روشی مرسوم اما مخرب
هزینه بالای پاکسازی زمین‌ها، کمبود بودجه و درآمد کشاورزان، زمانبر بودن عملیات پاکسازی، کنترل آفات و علف‌های هرز، پاک شدن سریع زمین از بقایای گیاه قبلی و آسان شدن عملیات شخم برای محصول بعدی، از دلایل اصلی روی آوردن کشاورزان به استفاده از آتش برای پاک کردن زمین‌های کشاورزی خود است. غافل از اینکه این روش گاه نتیجه معکوسی بر زمین‌های کشاورزی دارد.
اگر گذرتان به حاشیه زمین‌های کشاورزی افتاده باشد، گاه دیده‌اید که کشاورزان اقدام به آتش زدن زمین‌های خود می‌کنند و آن را راهکاری مفید برای از بین بردن آفات، علف‌های هرز و جانوران مضر برای محصولات خود می‌دانند؛ روشی که به‌گفته کارشناسان، در قدیم مرسوم نبوده و فقط ۵۰ سال است که اتفاق می‌افتد.
اپیدمی خطرناک در میان کشاورزان
محمد جعفری، محقق مرکز تحقیقات کشاورزی لرستان در گفت‌وگو با روزنامه صمت، درباره این مسئله گفت: آتش زدن زمین‌های کشاورزی بعد از برداشت محصول عموما غلات با هدف از بین بردن بقایای آن و رفع مزاحمت در عملیات تهیه زمین برای کشت بعدی انجام می‌شود، اما این رفتار تبدیل به یک اپیدمی خطرناک شده و در حال حاضر در مناطقی هم که عجله‌ای برای کشت دوم ندارند، اتفاق می‌افتد.
وی افزود: البته این روش، بهترین راه برای رفع مزاحمت جمع‌آوری کاه و کلش نیست، اما به‌دلیل زمانبر بودن، نبود ادوات مناسب و بیشتر عدم‌آگاهی نسبت به مضرات آتش‌سوزی، کشاورزان ساده‌ترین راه که آتش زدن زمین‌های کشاورزی است را انتخاب می‌کنند.
وی در پاسخ به اینکه آیا این اتفاق می‌تواند موجب از بین رفتن آفات و بیماری‌های زمین‌های کشاورزی شود، گفت: در موارد نادر اعتقاد دارند که آتش زدن زمین‌های کشاورزی می‌تواند آفات، بیماری‌ها و بذور علف هرز را کنترل کند، غافل از اینکه بسیاری از بیماری‌ها در زمان خاص خود اتفاق می‌افتد و اصولا تعداد کثیری از انواع بیماری بذرزاد هستند و بسیاری از بذور علف هرز هم، مقاومت لازم را در برابر این پدیده دارند. تحقیقات نشان داده است که آتش زدن، روش موثری در کنترل آفات و بیماری و علف هرز نیست.
محقق مرکز تحقیقات کشاورزی لرستان بااشاره به تاثیر آتش زدن بر حاصلخیزی خاک، افزود: اصولا پدیده تثبیت کربن در حاصلخیزی خاک موثر است که بر اثر باقی ماندن کاه و کلش و بقایای پس از برداشت اتفاق می‌افتد، با آتش زدن زمین‌های کشاورزی، پدیده معکوس تصعید کربن رخ می‌دهد، بنابراین تاثیر آنچنانی در حاصلخیزی خاک نخواهد داشت. به‌واسطه سوزاندن زمین‌های کشاورزی، کربن وارد هوا و محیط‌زیست شده و سبب آلودگی آن می‌شود و از طرف دیگر، به‌دلیل اینکه کربن تولیدکننده ماده آلی خاک است و ماده آلی خاک نیز عامل حاصلخیزی خاک است، در نتیجه سوزاندن زمین‌های کشاورزی نه‌تنها موجب افزایش حاصلخیزی خاک نمی‌شود، بلکه کاهنده حاصلخیزی خاک نیز هست. وی ادامه داد: در یک ابعاد یک دسی‌بل خاک حدود ۷ تا ۱۰ میلیارد موجود زنده وجود دارد تا خاک آن حاصلخیز کامل باشد و هرچه حاصلخیزی خاک کمتر باشد، این موجودات نیز کمتر می‌شوند. حال با سوزاندن زمین‌های کشاورزی یا خاک، تقریبا تا عمق ۱۰ تا ۱۵سانتیمتری حرارت و دما از ۱۰۰ تا ۵۰۰ درجه افزایش می‌یابد، در نتیجه در این دما این موجودات از بین می‌روند،بنابراین علاوه بر از بین بردن مواد آلی و موردنیاز تغذیه این موجودات زنده یعنی کاه و کلش و بقایای محصولات کشاورزی، این موجودات را نیز از بین می‌بریم.
