در نقطه مقابل در برخی از اقتصادهای تک‌محصولی چون اقتصاد نفت‌زده ایران توجه به این منبع پایدار و پرتوان مالی آن‌گونه که باید نبوده و همین امر در نهایت سبب شده فرهنگ مالیاتی آن‌گونه که باید در جامعه پا نگیرد و فرار مالیاتی به پدیده‌ای مرسوم تبدیل شود؛ معضلی که سال‌هاست اقتصاد کشور را از یک ظرفیت مالی قابل‌توجه بی‌بهره کرده است. کارشناسان در بررسی دلایل شکل‌گیری پدیده فرار مالیاتی مسائل گوناگونی را مطرح می‌کنند که در رأس همه آنها عدم شفافیت اقتصادی و پاسخگو نبودن دولت به مردم قرار دارد. البته آنها عدم شفافیت اقتصادی را نیز محصول عواملی چون عدم استقرار کامل دولت الکترونیک و قوانینی که گاهی دارای ایراد و اشکال است و... می‌دانند و بر این باورند که رفع این مشکلات در نهایت اقتصاد ما را به یک منبع پایدار مالی وصل خواهد کرد.

پاسخگویی دولت به مردم، الزامی در تحقق اهداف مالیاتی

یک کارشناس حوزه مالیات در تشریح عوامل فرار مالیاتی بیان کرد: نخستین عامل شکل‌گیری پدیده فرار مالیاتی این است که مردم نمی‌دانند مالیات پرداختی‌شان در کدام بخش‌ها هزینه می‌شود و همین امر در واقع شکل‌دهنده ساختاری به‌اصطلاح خوش‌اخلاق یا بداخلاق در حوزه مالیات است. اگر مردم به این اطمینان برسند که مالیات اخذشده از آنها صرف تامین رفاه خودشان می‌شود و دولت را در این زمینه پاسخگو ببینند، از زیر بار پرداخت مالیات شانه خالی نمی‌کنند.

غلامرضا حیدری کرد زنگنه، کارشناس مسائل مالیاتی در اشاره به دیگر مسائل زمینه‌ساز فرار مودیان از پرداخت مالیات، اظهار کرد: نقیصه بعدی در وصول مالیات مربوط به «اطلاعات مالیاتی» است که در کشور ما چندان دقیق و شفاف نیست. خوراک مالیات اطلاعات است و هر کشوری بتواند اطلاعات دقیق‌تر و کامل‌تری از فعالیت‌های اقتصادی‌اش وارد سیستم کند، در وصول مالیات موفق‌تر عمل خواهد کرد.

وی با اشاره به نظام‌های نامطلوب موجود در اقتصاد ایران بیان کرد: اقتصاد ما علاوه بر آنچه دیده می‌شود دارای چند روی پنهان هم هست؛ از جمله اقتصاد زیرزمینی، اقتصاد بازار سیاه و اقتصاد سایه که این مسئله نشان می دهد کل ساختار اقتصاد در دست دولت نیست و همین مسئله دسترسی به اطلاعات را برای دولت سخت کرده است.

دولت الکترونیک نیست

کرد زنگنه در ادامه با بیان اینکه دولت ما هنوز دولتی الکترونیک نیست تا تمام اطلاعات کشور در یک جا جمع و سپس وارد سیستم مالیاتی شود، تاکید کرد: مشکل دیگر این است که طرح جامع مالیاتی هنوز کامل نیست و همین مسائل سبب می‌شود اطلاعات درست و دقیق همه افراد وارد سیستم نشود.

این کارشناس حوزه مالیات در گفت‌وگو با صمت «قانون بد» را دیگر عامل فرار مالیاتی دانست و تصریح کرد: اگر قانون مسئولیت آمر نداشته باشد و مردم آن را نپذیرفته باشند تبعیت از آن را بر خود واجب نمی‌دانند که این مسئله در حوزه مالیات نیز نافذ و صادق است. کرد زنگنه در اشاره به دیگر عوامل زمینه‌ساز فرار مالیاتی گفت: تشخیص‌های علی‌الرأس و ناعادلانه هم گاهی انگیزه فرار مالیاتی را در افراد ایجاد می‌کند. در بحث عدالت نرخ‌های ناعادلانه مالیاتی نیز مولفه‌ای قابل‌اشاره است که بستر را برای فرار مودیان از مسئولیت پرداخت مالیات فراهم می‌کند. زمانی که مردم احساس کنند میزان مالیاتی که از آنها اخذ می‌شود تناسبی با سود و میزان فعالیت‌شان ندارد، تلاش می‌کنند راه‌هایی را برای پرداخت نکردن مالیات‌شان پیدا کنند.

