که سهم خود را از طبیعت می‌گیرند. به‌طورکلی در این چرخه برخی حشرات دشمن برخی دیگر بوده‌اند و به‌نوعی خود تعادل در میزان و تعداد را ایجاد می‌کردند. حال با ورود انسان‌ها به چرخه تولید غذا، حشراتی که در این چرخه تولید قرار گرفتند، به‌عنوان آفت شناسایی شده و اغلب توسط انسان‌ها از بین می‌روند. به‌عبارت‌دیگر، ما در کشاورزی و چرخه تولید غذا با سم‌پاشی‌های وسیع انجام‌گرفته، برخی حشرات مفید در این چرخه را نیز از بین برده‌ایم و برخی از گونه‌های حشرات که دشمن طبیعی نداشتند، زیاد شدند؛ در نتیجه هنر ما این بود که به‌نوعی این تعادل را بر هم زدیم! در واقع ما نه‌تنها با آفات مبارزه نکردیم، بلکه با سم‌پاشی‌هایی که انجام دادیم، موجب از بین رفتن حشرات مفید نیز شدیم. به‌عبارت‌دیگر، گونه‌های غالب از حشراتی که دشمنی نداشتند در طبیعت ماندند و اکنون در طبیعت هیچ گونه‌ای نداریم که بخواهد مبارزه بیولوژیکی خود را انجام داده و به کمک انسان‌ها نیز بیاید.
این هیدروجامعه‌شناس، با اعلام در معرض خطر بودن گونه زنبور عسل وحشی، افزود: در حال حاضر حتی گونه زنبور عسل وحشی نیز در معرض خطر است. نه‌تنها کفشدوزک، بلکه بسیاری از گونه‌هایی که برای تکثیر به مداخله حشرات نیاز داشتند، این امکان را از دست دادند، در نتیجه تنوع زیستی ما آسیب زیادی دیده است و خیلی از گونه‌های حشرات در معرض انقراض قرار گرفته‌اند. چراکه آنها همزیست حشرات دیگر بوده و به‌نوعی زندگی آنها به هم وابسته است.
وی تاکید کرد: در واقع ما با کشاورزی ناپایدار خود این تعادل را برهم زدیم و به‌نوعی سربازان بیولوژیک را نابود کردیم؛ موجوداتی که برای ما و طبیعت مفید و ضامن تنوع زیستی بئده و هستند.
این هیدروجامعه‌شناس در پاسخ به سوال راه‌حل برای بازگشت این تعادل به محیط‌زیست چیست، نیز گفت: راه‌حل کشاورزی حفاظتی است که اگر به آن عمل کنیم، می‌توانیم تعادل چرخه طبیعت را نیز به آن بازگردانیم. در کشاورزی حفاظتی، استفاده از هرگونه سم و کود شیمیایی ممنوع است و از کودهای طبیعی و مبارزان بیولوژیکی برای کشاورزی استفاده می‌کنیم.
وی افزود: هم‌اکنون در تمام دنیا برخی حشره‌شناس‌ها روی تکثیر حشرات و بازگشت آنها به چرخه تولید غذایی فعالیت می‌کنند تا به‌نوعی به کشاورزی حفاظتی و بازگشت تنوع زیستی به طبیعت کمک کنند. برای مثال برخی افراد کفشدوزک‌ها را تکثیر کرده و به باغداران می‌فروشند.
بذرافکن بااشاره به لزوم استفاده از کشاورزی حفاظتی تاکید کرد: دنیا در حال ترمیم این چرخه با بهره‌مندی از کشاورزی حفاظتی است. اما متاسفانه ما همچنان نسبت به ورود به این چرخه غافل هستیم و این نوع از کشاورزی شاید در حد محدود چند هکتاری توسط برخی از اساتید انجام می‌گیرد که باتوجه به وسعت کشاورزی ما و میزان آسیبی که به این چرخه زده‌ایم، قابل‌قیاس نیست.
وی در پایان سخنان خود گفت: کشاورزی حفاظتی به برخی مولفه‌های خاص مانند کاهش سطح زیرکشت، آب قابل برنامه‌ریزی و هماهنگی بین نسبت سطح زیرکشت و آب، استفاده از کودهای زیستی و کاشت حبوبات به‌منظور حفاظت از هیدروژن خاک و... نیاز دارد که متاسفانه ما در کشورمان به آن توجه خاصی نمی‌کنیم و کشاورزان حاضر به انجام آن نیستند. از طرف دیگر، سطح زیرکشت ما به میزانی افزایش یافته است که حاضر به بازگشت به میزان قبلی نیستیم.
چرای دام، زندگی حشرات را تغییر می‌دهد
ایسنا در گزارشی به نابودی زندگی حشرات با چرای دام‌ها پرداخته است که طبق این گزارش؛ در بسیاری از نقاط جهان، مناظر سنتی که زمانی تحت‌سلطه علفخواران وحشی بوده، دستخوش تغییرات شگرفی شده و جایگزینی چرندگان بومی، منجر به تغییر در ترکیب خاک، تنوع گیاهی و تعادل ظریف فعل و انفعالات شکارچی و شکار شده است.
این تغییرات اغلب نامحسوس هستند و طی سال‌ها مشخص می‌شوند، اما عواقب آنها می‌تواند گسترده باشد. نتایج تحقیق کنونی منتشرشده در سایت Earth، نشان می‌دهد که چگونه این تغییر روی بندپایان ساکن زمین از جمله عنکبوت‌ها، کنه‌ها و حشرات دیگر تاثیر می‌گذارد.
یافته‌ها، روند نگران‌کننده‌ای را مشخص کرد؛ جمعیت عنکبوت‌ها در حال کاهش است،در حالی که موجودات ناقل بیماری مانند کنه‌ها در حال افزایش هستند. این تغییرات پیامدهای مستقیمی بر تنوع زیستی، ثبات اکولوژیکی و حتی سلامت انسان دارد.