به‌گفته وی؛ این روش در گذشته مرسوم نبوده و در سده‌های اخیر رواج یافته است، به‌دلیل اینکه کشاورزان خواهان سرعت در عملیات کشت خود هستند و می‌خواهند زمین‌های کشاورزی خود را هرچه سریع‌تر برای کشت بعدی آماده کنند، از این روش استفاده می‌کنند. در حالی که طبق مقوله حاصلخیزی خاک، نباید بقایای محصولات را از سطح زمین جمع‌آوری کرد و حتی نباید آن را شخم زده و به زیر خاک برد و این اتفاق، حاصلخیزی خاک را افزایش می‌دهد. اما به‌دلیل اینکه روش‌های رفتاری کشاورزان در چندین سده اخیر منجر به افزایش گونه‌های علف‌های هرز شده است، به‌منظور تسریع در از بین بردن آنها، شروع به شخم زدن زمین‌ها می‌کنند، در حالی که این روش نیز درست نیست. اگر روش‌های عملیات زراعی به‌درستی انجام شود، ممکن است در سال‌های اول آفات و علف‌های هرز زیاد باشد، اما با قوی شدن زمین‌ها، این آفات نیز در سال‌های بعد از بین خواهد رفت.
به‌آتش کشیدن زمین‌های کشاورزی؛ درست یا غلط؟
علی دالوند، کارشناس محیط‌زیست و منابع‌طبیعی در گیتی‌آنلاین بااشاره به دلایل استفاده کشاورزان از این روش گفت: آتش زدن بقایای محصولات کشاورزی مبحث چندین ساله و گسترده‌ای است، دلیل اصلی روی آوردن کشاورزان به آتش زدن کاه و کلش گندم و جو، کنترل آفات و علف‌های هرز، پاک شدن سریع زمین از بقایای گیاه قبلی و آسان شدن عملیات شخم برای محصول بعدی است اما غافل از اینکه به‌کار بردن تناوب زراعی صحیح و استفاده مناسب از سموم، نتیجه‌ای بسیار مطلوب‌تر دارد.
وی افزود: این آتش‌سوزی‌ها علاوه بر اینکه چهره نازیبایی از طبیعت نشان می‌دهند، باعث بروز مشکلات زیست‌محیطی زیادی برای مردم و اکوسیستم منطقه و همچنین وارد آمدن خسارات اقتصادی می‌شود و گاهی آتش به مزارع همسایه نیز سرایت کرده و با سوزاندن خوشه‌های طلایی حداقل باعث خسارات مالی و روحی جبران‌ناپذیری می‌شود.
زمین کشاورزی به‌مثابه موجود زنده در نظر گرفته می‌شود، چرا که حاوی میکروارگانیسم‌ها و کرم‌های خاکی است، پس آتش زدن مزارع، از بین رفتن این موجودات مفید را در پی خواهد داشت. این میکروارگانیسم‌ها باعث تجزیه مواد آلی خاک و تبدیل آن به مواد معدنی می‌شوند، همچنین باعث تثبیت ازت در خاک و همزیستی با گیاهان خانواده لگومینوز (حبوبات) می‌شوند. آتش زدن کاه و کلش مزارع گندم و جو، باعث سفت شدن خاک خواهد شد، عناصر مغذی ماکرو و میکرو از بین رفته و همین امر فقیر شدن خاک را در پی خواهد داشت.
دالوند درباره دیگر مضرات استفاده از این روش نیز گفت: کاهش رطوبت خاک و افزایش مصرف آب و از همه مهم‌تر آلودگی محیط‌زیست، بالاترین خسارتی است که جبران آن امکان‌پذیر نخواهد بود.
آتش زدن بقایای کشت، در روستاها موجب آلودگی هوا شده و بر اثر وزش باد آلودگی جابه‌جا شده و به سایر مناطق شهر منتقل خواهد شد.
ایجاد هر نوع آلودگی هوا به استناد قانون نحوه جلوگیری از آلودگی هوا، ممنوع و غیرقانونی است و آلودگی هوا از مصادیق تهدید بهداشت عمومی شهروندان محسوب می‌شود، باتوجه به اینکه آتش زدن کاه و کلش گندم علاوه بر آلودگی هوا موجب تخریب بافت خاک نیز می‌شود.
راهکار جایگزین سوزاندن بقایای کشاورزی
داوود میرشکار، مدیرکل حفاظت محیط‌زیست خوزستان در نشست رویداد مدیریت بقایای گیاهی گفت: یکی از مشکلات ما، سوزاندن کاه و کلش مزارع کشاورزی است که امیدواریم این موضوع در استان حل و راهکاری برای کل کشور ارائه شود. آتش زدن بقایای گیاهی مزارع، برای کشاورزان فواید زودهنگامی دارد؛ اما در درازمدت مشکلاتی به‌همراه دارد. از جمله فواید آن سرعت عمل برای آماده‌سازی زمین کشاورزی برای کشت، جلوگیری از هزینه‌ها، جلوگیری از استهلاک ماشین‌آلات کشاورزی و... است؛ اما از سویی باعث آلودگی شدید محیط‌زیست، تاثیرگذاری بر حیات وحش و از بین رفتن آن، شوری خاک، از بین رفتن بافت و میکروارگانیسم خاک نیز می‌شود.
