کمبود بودجه، بلای جان آگاهی‌بخشی
در عصری که سرعت انتشار اخبار ماهیت رسانه‌ها را تغییر داده است و از سویی با توسعه سرمایه‌گذاری بر پروژه‌های عظیم علمی از سوی غول‌های ثروت، اخبار علمی جایگاه ویژه‌تری نسبت به گذشته پیدا کردند. در چنین شرایطی روزنامه‌نگاری علم یکی از تخصص‌هایی است که بیش از هر زمان دیگر به آن نیاز داریم.
رسالتی که علاوه بر آگاهی‌بخشی باید استانداردهای صحت‌سنجی را نیز رعایت کند و در عین حال با زبان مردم از علم سخن بگوید و به ترویج علم در جامعه هم بپردازد. براساس آمارها، روزنامه‌نگاری علم ماهیتی قدرتمند در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته دارد؛ اما با نگاهی مختصر به روند روزنامه‌نگاری علم در ایران، متوجه افول چند سال اخیر این حرفه شده‌ایم. این در حالی است که در این چندساله تمرکز و توجه رهبر معظم انقلاب به اکوسیستم دانش‌بنیان امری مشهود بوده است.
برخی صاحب‌نظران معتقدند چالش‌های روزنامه‌نگاری علم ناشی از نگاه نخبه‌گرایانه به علم، تلقی عوام‌زدگی از طرف دانشگاهیان در صورت مشارکت در تولید محتوای رسانه‌ای، الگوی تکنوکراتیک حاکم بر فضای سیاست‌گذاری علم به‌جای الگوی مشارکت مردم، ایدئولوژیک شدن علم و فناوری، انگاشتن علم به‌مثابه قدرت از سوی سیاست‌گذاران علم، است. گفتنی است، تربیت نشدن روزنامه‌نگاران علم برای حضور حرفه‌ای در این حوزه و نبود نهاد آموزشی، سپهر عمومی روزنامه‌نگاری علم را به عرصه تجربه آزمون و خطا تبدیل کرده و باعث افزایش اشتباهات در این حوزه و سلب اعتماد از جامعه علمی شده است.
به‌مناسبت روز خبرنگار به اصلی‌ترین دلایل افول روزنامه‌نگاری علم در چند سال اخیر در ایران پرداخته است.
چالش‌های اقتصادی، آفت روزنامه‌نگاری علم
ذوالفقار دانشی، دبیر اسبق تحریریه مجله دانستنی‌ها و روزنامه‌نگار علم در گفت‌وگو با گفت: اگر امروز شاهد فعالیت حداقلی نشریات علمی و سرویس‌های علم و فناوری در ر سانه‌های مختلف هستیم، این امر به مشکلات اقتصادی رسانه و مطبوعات در کشور برمی‌گردد. برای مثال، رسانه‌ها چاپی به‌دلیل معضلات مربوط به کاغذ و ... نتوانستند به چاپ ادامه دهند. بی‌شک چالش‌های اقتصادی مطبوعات و رسانه در ایران به موضوعات بنیادی‌تری برمی‌گردد. تاکنون به‌ندرت دیدیم، رسانه‌ای وارد چرخه اقتصادی شود و با هدف اقتصادی، درآمدزا و سودده باشد. عمدتا در دوره‌ای که وضعیت اقتصادی خوب بوده است، به‌طورطبیعی بودجه بیشتری هم به رسانه‌ها تخصیص داده می‌شد، اما کمتر رسانه‌ای به فکر این بود که به‌لحاظ مالی روی پای خود بایستد و همین امر هم موجب حذف سریع بسیاری از آنها شد.