گسترش مناطق چرای دام چندین دهه است که مناظر سراسر جهان را تغییر شکل داده است. دامداران و مشاغل مرتبط با کشاورزی با افزایش تقاضای جهانی برای گوشت و محصولات لبنی، زمین‌های بیشتری را برای گاو، گوسفند و سایر حیوانات چرا پاک می‌کنند. در مکان‌هایی مانند جنگل‌های بارانی آمازون، بخش‌های وسیعی از درختان برای ایجاد مراتع قطع می‌شوند و به جنگل‌زدایی و از بین رفتن زیستگاه کمک می‌کنند. علفزارها و حتی مناطق خشک نیز اغلب به نرخ اکوسیستم‌های بومی به چراگاه تبدیل می‌شوند.
کاهش عنکبوت‌ها
محققان دریافتند که مناطق چرای دام، تعداد عنکبوت‌های کمتری اما ملخ و کنه‌های بیشتری دارند. عنکبوت‌ها با کنترل جمعیت حشرات، نقش مهمی در حفظ تعادل اکولوژیکی ایفا می‌کنند، آنها شکارچی هستند و نقش‌های زیست‌محیطی آنها شبیه به گرگ، شیر و ببر است. تعداد کم عنکبوت‌ها می‌تواند ملخ‌ها را از کنترل شکارچیان رها کند و منجر به تغییرات زیادی در اکوسیستم شود. دلایل کاهش عنکبوت نامشخص است، اما کاهش در دسترس بودن طعمه و تغییرات پوشش گیاهی، ممکن است در این زمینه نقش داشته باشد.
افزایش کنه‌ها
یکی از شگفت‌انگیزترین مشاهدات، تفاوت زیاد در فراوانی کنه بین چرندگان بومی و دام بود. ۸۰ درصد گاوها در سراسر جهان، حامل کنه هستند که هم برای حیوانات و هم برای انسان خطراتی دارد و نگرانی عمده برای بیماری‌های مشترک بین انسان و دام است.
چرای دام به روش‌های پیچیده‌ای بر ساختار پوشش گیاهی و سلامت خاک تاثیر می‌گذارد و نتایج تحقیقات جدید نشان داده است، مناطقی با چرندگان اهلی دارای ترکیبات گیاهی متفاوتی در مقایسه با مناطق دارای گیاهخواران بومی بودند. تغییرات در انواع گیاهان بر تنوع بندپایان تاثیر می‌گذارد و در دسترس بودن غذا برای گونه‌های مختلف را تغییر می‌دهد.
شرایط خاک، از جمله رطوبت و سطوح (pH) نیز تحت چرای دام تغییر می‌کند، این تغییرات جوامع میکروبی را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد و بر اکوسیستم تاثیر می‌گذارد. خاک سالم از پوشش گیاهی متنوع تشکیل می‌شود که به‌نوبه خود جمعیت بندپایان را به‌طورمتعادل حفظ می‌کند.
توصیه‌ها
محققان برای کاهش این اثرات، معرفی مجدد گیاهخواران بومی و نظارت بر بیماری‌های منتقله از طریق ناقل را پیشنهاد می‌کنند. سیاست‌های حفاظتی باید بر ایجاد تعادل در چرای دام و حفظ اکوسیستم‌ها متمرکز باشد.
احیای گیاهخواران وحشی و مدیریت چراگاه‌ها می‌تواند به بازسازی اکوسیستم‌ها و کاهش خطرات بیماری کمک کند. این تغییرات، نیازمند اقدامی برای حفاظت از تنوع زیستی و حفظ تعادل اکولوژیکی است. شیوه‌های کاربری پایدار و مدیریت بهتر مناطق چرا می‌تواند از اختلالات بیشتر اکولوژیکی جلوگیری کند.
نتایج مقاله «چرای هدفمند دام، راهکاری برای مدیریت پوشش گیاهی و دستیابی به مراتع سالم» منتشرشده در دوفصلنامه علوفه و خوراک دام نشان داد که چرای هدفمند، به‌عنوان ابزاری برای مدیریت پوشش گیاهی مراتع شناخته شده و دانش آن در حال گسترش است.
چرا هدفمند برای مدیریت پوشش گیاهی، چرای دام را از حالت قبلی خود فراتر می‌برد و هدف آن، کاربرد نوع مناسب و خاصی از دام در فصل یا دوره‌ای با شدت مشخص برای رسیدن به اهداف مدیریت پوشش گیاهی و مبارزه با گیاهان ناخواسته در ترکیب گیاهی مراتع است، در حالی که نقطه مقابل، تولید کالاهای دامی خواهد بود.
چرای هدفمند و مدیریت چراگاه‌های طبیعی می‌تواند به حفظ خاک، جانوران و منابع آبی کمک کند که فرآیندهای اکولوژیکی مانند چرخه مواد مغذی، چرخه آب و گردش انرژی را حفظ می‌کند.
سخن پایانی
حشرات هرچه باشند، نمی‌توان منکر نقش مهم و باارزش آنها در سالم نگه داشتن خاک، بازیافت مواد مغذی، گرده‌افشانی گل‌ها و محصولات کشاورزی و کنترل آفات شد. براساس اعلام کارشناسان تا پایان قرن حاضر، ممکن است تا ۴۰ درصد از گونه‌های حشرات جهان منقرض شوند. در واقع، بسیاری از جمعیت حشرات مانند زنبورها ملخ‌ها، پروانه‌ها، سوسک‌ها، مورچه‌ها و... در حال کاهش شدید در اکوسیستم‌های خود مانند دشت‌ها هستند.
