در بررسی‌های گوناگون آسیب‌پذیری اقتصادی کشور از آلودگی هوا در چند بخش دسته‌بندی شده که در پرداخت به هر کدام از آنها نتایجی تامل‌برانگیز به‌دست می‌آید. در یک دسته مهم از آسیب‌های ناشی از آلودگی هوا سلامت اجتماعی تحت پرداخت پژوهشگران قرار گرفته که تنها در همین دسته از چند جهت هزینه‌های درمان و هدررفت سرمایه اجتماعی می‌توان به موضوع نگاه کرد. در دسته‌ای دیگر خسارت آلودگی به محیط‌زیست چه در بخش آب و چه در بخش خاک موردتحلیل قرار می‌گیرد که انتهای این زنجیره هم به انسان و سلامت او می‌رسد. در گروهی دیگر ظرفیت‌های سرمایه‌‌ساز کشور و شرایط‌شان در زمان آلودگی هوا بررسی می‌شود که در نتیجه آن به فرار سرمایه ناشی از آلودگی هوا می‌رسیم. آموزش و سلامت روان جامعه نیز دیگر دسته‌ای است که می‌توان برای شناسایی آسیب‌های آلودگی هوا تعریف کرد؛ بخشی که عموما سطح فرهنگ و اعتبار یک جامعه را در نظام بین‌البمللی رقم می‌زند. برمبنای همین نقشه‌راه بررسی آسیب‌های آلودگی هوا، می‌توان بر حمله این معضل به اقتصاد کشورها از چند جهت صحه گذاشت. آنچه در ادامه می‌خوانید نظر کارشناسان درباره تاثیرات مخرب آلودگی هوا بر اقتصاد و به‌تبع آن حیات اجتماعی است.

سلامت، نخستین قربانی آلودگی

یک کارشناس و فعال محیط‌زیست در تشریح آسیب‌های اقتصادی آلودگی هوا بیان کرد: زیان‌های اقتصادی آلودگی هوا از چند وجه قابل‌بررسی است و این‌گونه نیست که بتوانیم تاثیرات آلودگی بر اقتصاد را به‌طور کلی یا حتی صرفا به‌طور مستقیم ارزیابی کنیم. به‌بیان دقیق‌تر زیان‌های آلودگی هوا از وجوهی چون سلامت، منابع آب و خاک، تولید چه در بخش صنعت و چه کشاورزی، آموزش و... مستقیم و غیرمستقیم قابل‌بررسی است.

محمد درویش، کارشناس محیط‌زیست در گفت‌وگو با صمت درباره زیان‌های اقتصادی ناشی از آلودگی هوا بیان کرد: مهم‌ترین آسیبی که آلودگی هوا به‌دنبال دارد، در حوزه سلامت است که در همین یک بخش، آسیب‌های اقتصادی در دو بخش منابع انسانی و هزینه‌های درمان قابل‌‌بررسی است. براساس آخرین مطالعه‌ای که مرکز پژوهش‌های مجلس انجام داده، ما سالانه ۱۲.۵ میلیارد دلار هزینه درمان بیماری‌های ناشی از آلودگی هوا پرداخت می‌کنیم که این رقم گویای بغرنج بودن شرایط است. وی در تشریح آسیب آلودگی هوا به شاخص سلامت از بعد منابع انسانی بیان کرد: جدا از هزینه‌های درمان، از دست رفتن منابع انسانی که نیروی مولد و در واقع سرمایه‌های کشور هستند، آسیب دیگری است که آلودگی هوا به‌همراه دارد؛ به‌گونه‌ای که گفته می‌شود میزان مرگ‌ومیر سالانه ناشی از آلودگی هوا فقط در تهران به ۹ هزار نفر رسیده و براساس آمارها مرده‌زایی جنین در ایران حدود ۸ درصد شده است؛ این در حالی است که سیاست نظام انبساط جمعیتی است.

