حفره عمیق آمار تجارت
ساختار تدوین لایحه بودجه در ایران به‌عنوان سند دخل و خرج یک سال آینده، شامل ۲ بخش منابع (درآمدها) و مصارف (هزینه‌ها) دولت می‌شود.
در قسمت منابع با 4 دسته از درآمدهای دولت مواجهیم: منابع حاصل از صادرات نفتی، درآمدهای مالیاتی، منابع حاصل از صادرات غیرنفتی و سایر منابع. در بخش سایر منابع با مواردی مانند درآمدهای حاصل از خصوصی‌سازی، منابع حاصل از افزایش نرخ حامل‌های انرژی، منابع حاصل از فروش اموال مازاد دولتی روبه‌رو می‌شویم. در قسمت مصارف 3 دسته هزینه برای دولت قابل‌شناسایی است که شامل هزینه‌های جاری (هزینه لایحه خدمات کشوری)، هزینه‌های عمرانی و هزینه واردات سوخت از جمله بنزین و... می‌شود.
باتوجه به موارد یادشده، پیش‌بینی منابع درآمدی از محل صادرات غیرنفتی از اهمیت بالایی برخوردار است، تا آنجا که دستکاری دولت‌ها در ارائه آمار صادرات نفتی و غیرنفتی برای نشان دادن تراز تجاری مثبت با حساسیت بالایی دنبال می‌شود. باتوجه به آغاز فرآیند تدوین بودجه ۱۴۰۴، در این گزارش به بررسی تاثیر هدف‌گذاری درست در محاسبه درآمدهای حاصل از صادرت غیرنفتی در اقتصاد سال آینده پرداخته‌ایم.
چرا به اهداف صادراتی نمی‌رسیم؟
در ابتدای گزارش از نگاه کارشناسان اقتصادی و فعالان تجاری به بررسی چالش‌های عدم‌دستیابی به هدف‌گذاری‌های صادرات غیرنفتی پرداخته‌ایم.
ارز چندنرخی
یکی از چالش‌های بزرگ صادرات، ارز چندنرخی است، اما چرا ارز چندنرخی همچنان باعث رانت می‌شود و مدام در حال تکرار است؟ راهکار چیست؟
مجیدرضا حریری، رئیس اتاق مشترک بازرگانی ایران و چین نیز در این رابطه به صمت گفت: تفاوت نرخ ارز آزاد و دولتی موجب شکل‌گیری رانت و فساد می‌شود و صادرات را مختل می‌کند. اگر کالایی بدون یارانه تولید و صادر می‌شود، باید نرخ ارز حاصل از صادرات آن نیز به‌لحاظ قیمت‌گذاری تابع عرضه و تقاضا باشد، اما کالاهایی که در فرآیند تولید، یارانه دریافت می‌کنند، باید تفکیک شوند.
اکنون ارز حاصل از صادرات همه کالاها چه دارای بیشترین و چه کمترین بهره از سوبسید باید به بانک مرکزی تحویل داده شود که ظلمی آشکار است. نباید همه کالاها را به یک‌چشم نگاه کرد و باید دسته‌بندی کالاهای صادراتی باتوجه به یارانه‌ای که برای تولید دریافت می‌کنند، تهیه و نرخ ارز حاصل از صادرات نیز متناسب با این دسته‌بندی تعیین شود و دولت یک نرخ برای خرید هر نوع ارزی اعلام کند، اما در فرآیند صادرات، هزینه‌های یارانه‌های پرداخت‌شده از صادرکننده گرفته شود، زیرا دولت یارانه را به تولید می‌دهد تا از این طریق مصرف‌کننده داخلی از مزایای آن بهره‌مند شود.
نادیده گرفتن تجارت
هر سال اهداف غیرکارشناسی را برای میزان صادرات غیرنفتی در نظر می‌گیریم که در نهایت هیچ‌گاه شاهد تحقق آن نیستیم، علت چیست؟
آنوش رحام، کارشناس تجاری در این رابطه به صمت گفت: هنوز به تجارت مانند یک عنصر کلیدی در برنامه‌ها توجه نشده است. تا زمانی که اقتصاد ما مبتنی بر تجارت و به‌ویژه تجارت به‌روز نشود، نمی‌توان صادرات را ارتقا داد، زیرا عمر یک محصول در بازارهای جهانی محدود است و ما به‌دلیل سیاست‌های غلط، هر روز بخشی از بازار جهانی را از دست می‌دهیم، همچنین همان اندازه که تولید موردتوجه است، باید به تجارت نیز توجه شود، زیرا این دو مکمل هم هستند. بی‌شک با تداوم این شرایط و نادیده گرفتن تجارت، شاهد کاهش ارقام صادراتی و از بین رفتن کیفیت بازارهای صادراتی خواهیم بود و صادرکنندگان واقعی که سال‌های بسیاری مشتریان خود را در بازار حفظ کردند، بازار خود را از دست می‌دهند.