اهمیت دوراندیشی مدیران رسانه‌ای
وی افزود: به‌عبارت‌روشن‌تر، مدیران رسانه‌ها به این فکر نبودند که در شرایط مطلوب اقتصادی به فکر روزهایی باشند که شاید بودجه کافی در اختیارشان قرار ندارد، باید خودشان آورده مالی داشته باشند. اینجاست که اهمیت تیم‌های تولید محتوا و کیفیت چاپ مناسب، ارزش پیدا می‌کند، چراکه در زمان مطلوب اقتصادی می‌توانستند آورده مالی خوبی برای رسانه‌ها رقم بزنند. کم سراغ داریم که رویکرد گفته‌شده در یک رسانه وجود داشته باشد و به‌طبع هیچ‌گاه برنامه‌ریزی هم نشد. به این دلیل است که مدت‌ها مجلات زیادی در حوزه علم نمی‌بینیم که منتشر یا چاپ شوند.
به‌گفته دانشی، همچنان روزنامه‌نگاران و خبرنگاران علم اغلب در روابط‌عمومی‌ها یا دیگر مناصب شغلی مرتبط و گاهی حتی غیرمرتبط فعالیت دارند.
مدیران بخواهند ترویج علم رونق می‌گیرد
وی در پاسخ به این پرسش که باوجود تغییر عرصه فعالیت خبرنگاران حوزه علم و فناوری آیا در روند فعالیت این افراد اخلال به‌وجود می‌آورد، گفت: بی‌شک اگر بخواهند می‌توانند همان رسالت آگاهی‌بخشی را حفظ کنند، اما مسیر این آگاهی‌بخشی متفاوت است. ناگفته نماند که این روند وابسته به نگرش حاکم در سازمان متبوع است. بی‌شک اگر مدیران بالادستی علاقه‌مند باشند، شرایط برای خبرنگاران علم برای واقعیت‌بخشی به رسالت مذکور، در مجموعه خود را بیشتر فراهم می‌کنند. گفتنی است، تجربه‌هایی از حمایت برخی سازمان‌ها از برنامه‌های ترویج علم داریم که بازیگران آن روزنامه‌نگاران و فعالان رسانه‌ای در حوزه علم و فناوری بودند.
این روزنامه‌نگار علم با تاکید بر اینکه روزنامه‌نگاری علم در ایران شبیه هرم مازلو است، گفت: در ایران وضیعت ترویج علم شبیه هرم مازلو است، چراکه وقتی شرایط اقتصادی تنگ شود، نخستین المان‌هایی که از سبد رسانه‌ای کشور حذف می‌شود، مجلات و سرویس‌های علم و فناوری هستند. گفتنی است، کمترین میزان بودجه به نهادهای ترویج علم در کشور اختصاص دارد و این در بلندمدت آسیب‌زننده است، چراکه نه‌تنها موجب رشد شبه‌علم بلکه باعث افت میزان آگاهی مردم نیز می‌شود.
دانشی بااشاره به اینکه اهمیت ساده‌سازی ادبیات علمی برای عموم مردم یکی از وظایف روزنامه‌نگاران علم است، گفت: ادبیات علمی تعریف و جایگاه مشخصی دارد و کاری که یک روزنامه‌نگار علم انجام می‌دهد، ساده‌سازی این ادبیات برای مردم، به‌عبارتی عمومی‌سازی دستاوردهای علمی و دانشگاهی است. برای این امر باید ساده‌سازی و در نهایت برای مخاطب هدف قابل‌فهم کند، بی‌شک روزنامه‌نگاران در مناصب گوناگون می‌توانند با چنین روشی به ترویج علم بپردازند.
وی بااشاره به آینده روزنامه‌نگاری علم در ایران گفت: جامعه ایران جامعه‌ای است که روزبه‌روز به موضوعات علمی علاقه‌مند می‌شود و در بلندمدت می‌توان پیش‌بینی کرد که اوضاع رونامه‌نگاری علم پررونق‌تر شود، چنانچه شاهد توجه نسل‌های جدید به این حرفه و ترویج علم هستیم.