کاهش سرمایه انسانی

درویش با اشاره به اثرات غیرمستقیم آلودگی هوا تاکید کرد: آنچه که بیان شد تنها آسیب‌های مستقیم آلودگی هوا به جامعه انسانی و اقتصادی بوده، اما اگر این زنجیره را پی بگیریم، به تالمات روحی و روانی این مرگ‌ومیرها در خانواده و به تبع آن اجتماع می‌رسیم؛ تالماتی که قطعا کاهش بهره‌وری سرمایه اجتماعی و نیروی کار را به‌دنبال دارد، اما متاسفانه آسیب‌های اقتصادی آن به‌راحتی قابل‌ارزیابی نیست. در بیانی کوتاه آلودگی هوا مرگ انسان‌ها یا مرده‌زایی جنین را به‌دنبال دارد، نتیجه این مرگ افسردگی بازماندگان است و افسردگی فرد کاهش بهره‌وری‌اش در محیط کار و کاهش سود و به‌عبارتی آسیب اقتصادی را سبب می‌شود.

این فعال محیط‌زیست در اشاره به دیگر پیامدهای اقتصادی آلودگی هوا توضیح داد: هوای آلوده عامل تخریب و از بین رفتن پوشش گیاهی و کاهش بهره‌وری کشاورزی خواهد بود. البته آسیب حوزه کشاورزی از آلودگی هوا خود در دو بخش قابل‌بررسی است؛ یک میزان برداشت در واحد سطح و دیگری کیفیت محصول تولیدشده. توضیح اینکه تحت تاثیر آلودگی هوا، زیست گیاه در خطر قرار می‌گیرد و همین امر میزان برداشت محصول را کاهش می‌دهد و در بعد کیفیت نیز ممکن است محصول تولیدشده در چنین هوایی از سطح سلامت کافی برخوردار نباشد و آسیب‌هایی را به مصرف‌کنندگانش چه حیوانات، چه پرندگان و چه انسان‌ها وارد کند؛ یعنی زنجیره غذایی در مخاطره قرار می‌گیرد.

درویش در توضیح اثرات آلودگی هوا بر منابع آبی گفت: در هوای آلوده با انتشار ذرات کوچک‌تر از ۱۰ میکرون در فضا، این ذرات در ارتفاعات روی برف می‌نشینند و این مسئله سبب جذب بیشتر نور خورشید و آب شدن سریع‌تر برف‌ها می‌شود که در نتیجه آن اکنون شاهد کاهش ذخایر آب‌های شیرین کشور و خشک شدن رودخانه‌های دائمی و تبدیل آنها به رودخانه‌های فصلی هستیم. در عین حال شرایط توصیف‌شده زمینه‌ساز وقوع سیلاب‌های عظیم که دست‌کم در سال‌های اخیر شاهد آسیب‌ چشمگیر ان به اقتصاد شهری و روستایی بوده‌ایم، است.

راهکارهای مخرب‌تر

این کارشناس محیط‌زیست در ادامه با بیان اینکه آنچه توصیف شد، تنها بخشی از آسیب‌هایی است که آلودگی هوا به اقتصاد وارد می‌کند، اظهار کرد: علاوه بر خود آلودگی، راهکارهایی که برای کنترل آسیب‌های آن در دستور کار قرار می‌گیرد نیز پیامدهای اقتصادی ناخوشایندی دارد؛ مثلا در برخی از روزها که شاخص آلودگی در وضعیت خطرناکی قرار می‌گیرد، تعطیل عمومی اعلام می‌شود که پیرو این تعطیلی برخی ایونت‌ها و تورنمنت‌های ورزشی لغو می‌شود و همین امر شأن و اعتبار شهرها و کشورهای مد نظر را زیر سوال می‌برد. هدررفت ارزش‌های گردشگری و تخریب فرصت‌های سرمایه‌گذاری گردشگری دیگر آسیبی بود که درویش در تشریح پیامدهای آلودگی هوا به آن اشاره و در پایان تصریح کرد: آلودگی هوا سبب کندذهنی کودکان و اختلال در امر آموزش می‌شود، این در حالی است که برای ایجاد زیرساخت‌های آموزشی هزینه شده و باید بازدهی در این بخش متناسب با هزینه انجام‌شده باشد.

