فرصتی که باید از آن استفاده کرد
کشور ما، به‌لطف نعمت‌های خدادادی، سرشار از عناصر نادر خاکی است که تعداد بسیاری از عناصر کشف شده‌اند و تعداد دیگری نیز، همچنان کشف نشده و دست‌نخورده باقی مانده‌اند. ایران به‌علت شرایط سخت تحریم، نتوانسته آن‌طور که باید، اکتشاف این عناصر نادر را به‌سرانجام برساند.
اکتشاف و استخراج، نیازمند تکنولوژی و البته ماشین‌آلات به‌روز هستند که به‌علت وجود تحریم، نتوانسته‌ایم این تکنولوژی را به کشور وارد کنیم.
تشدید محدودیت‌های صادراتی چین بر عناصر نادر
وجود عناصر نادر خاکی در ایران، یک فرصت بزرگ برای به‌دست آوردن بازار جهانی است. اکنون که محدودیت‌های صادراتی چین بر عناصر نادر خاکی، تشدید پیدا کرده است، ایران، فرصت بزرگی را برای سرمایه‌گذاری در این حوزه پیدا کرده است. فرصتی که اگر بتواند آنرا غنیمت شمرد، می‌تواند بازار بسیار مناسبی در سطح جهانی پیدا کند. اما، اگر چنین فرصتی را از دست دهد، راه بازگشت مجدد برای بسترسازی و ایجاد فرصت سرمایه گذاری، بسیار سخت و دشوار خواهد بود.
یکی از مهم‌ترین علت هایی که حوزه معدن با سرعت کم به‌سمت‌وسوی شکوفایی و رشد حرکت می‌کند، نبود سرمایه و البته کمبود تکنولوژی است. ماشین‌آلات معدنی نیز، یکی دیگر از دلایل اصلی کاهش سرعت معادن به‌سوی رشد است. زمانی که ماشین‌آلات فرسوده باشد، اکتشافی انجام نخواهد شد و کار را برای اکتشاف در عمق زمین دشوار می‌کند. همچنین، عملیات استخراج نیز، به‌شدت، متکی به ماشین‌آلات پیشرفته است که باز هم در زمینه ماشین‌آلات معدنی، چند پله، عقب تر ازدنیا ایستاده‌ایم. برای آنکه بتوانیم از فرصت وجود عناصر خاکی در کشور استفاده کنیم، نیاز داریم تا از تکنولوژی‌های روز دنیا استفاده کنیم.
باتوجه به آنکه سرمایه‌گذاری، نقش بسیار مهمی در حوزه معدن دارد، نیاز است تا بسترهای ورود سرمایه به کشور فراهم شود که باتوجه به شرایط تحریم، امکان استفاده از سرمایه خارجی، بسیار اندک است. در این میان، بخش خصوصی در ایران، می‌تواند یاریگر باشد که طبق شواهد و آمار، بخش خصوصی تمایل چندانی به ریسک در حوزه معدن ندارد. دلیل این نبود انگیزه برای بخش خصوصی، دولت است که بستر را فراهم نکرده و در بحث بازگشت پول به سرمایه‌گذاران، کوتاهی‌هایی صورت گرفته است. نیاز است باتوجه به بخش خصوصی، ابتدا موضوع سرمایه معادن را از راه داخل برطرف کرده و سپس فکری هم برای جذب سرمایه‌گذار خارجی کرد.
وجود عناصر نادر خاکی سرشار در کشور
پیمان افضل، کارشناس و فعال معدن، در ارتباط با اهمیت عناصر خاکی کمیاب در کشور به صمت گفت: در ابتدا باید این نکته را گفت که ایران دارای عناصر خاکی نادر سرشار است و ما نیز، منابع معدنی این عناصر را در کشور داریم. نیاز است تا فکری برای استحصال این عناصر و پیدا کردن منابع آن در کشور باشیم. این منابع در ایران وجود دارد و نیازمند اکتشاف دقیق است.