راهکار چیست؟

این کارشناس مالیاتی در بیان راهکارهای رفع مشکل فرار مالیاتی تاکید کرد: نخستین الزام در راستای کاهش فرار مالیاتی افزایش پاسخگویی دولت به مردم است. باید به مردم اطلاع داده شود که مالیات‌شان در کدام بخش هزینه می‌شود و در مجموع به‌صورت شفاف به مردم در زمینه مالیات، اطلاع‌رسانی شود. علاوه بر این باید سیستم‌های دولتی به‌طور کامل الکترونیک و اطلاعات اقتصادی وارد آن شود تا برمبنای آن بتوان مالیات را به‌طور اصولی و عادلانه وصول کرد.

کرد زنگنه در پاسخ به سوال صمت مبنی بر اینکه آیا می‌توان به تحقق هدف دولت در بودجه سال جاری مبنی بر تامین حدود ۵۵ درصد از درآمدها از طریق بودجه امید داشت؟ تاکید کرد: به‌نظر می‌رسد تحقق این هدف ممکن است ، اما در راستای آن باید شرایطی که به آن اشاره کردم فراهم شود. در کشور ما در زمینه وصول مالیات یک مولفه تاثیرگذار دیگر ماموران مالیاتی هستند که من معتقدم ضعف مالیات‌ستانی را نمی‌توان به این گروه نسبت داد. این افراد کار خود را انجام می‌دهند و ضعف عملکرد آنها ناشی از سیستم معیوب اقتصادی است. در یک اقتصاد به‌هم ریخته، طبیعی است که سیستم مالیاتی و حساب و کتاب آن هم دچار مشکل باشد؛ درست مانند حسابرسی در یک سیستم حسابداری نامنظم.

عدم شفافیت اقتصادی، زمینه‌ساز فرار مالیاتی

مشاور مالیاتی اتاق اصناف ایران درباره میزان نفوذ پدیده فرار مالیاتی در اقتصاد کشور بیان کرد: در سال‌های قبل میزان فرار مالیاتی در اقتصاد ما بسیار چشمگیر بود، اما در سال‌های اخیر با اقدامات انجام‌شده ازسوی دولت فرار مالیاتی کاهش چشمگیری پیدا کرده است. امروز میزان مالیات در سرتاسر کشور براساس داده‌هایی که بانک مرکزی به سازمان امور مالیاتی اعلام می‌کند، تععین می‌شود و برهمین مبنا فرار مالیاتی کاهش یافته است؛ با این حال نمی‌توان منکر وجود این معضل در اقتصاد کشور بود.

محمدرضا جعفریان، کارشناس حوزه مالیات در پاسخ به سوال صمت مبنی بر اینکه میزان فرار مالیاتی در اقتصاد ما چقدر است؟ گفت: آمار و ارقام قطعی و روشنی از این پدیده ناهنجار در اقتصاد ما وجود ندارد، اما برخی از مسئولان ارقامی چون ۵۰ هزار میلیارد تومان و حتی ۱3۰ هزار میلیارد تومان را برای آن اعلام می‌کنند. در اینجا به فرض درست بودن این اعداد باید به‌عنوان شهروندی مسئول مطالبه‌گر باشیم و از مسئولان اقتصادی بپرسیم اگر می‌دانید این میزان فرار مالیاتی وجود دارد و قطعا با شناسایی برخی محل‌های فرار به این ارقام رسیده‌اید، چرا کاری برای جلوگیری از این تخلف و وصول این مالیات انجام نمی‌دهید.

وی در تشریح عوامل شکل‌گیری مشکل فرار مالیاتی بیان کرد: اگر دلایل و عوامل مختلفی برای فرار مالیاتی وجود داشته باشد، اصلی‌ترین و مهم‌ترین آن که می‌توان گفت نقش حدود ۷۰ درصدی در این معضل دارد، عدم‌شفافیت اقتصادی است. تا زمانی که در زمینه اقتصاد و آمار شفاف‌سازی انجام نشود و اطلاعات و گزارش‌های مالی دقیقی به مردم ارائه نشود، نمی‌توان فرار مالیاتی را به نزدیکی صفر رساند.