تولید، مغبون آلودگی هوا

رئیس کمیسیون استاندارد، محیط‌زیست و توسعه پایدار و آب اتاق بازرگانی درباره تاثیرگذاری آلودگی هوا بر اقتصاد بیان کرد: آلودگی هوا محرزترین تاثیری که بر اقتصاد دارد در بخش تولید است، زیرا با شدت گرفتن آلودگی هوا، تعطیلی‌ها و توقف فعالیت برخی کارخانه راهکاری است که عموما در دستور کار قرار می‌گیرد و همین امر تولید را در درجه اول و اقتصاد کشور را در درجه بعدی متضرر خواهد کرد.

پیمان شاه‌ویسی در تشریح پیامدهایی که آلودگی هوا در بخش اقتصاد دارد به صمت بیان کرد: کوچک‌تر شدن سبد تولید کشور از جمله پیامدهایی است که می‌توان برای آلودگی هوا انتظار داشت، زیرا در شرایطی که فضا آلوده به مواد آلاینده و به‌عبارتی سمی است، تحرک کمتر می‌شود و بیماری‌ها رشد می‌یابد.

 این فعال حوزه اقتصاد با اشاره به اینکه پیرو کم‌تحرکی و عدم میل به فعالیت اقتصادی بهره‌وری تولید کاهش می‌یابد، تاکید کرد: نیروی کار ماهر در فضا و هوای آلوده برای جلوگیری از آسیب‌ها و تبعات ناخوشایند جسمی این مسئله، برای ماندن در خانه ترغیب می‌شود که همین امر میزان تولید و بهره‌وری در این بخش را کاهش می‌دهد، این در حالی است که برای تربیت این نیرو و کسب مهارتش هزینه شده و دوباره باید از سرمایه کشور برای ارتقای مهارت افرادی جدید هزینه شود.

شاه‌ویسی در بیان عوامل آلاینده هوا تصریح کرد: عدم کارکرد درست خودروهای سواری، استاندارد نبودن موتورخانه‌ها، مازوت‌سوزی برخی واحدهای کلان صنعتی و نزدیکی کارخانه‌های بزرگ به مراکز شهرها از عمده دلایل آلودگی هواست که اگر هدف سیاست‌گذار کاهش آلایندگی هواست باید در راستای اصلاح این موارد گام بردارد؛ در غیر این صورت هزینه این شرایط روز به روز افزون‌تر خواهد شد.

وی بدیهی‌ترین راهکار رفع آلایندگی را فراهم‌سازی امکانات موجود در تهران و کلان‌شهرهای دیگر در شهرستان‌ها دانست و تاکید کرد: با متراکم شدن امکانات در تمامی نقاط کشور، تمرکز جمعیت از برخی شهرها گرفته می‌شود و طبیعتا با کاهش جمعیت منابع آلاینده نیز کمتر خواهند شد.

سخن پایانی

عموما در جست‌وجوی عوامل شکل‌گیری آلودگی هوا، انسان به‌عنوان نخستین داده به‌دست می‌آید؛ انسانی که بدون شک نخستین قربانی این معضل است و شکی نیست که آلودگی هوا حیاتش را تحت شرایط نامطلوبی قرار می‌دهد و سبب هدررفت سرمایه‌های انسانی و مالی زیادی می‌شود. در هر حال آلودگی هوا معضلی است که برخی جوامع درگیری زیادی با آن دارند و در جست‌وجوی راهکارهایی برای کنترل آن هستند؛ راهکارهایی که زندگی صنعتی آن را هر روز دورتر و دورتر از دسترس می‌کند. با این وجود برخی جوامع مترقی توفیق‌هایی را در این زمینه به دست آورده‌اند؛ توفیق‌هایی که قطعا حاصل تعطیلی سراسری، برقراری خاموشی و... نیست.