تاثیرات آمارسازی بر تجارت
در قسمت فوق علل عدم‌دستیابی به هدف‌گذاری‌های صادراتی را بررسی کردیم که خود می‌تواند کلید اصلی قفل در آمارسازی باشد. در واقع مثال «آنچه عیان است چه حاجت به بیان است» خواهد شد و دیگر نیازی به آمارسازی برای آبروداری نیست.
حال در ادامه گزارش به بررسی تاثیرات آمارسازی بر تجارت می‌پردازیم.
عدم‌برنامه‌ریزی تاجر
گاهی در ادامه روند عدم‌تحقق اهداف، دولت آمار را دستکاری کرده و اعداد و ارقام خیالی ارائه می‌کند که فعالان حوزه، آن را درست نمی‌دانند.
مرتضی افقه، کارشناس اقتصادی در ارتباط با تاثیر آماردهی غلط بر تجارت به صمت گفت: پیش‌بینی آینده و برنامه‌ریزی‌ها از طریق آمار و ارقام انجام می‌گیرد و در صورتی که آمار و ارقام صحیح در اختیار متخصصان نباشد، امکان برنامه‌ریزی برای آینده و تعیین هدف و حرکت به‌سمت آن هم وجود نخواهد داشت. متاسفانه دولت‌های گذشته رویه‌ای عجیب داشتند که آن مخفی کردن آمارها، غیرواقعی کردن آمارها یا تاخیر در اعلام آمارها است. دلیل این موضوع نیز این است که پیش از دست گرفتن امور، وعده‌های بسیاری برای حل مشکلات داده‌اند که هنوز مشخص نیست، این وعده‌ها برای کسب رأی بود یا فقدان آگاهی. در واقع مسئولان قول بزرگ دادند و از انجام وعده سر باز زدند و در نهایت این اتفاقات رخ داده است. در تحلیل‌های اقتصادی به‌ویژه در بخش تجارت و تولید داخلی تنها ابزاری که می‌تواند به تحلیلگر کمک کند، آمارهای دقیق است. اگر این ابزار در دسترس نباشد، تاجر و تولیدکننده نمی‌توانند برنامه‌ریزی برای آینده داشته باشند. این‌گونه آماردهی‌ها حتی به‌نفع دولت هم نیست.
وعده الکی
در حالی که شفافیت آماری از ارکان یک اقتصاد پویا و سالم است، هرگونه اختلال در آمارهای اقتصادی باعث خواهد شد که سیاست‌گذاران دچار خطای شناختی شوند و در نتیجه سیاست‌های ناکارآمدی را اتخاذ کنند، اما متاسفانه یکی از مسائلی که همواره دیده می‌شود؛ صحت آمارهای تجارت ایران است.
یدالله صادقی، رئیس اسبق سازمان صنعت، معدن و تجارت استان تهران نیز در این رابطه به صمت گفت: فقدان آمار به‌ویژه در زمینه تجارت خارجی در بررسی‌های تولیدکنندگان و صادرکنندگان از بازار موثر است. اگر آمارها به‌موقع منتشر نشود، آگاهی و اطلاع‌رسانی را تحت‌الشعاع قرار خواهد داد و برنامه‌ریزی را سخت و تا حد زیادی غیرممکن می‌کند؛ در نتیجه عملکرد تاجران در صادرات و واردات ضعیف خواهد شد. باید مسائل اقتصادی را از سیاسی جدا کرد. در اقتصاد باید آمارهای واقعی را منتشر کرد و این موضوع را نباید با مسائل سیاسی و اجتماعی پیوند زد. یکی از دلایل فقدان آمارهای درست، وعده‌هایی است که توسط دولت‌ها ارائه می‌شود و ممکن است سوژه رقبای سیاسی قرار بگیرد؛ در نتیجه در ارائه آمارها کم‌کاری می‌کنند.
دیگر پولی برای توسعه نمی‌ماند
باتوجه به تاکیدات کارشناسان فوق، صادرات ایران چالش‌های بسیاری دارد که فقدان آمار یا آمارهای درست می‌تواند این حفره را عمیق‌تر و هر سال آمار واقعی صادرات را کاهشی‌تر کند، البته در این میان قاچاق نیز از سوی دولت یکی از دلایل اختلاف آماری اعلام می‌شود. حال در این بخش از گزارش به‌دلیل آغاز فرآیند تدوین بودجه ۱۴۰۴ به بررسی تاثیر فقدان آمار در تصمیم‌گیری‌ها و نظرات کارشناسی پرداختیم. این در حالی است که دولت چهاردهم از ابتدا با وعده استفاده از نظرات کارشناسی روی کار آمد و حال باید دید برای هدف‌گذاری رقم صادرات غیرنفتی از ددیگاه کارشناسان و فعالان تجاری استفاده خواهد کرد؟
در ادامه در گفت‌وگویی با مسعود دانشمند، کارشناس تجاری به چگونگی هدف‌گذاری درست صادرات غیرنفتی در بودجه ۱۴۰۴ پرداختیم.