کیفیت قربانی امنیت شغلی
کاظم کوکرم، روزنامه‌نگار علم در گفت‌وگو با گفت: بی‌شک نبود زبان مشترک میان روزنامه‌نگاران علم و فناوری با فعالان دانش‌بنیان از دلایل اصلی بروز برخی چالش‌ها است. هنوز ادبیات تعامل با رسانه در زیست‌بوم دانش‌بنیان ما جایگاه خود را پیدا نکرده و علت این امر به فرآیند کار رسانه‌های داخل کشور نیز برمی‌گردد؛ اهمیت کار کمی در رسانه‌ها موجب شده است که این‌دو به نقطه اشتراک مطلوبی در بیان زبان واحد نرسند. متاسفانه در بیشتر رسانه‌های کشور، کار خبرنگار با متر و معیارهای کمیتی سنجیده می‌شود و معمولا این فرصت به خبرنگار یا روزنامه‌نگار داده نمی‌شود که روی یک موضوع عمیق شود و امکان انتشار گزارش‌های تحلیلی و تحقیقی عمیق را پیدا کند.
وی افزود: از این‌رو معمولا اتفاق ناخوشایندی که می‌افتد، این است که کیفیت یک گزارش یا خبر، فدای سرعت در انتشار می‌شود. بیشتر خبرنگاران هم ترجیح می‌دهند که کارهای روزمره خود را برای حفظ امنیت شغلی پیش ببرند تا اینکه با دقت‌نظر و صرف مطالعه زیاد، گزارش تحلیلی پرمایه‌ای را به‌جای ۴، ۵ گزارش میان‌مایه منتشر کنند. در نتیجه، وقتی یک خبرنگار حوزه علم و فناوری با مدیر یک شرکت دانش‌بنیان مصاحبه می‌کند، فرصتی برای کسب جزئیات گسترده از آن حوزه خاص را ندارد که بتواند محقق یا مدیر مربوطه را به چالش و نقد بکشاند و تنها به معرفی محصول و شرح اتفاق رخ‌داده می‌پردازد. این در حالی است که اشراف وسیع خبرنگاران علم و فناوری بر موضوعات علمی اهمیت بسیار زیادی دارد. عدم‌اشراف کافی به موضوع، موجب سوختن سوژه‌ها می‌شود. درست است که این روزها بسیاری از خبرنگاران، زمان‌هایی را که خارج از ساعت کاری باید صرف توسعه فردی و خانواده خود کنند، مشغول مطالعه درباره حوزه خود هستند؛ این فضیلت و حتی وظیفه خبرنگار است، اما آیا می‌توان از همه خبرنگاران این انتظار را داشت که از زمان شخصی و استراحت خود برای بهبود کیفیت شغلی مایه بگذارند، آن هم بدون هیچ پاداش و تشویقی از سوی رسانه و جامعه! من معتقدم نیازمند یک تغییر در روال کار رسانه‌ای هستیم.
به‌گفته کوکرم، مدت‌زمان مطالعه و تحقیق خبرنگاران برای مطالعه و عمیق شدن روی یک حوزه خاص باید جزو کارکرد آنها در رسانه‌ها در نظر گرفته و در ادامه، به‌طبع زمانی هم برای آماده‌سازی و تنظیم مصاحبه‌ها و گزارش‌های‌شان لحاظ شود. این همان مسئله‌ای است که مدیران مسئول و سردبیران رسانه‌ها باید اهمیت آن را درک کنند؛ خبرنگار، ماشین تایپ و پرینتر نیست! کار خبرنگار فقط نوشتن نیست.
وی بااشاره به تمییز قائل شدن بین روزنامه‌نگاری علم با حرفه روابط‌عمومی گفت: روزنامه‌نگاران و خبرنگاران باید دقت کنند که وظیفه‌شان متفاوت از یک روابط‌عمومی زیست‌بوم دانش‌بنیان است. نباید بنا بر اطلاعاتی که دریافت می‌کنند، فقط به تعریف و تمجید دستاوردهای این اکوسیستم بپردازند. مهم است که در کنار توصیفات تبلیغاتی، نگاهی هم به معضلات و ایرادات اکوسیستم داشته باشند.