افضل ادامه داد: فناوری‌های پیشرفته، نیازمند ذخایر استراتژیکی مانند عناصر نادر خاکی هستند که بسترهای اولیه، یعنی وجود منابع در ایران، فراهم است و اکتشاف و استخراج این عناصر، به سرمایه‌گذاری و اکتشاف دقیق و اصولی نیاز دارد. در جدول مندلیف، یک گروه ۱۵عنصری وجود دارد که اعداد اتمی آنها از ۵۷ تا ۷۱ است و به‌علت وجود شرایط ساختاری این عناصر و همچنین مسائل مربوط به موضوعات زمین‌شناسی، این عناصر به میزان اندک در طبیعت یافت می‌شوند، به‌همین‌دلیل، به عناصر خاکی نادر معروف هستند.
وی گفت: در اوایل قرن بیستم بود که عناصر خاکی، شناسایی شدند و نخستین کاشف این عناصر، شخصی سوئدی با نام گادولین بود که باید اشاره کرد، عنصر گادولینیم به همین علت نام‌گذاری شده است. با گذشت زمان، سایر عناصر کشف شدند و بر تعداد آنها افزوده شد. لازم به ذکر است که عناصر نادر خاکی به‌طورمعمول کانی‌ساز نیستند و در کانی‌های دیگر پراکنده هستند.
فرآوری سخت و دشوار است
وی افزود: یکی از بزرگ‌ترین مشکلاتی که عناصر نادر خاکی با آن همراه هستند، فرآوری سخت و دشوار است. این عناصر، به‌راحتی فرآوری نمی‌شوند و فرآیند آن بسیار سخت است. اما سوال اصلی اینجاست که چرا این عناصر، اهمیت بالایی پیدا کرده‌اند؟ این عناصر دارای خواص فیزیک و شیمیایی هستند که در صنایع مختلف مانند موبایل، دستگاه‌های رایانه‌ای، انواع خودروهای جدید به‌ویژه خودروهای هیبریدی و خودروهای با انرژی پاک و... کاربرد دارند. پس می‌توان گفت، علت اهمیت این عناصر، کاربرد بالایی است که دارند. به‌طورکلی، عناصر نادر خاکی، در فناوری‌هایی که تاکنون با آن سر و کار داشتیم و در آینده نیز خواهیم داشت، کاربرد اساسی دارند.
این کارشناس و فعال معدن در ادامه این گفت‌وگو و در ارتباط با بحث فروش عناصر نادر خاکی خاطرنشان کرد: عناصر نادر خاکی در بازار جهانی، به‌صورت کیلویی فروخته می‌شوند. یعنی با واحد تن خرید و فروش نمی‌شوند، عناصر نادر خاکی سبک، یک‌هزارم عناصر نادر خاکی سنگین ارزش دارند. برای مثال، عنصری مثل «سریم» می‌تواند ۴ دلار در هر کیلو ارزش داشته باشد، اما یک عنصر دیگر مانند «لوتتیم» می‌تواند ۵۷ هزار دلار تا ۶۰ هزار دلار در هر کیلو ارزش داشته باشد.
وی در پایان گفت: کشوری که می‌خواهد جزو کشورهای بزرگ دنیا شود، نمی‌تواند خود را محتاج کشورهای دیگر بداند. ایران همواره یک قدرت منطقه‌ای و حتی در زمانی از تاریخ به‌ویژه پیش از اسلام، یک قدرت جهانی بوده و در دوران هخامنشی قدرت اول جهانی بوده‌ایم. ما نمی‌توانیم در بحث این عناصر مانند «لوتتیم» یا عناصر کمیاب دیگر مثل «ژرمانیم» محتاج و متکی به خارج باشیم. ما منابع‌معدنی این عناصر را داریم، پس باید به فکر استحصال عناصر و پیداکردن منابع آنها باشیم. در نهایت، نیاز است تا اقداماتی سازنده برای عناصر نادر خاکی انجام گیرد.
فرصت ایران برای سرمایه‌گذاری در عناصر نادر
کیوان جعفری‌طهرانی، کارشناس ارشد بازارهای جهانی در ارتباط با وضعیت بازار عناصر خاکی نادر گفت: با تشدید محدودیت‌های صادراتی چین بر عناصر نادر خاکی، ایران فرصتی برای سرمایه‌گذاری و توسعه این حوزه پیدا کرده است، اما هنوز در مراحل اولیه توسعه قرار دارد و برای رسیدن به تولید انبوه فاصله زیادی دارد. عناصر نادر خاکی در کل در اختیار چند کشور قرار دارد و فعالیتی هم که در ایران انجام گرفته، به‌صورت تولید انبوه نبوده است، باید واقع‌بین بود که این حوزه هنوز در ایران در مراحل اولیه توسعه قرار دارد و تا رسیدن به مرحله تولید انبوه، فاصله قابل‌توجهی وجود دارد.