فرار از راه قانون

جعفریان درباره روندهای فرار از پرداخت مالیات تصریح کرد: به‌طور معمول فرار مالیاتی از دو راه صورت می‌گیرد. در یک راه مودی با استفاده از قوانین موجود مالیاتی از پرداخت مالیات طفره می‌رود؛ یعنی در قالب قانون فرار مالیاتی شکل می‌گیرد و راه دیگر فرار مالیاتی نیز اختفای درآمد و در قالب تخلف است. بر همین اساس دولت، سازمان امور مالیاتی و کلیه نهادهای وابسته به موضوع مالیات باید در زمینه شفاف‌سازی اقتصادی در همه ابعاد اقدام کنند و در راستای ساماندهی معافیت‌ها که اتفاقا معبری برای فرار از پرداخت مالیات است، اقدامات اساسی در دستور کار قرار گیرد.

این کارشناس حوزه مالیات در ادامه با اشاره به وظایف بانک مرکزی در وصول آسان‌تر مالیات اظهار کرد: امروز بانک مرکزی یک نهاد بالادستی است که بر تمام دادوستدهای مالی اشراف دارد و حالا دیگر بده‌بستان‌های مالی ناشی از فعالیت اقتصادی با پول نقد انجام نمی‌شود که نتوان آن را رصد و مالیات آن را محاسبه و اخذ کرد.

جعفریان در بیان راهکارهایی برای کاهش بیشتر فرار مالیاتی بیان کرد: اعتماد به مردم، شفاف‌سازی و ارائه گزارش اقتصاد درست به مردم از مسائلی است که ما را در مسیر کاهش فرارهای مالیاتی قرار می‌دهد. ما اگر مردم را صاحب ادله و ولی امر خود می‌دانیم، باید گزارشاتی شفاف از اقتصاد به آنها ارائه و از آنها درخواست کمک کنیم. علاوه بر این در چند سال‌ اخیر هم طرحی با نام «سوت‌زنی در اقتصاد» در حال اجراست که طی آن مردم در صورت مواجهه با تخلف اقتصادی و مالیاتی گزارش آن را به دولت می‌دهند. باید این طرح گسترش پیدا کند و فرهنگ سازی شود تا مردم نیز برای وصول آسان‌تر مالیات با دولت همکاری کنند. این کارشناس اقتصاد در پایان در پاسخ به این سوال که آیا می‌توان به تحقق هدف دولت در بودجه ۱۴۰۳ مبنی بر نقش حدود ۵۵ درصدی مالیات در تامین درآمدهای دولت امیدوار بود، تاکید کرد: به‌اعتقاد من رقم 55 درصدی برای سهم مالیات در تامین بودجه‌های جاری رقمی منطقی است و حتی می‌توان رقمی بیش از این درصد را برای این منبع در تامین بودجه در نظر گرفت. البته مشکل این است که میزان بودجه جاری هر سال در حال رشد است و همین مسئله کار را سخت کرده است. در دوره ریاست‌جمهوری مرحوم رفسنجانی به ایشان پیشنهاد شده بود سالانه ۳ تا ۵ درصد در بودجه جاری صرفه‌جویی شود تا در نهایت بین ۲۰ تا ۲۸ سال بعد، کل هزینه‌های جاری کشور از مالیات تامین شود، اما متاسفانه این‌گونه نشد و هر سال بر بودجه جاری کشور افزوده شد؛ به‌گونه‌ای که هر قدر هم بر میزان مالیات وصولی افزوده شود، بر نسبت سهم مالیات در تامین بودجه جاری افزوده نمی‌شود.

سخن پایانی

مالیات ابزاری کارآمد و در واقع منبع اصلی درآمد در نظام اقتصادی بیشتر کشورهاست و ممارست و تلاش در راستای حفظ و توسعه این منبع در واقع تلاشی برای رفاه و توسعه است، زیرا محل هزینه‌کرد منابع مالیاتی گسترش زیرساخت‌ها و امکانات رفاهی است، اما در اقتصاد نفت‌زده ایران توجه به این مولفه تاثیرگذار در تامین منابع آن‌گونه که باید نبوده و همین امر فرهنگ مالیاتی را در میان مردم تضعیف کرده است. برای رفع چنین مشکلی دولت در گام نخست باید برای همین اندک منابع مالیاتی هم به مردم گزارش هزینه‌کرد بدهد تا اطمینان آنها به عملکرد قوه مجریه در زمینه درآمدهای مالیاتی افزایش یابد.