وی گفت: متاسفانه بسیاری از خبرهایی که در رسانه‌ها امروزه در حوزه دانش‌بنیان منتشر می‌شود، تنها جنبه تشویقی و تاییدی دارد. برای مثال، در اغلب جشنواره‌های علم و رسانه‌ای اغلب آثار دریافتی در دبیرخانه فقط رنگ و بوی تایید و تمجید از این اکوسیستم دارد. سوال این است، آیا واقعا فناوران ایرانی در عرصه‌های علمی با چالش‌های جدی مواجه نیستند؟ یا این سیستم معضلی ندارد که بتوان درصدد بازگو کردن و رفع آن در فضای رسانه‌های برآمد؟ بنابراین، هم جامعه و زیست‌بوم دانش‌بنیان و هم روزنامه‌نگاران این نکته را باید در نظر بگیرند که کارکرد رسانه در پرداختن موضوعات دانش‌بنیان، فرصت مهمی است که کمتر بخش‌هایی در جامعه به این اکوسیستم می‌پردازند.
این روزنامه‌نگار علم تاکید کرد: بی‌شک حمایت و دفاع از خبرنگاران و روزنامه‌نگاران می‌تواند عنصر حیاتی در مسیر شفاف‌سازی فرآیندهای زیست‌بوم دانش‌بنیان از طریق رسانه‌ها باشد.
مدیران مسئول و سردبیران باید از کار خبرنگاران در مواردی که مشغول تدوین یک گزارش تحلیلی یا تحقیقی با رویکرد انتقادی هستند، حمایت و دفاع کنند. فعالان زیست‌بوم دانش‌بنیان یا هر پروژه علمی و فناوری دیگری در کشور بدانند که اگر کارشان را درست انجام ندهند، رسانه‌ها می‌توانند عملکرد آنها را به‌چالش بکشند و از آنها در برابر حق جامعه بر گردن آنها مطالبه‌گری کنند؛ متاسفانه جای خالی چنین فرآیندی در رسانه‌های امروز ما به‌شدت احساس می‌شود. البته می‌دانم محدودیت بودجه برای جذب نیرو در رسانه‌ها موجب شده است فشار کار برای خبرنگاران بسیار بالا باشد. از طرفی، خبرنگار هم ناچار است کارکرد خود را به آن میزان کمیتی از خبر و گزارش که ملزم به ارائه آن است، برساند. در چنین شرایطی، دیگر نمی‌توان انتظار رعایت استانداردهای بالای تهیه خبر و گزارش را داشت. بنابراین، لزوم تغییر فرآیند کار و ارزشیابی عملکرد خبرنگاران از سوی مدیران رسانه‌ها، حداقل انتظاری است که می‌تواند تاحدی به بهبود کیفیت کار روزنامه‌نگاران علم و فناوری کمک کند.
سخن پایانی
اهمیت روزنامه‌نگاری و نقش و رسالت خبرنگاران در حوزه‌های علم و فناوری آنجایی به‌طورمحسوس روشن می‌شود که اغلب مردم اعتقاد بیشتری به شبه‌علم داشته باشند یا به‌دلیل عدم‌آگاهی خسارات جانی و مالی مستمری به جامعه وارد شود.
بی‌شک آثار ترویج علم از مسیر روزنامه‌نگاری علم در بلندمدت نتیجه مطلوب آگاهی‌جمعی را در جوامع به‌دنبال داشته است و نمونه این روند را می‌توان در اغلب کشورهای جهان اولی یافت.
شاید به‌همین‌دلیل است که روزنامه‌نگاری علم در این کشورها علاوه بر کیفیت بالا جزو مشاغل پردرآمد هم محسوب می‌شود.