مسعود دانشمند، کارشناس تجاری با بیان اینکه بودجه یعنی حساب دخل‌وخرج در یک سال، به صمت گفت: هزینه‌های بودجه شامل ۲ بخش هزینه‌های جاری و سرمایه‌ای است. هنگامی که درآمدها محقق نمی‌شود، برای پرداخت هزینه‌های جاری با مشکل روبه‌رو خواهیم شد، در نتیجه دولت که نمی‌تواند حقوق پرسنل را ندهد، مستقیم به‌سراغ بودجه عمرانی یا همان سرمایه‌ای رفته و آن را قطع می‌کنیم. این روندی است که هر سال تکرار می‌شود. وقتی بودجه عمرانی قطع می‌شود، یعنی سرمایه‌گذاری نشده و وقتی سرمایه‌گذاری نباشد، عدم‌اشتغال به‌وجود می‌آید و رشد اقتصادی را متوقف یا منفی می‌کند، در نتیجه باید به‌سمتی پیش برویم که درآمدها قابل‌تحقق باشند، زیرا در صورت عدم‌تحقق یا ضریب کم تحقق با بحران کسری بودجه و... روبه‌رو خواهیم شد، متاسفانه این روندی است که هر سال با آن مواجه خواهیم شد.
وی بااشاره به عدم‌دستیابی به اهداف تعیین‌شده در بودجه و تاثیرات آن اظهار کرد: بودجه حداقل در ۵ سال گذشته موفق نبوده، چراکه تنها برای تدوین بودجه اعداد و ارقامی ذکر می‌شود که در بودجه قبلی حتی حداقل اعداد پیش‌بینی‌شده نیز محقق نشده است. هر سال با همان اعداد و ارقام هدف‌گذاری میزان افزایش صادرات غیرنفتی را انجام می‌دهند، اما وقتی هزینه‌ای برای پروژه‌های عمرانی شامل توسعه راه‌ها و زیرساخت‌های حمل‌ونقلی نشده، می‌توان چه میزان افزایشی را انتظار داشت؟ حتی در رابطه با قطعی برق که در تابستان امسال به بسیاری از واحدهای تولیدی آسیب زد نیز، این امر مشاهده می‌شود که دولت بودجه عمرانی ندارد که نیروگاه‌های خود را تقویت کند، در نتیجه سال‌هاست که در فصول گرم سال،شاهد قطعی مکرر برق هستیم که به‌واسطه آن، تولید زمینگیر می‌شود و در پی زمینگیری چرخه تولید، اشتغالزایی و صادرات نیز زمین می‌خورد و تمام پیش‌بینی‌ها غلط از آب در می‌آید.
دانشمند با تاکید بر آسیب ناشی از آمارسازی بر تجارت گفت: رقم تعیین‌شده برای صادرات غیرنفتی که هر سال ذکر می‌شود، تنها یک آرزو است. در صورتی که مبنای درست تعیین این رقم، بررسی میزان تحقق اهداف سال گذشته است که اعلام اعداد و ارقام درست در این بخش اهمیت بسیاری دارد. اعداد و ارقام به‌صورت قانونی توسط مرکز آمار ایران، بانک مرکزی و اتاق بازرگانی اعلام می‌شود و آمار ایجاد کردن برخی سازمان‌ها برای توجیه عملکرد خود، حفره بزرگی را در تجارت ایجاد می‌کند.
کارشناس تجاری باتوجه به وعده‌های دولت چهاردهم بیان کرد: شعار دولت جدید، استفاده از نظرات کارشناسی است، اما آیا بستر درستی برای آن تعیین خواهد کرد؟ برای افزایش میزان صادرات به هر بازار هدفی، باید از فعالان حاضر در آن نظرخواهی کرد، کارشناسی که فضای اقتصادی را لمس نکرده، درک درستی از این موضوع نخواهد داشت. برای استفاده درست از نظرات کارشناسی، باید از فعالان بازار هدف در یک سمینار یک‌روزه دعوت کرد تا این افراد تمام چالش‌ها و فرصت‌های بازار موردنظر را شرح دهند.
سخن پایانی
با بررسی دقیق چالش‌های صادراتی و دلایل عدم‌دستیابی به هدف‌های تعیین‌شده به این مهم دست یافتیم که نبود آمار درست آن هم برای توجیه عملکرد یک سازمان، حفره‌ای عمیق را در تجارت ایجاد می‌کند که هرگز برون‌رفت از آن ممکن نیست. نکته قابل‌تامل این است که متاسفانه مغایرت در آمارهای تجارت ایران تنها محدود به زمان فعلی نیست.