مدیرکل حفاظت محیط‌زیست خوزستان گفت: تنها باقیمانده جنگل‌های جلگه‌ای بین‌النهرین در استان خوزستان وجود دارد که متاسفانه همکاران ما درگیر آتش‌سوزی در این منطقه هستند. قریب به ۹۹ درصد آتش‌سوزی‌ها عمدی است که از زمین‌های اطراف گسترش پیدا می‌کند.
میرشکار بااشاره به مفید بودن وجود کاه و کلش در زمین کشاورزی گفت: قوانینی در منع آتش زدن مزارع کشاورزی داریم و به‌جد پیگیر این مسئله هستیم. قانون حفاظت از مراتع، جنگل‌ها و حفاظت از محیط‌زیست و هوای پاک، همگی سوزاندن بقایای گیاهی را نفی می‌کنند. براساس این قوانین، پیگیری قضایی نیز انجام می‌شود.
مدیرکل حفاظت محیط‌زیست خوزستان تاکید کرد: باید به‌دنبال روش ترویجی موثر باشیم. اقناع کشاورزان در این حوزه می‌تواند اثرگذار باشد. اطلاعیه ممنوعیت سوزاندن کاه و کلش صادر و کمیته هوای پاک استان ویژه این موضوع با حضور دانشگاه‌ها برگزار شد.
شناسایی کشاورزانی که نسبت به سوزاندن اقدام می‌کنند را از طریق دادگستری پیگیری کردیم؛ چراکه تهدید علیه بهداشت عمومی است و شعبه ویژه رسیدگی به این تخلف نیز ایجاد خواهد شد. باتوجه به کوتاهی در آموزش و هدایتگری کشاورزان در جمع‌آوری اصولی پسماندها، محیط‌زیست و جهادکشاورزی اثر نامطلوب این اقدام را از طریق رسانه‌ها باید گزارش دهند.
اثرات سوزاندن بقایای گیاهی در مزرعه
مهم‌ترین نکته‌ای که باید در ارتباط با اثرات سوزاندن بقایای گیاهی در سطح مزرعه، به آن اشاره کرد، افزایش غلظت گاز دی‌اکسیدکربن (CO۲) در اتمسفر است.
در واقع بعد از انقلاب صنعتی، غلظت دی‌اکسیدکربن در جو 2برابر شده و به ۳۲۰میلیگرم در لیتر رسیده که تا پیش از آن، این مقدار چیزی حدود ۱۳۰ تا ۱۵۰ میلیگرم در لیتر بود که حاکی از تاثیر فعالیت‌های بشری در افزایش غلظت گاز دی‌اکسیدکربن در اتمسفر است.
در چنین شرایطی که هر نوع فعالیت کشاورزی و صنعتی و حتی شخم زدن زمین (باعث اکسایش مواد آلی خاک و تولید CO۲ می‌شود، دلیل اینکه میگوییم «کشاورزی بدون شخم» حفظ همان مقدار ناچیز مواد آلی در خاک است) باعث تولید CO۲ می‌شود، آتش زدن بقایای مواد آلی به‌منزله نابودی آنچه از این مواد در خاک باقی مانده، است.
(مطالعه مقاله آشنایی با کودهای آلی به شما پیشنهاد می‌شود.) ۵۵ تا ۶۰ درصد اراضی کشور زیر یک درصد کربن آلی دارند.
به‌عبارتی ۶۰ درصد ار اراضی کشور زیر خط فقر مواد آلی هستند و حال مسئله این است که آیا در شرایطی که هیچ نوع مواد آلی به خاک اضافه نمی‌شود، آیا هر آنچه در خاک داریم، هرچند اندک را باید آتش زد؟ در واقع، این موضوع را نه‌فقط از جنبه علمی و زیست‌محیطی بلکه باید حتما از منظر کشاورز نیز موردتوجه قرار داد.
سخن پایانی
همواره عدم‌آگاهی از مزایا و معایب یک روش، موجب گسترش بهره‌گیری از آن به‌عنوان ابتدایی‌ترین راه انتخاب می‌شود. به آتش کشیدن زمین‌های کشاورزی به‌منظور آماده‌سازی آن برای کشت بعدی اتفاق می‌افتد، این موضوع چندین سال است که اغلب به‌دلیل کنترل آفات و علف‌های هرز، پاک شدن سریع زمین از بقایای گیاه قبلی و آسان شدن عملیات شخم برای محصول بعدی مرسوم شده است و باعث بروز مشکلات زیست‌محیطی زیادی برای مردم، اکوسیستم منطقه، وارد شدن خسارت‌های اقتصادی و گاه سرایت آتش به مزارع همسایه نیز می‌شود. در حالی که می‌توان از جایگزین‌های بدون دردسر و حتی مفید مانند روش‌های خرد کردن و توزیع بقایا در سطح مزرعه، رعایت تناوب در کشت گندم، چراندن دام‌ها در زمین‌های کشاورزی و کمپوست کردن بقایا استفاده کرد.