وی بااشاره به تجربه شخصی خود در این زمینه افزود: موضوع به سال ۲۰۱۴ میلادی بازمی‌گردد، در آن زمان با علاقه شخصی به موضوع عناصر نادر خاکی، نمونه‌هایی از سنگ‌آهن کنسانتره چادرملو و خاک فسفات اسفوردی یزد را برای آزمایش به یکی از مراکز تخصصی در کانادا ارسال کردم، انجام این پروژه به‌صورت شخصی و با صرف هزینه‌ای حدود ۵ هزار دلار انجام گرفت، چراکه در آن مقطع فرآوری عناصر نادر خاکی در ایران حتی در مقیاس پایلوت نیز امکان‌پذیر نبود.
کارشناس ارشد بازارهای جهانی ادامه داد: براساس گزارش رسمی آزمایشگاه معتبری در کانادا به تاریخ ۲۰ مارس ۲۰۱۴، در خاک فسفات اسفوردی Y۲O۳ یا اکسید ایتریوم وجود دارد که در ۱۱ سال و 8 ماه پیش و در زمان آزمایش نرخ آن هر کیلوگرم ۲۰ دلار بود،اما نرخ امروز آن با افزایش تولید جهانی کاهش یافته و به ۷.۵ دلار به‌ازای هر کیلوگرم رسیده است.، در خاک فسفات اسفوردی Nd۲O۳ یا اکسیدنئودیمیوم نیز وجود دارد که نرخ آن در آن زمان ۶۹دلار به‌ازای هر کیلوگرم بوده، جالب است که بدانیم نرخ امروز اکسید نئودیمیوم تقریبا بدون تغییر ۶.۷۰ دلار به‌ازای هر کیلوگرم باقی مانده است.
جعفری‌طهرانی تصریح کرد: از آن جالب‌تر پاسخ آزمایشگاه روی سنگ‌آهن و باطله یک معدن بود که نشان می‌داد در هر دو مقادیر قابل‌توجهی Tb۲O۳ یا اکسید تربیوم وجود دارد که در زمان آزمایش نرخ باورنکردنی ۹۵۰ دلار به‌ازای هر کیلوگرم داشت. نرخ امروز اکسید تربیوم با ۱۳درصد کاهش بعد از حدود ۱۲سال همچنان نرخ شگفت‌انگیز ۸۲۰دلار به‌ازای هر کیلوگرم است. گزارش آزمایشگاه کانادا یک موضوع جالب دیگر را نیز نشان می‌دهد که نسبت Tb۲O۳ یا اکسید تربیوم در باطله نسبت به ماده معدنی معدن چادرملو ۱۸۳ به ۳۰۰ است. به‌عبارتی باطله‌های معدن چادرملو ۶۰ درصد خود سنگ‌آهن، اکسید تربیوم دارند! با این وجود زمانی که نتایج را با مدیران شرکت‌های بزرگ معدنی کشور در میان گذاشتم، موضوع چندان جدی گرفته نشد. در آن زمان بسیاری بر این باور بودند که این مباحث زودتر از زمان خود مطرح می‌شود و هنوز ضرورت ورود به این حوزه وجود ندارد.
تغییرات مدیریتی در بخش معدن
وی بااشاره به تغییرات مدیریتی در بخش معدن کشور ادامه داد: چند سال بعد با پیگیری مدیران جدید و به‌ویژه در دوران مدیریت دکتر کرباسیان، موضوع عناصر نادر خاکی به‌تدریج موردتوجه قرار گرفت و فعالیت‌هایی در مقیاس آزمایشگاهی و تحقیقاتی آغاز شد. با این حال باید تاکید کرد؛ تولید در مقیاس آزمایشگاهی با تولید صنعتی و انبوه تفاوتی اساسی دارد. برای آنکه کشوری در زمره تولیدکنندگان اصلی عناصر نادر خاکی قرار گیرد، باید توانایی تولید ده‌ها هزار تن در سال را داشته باشد.
کارشناس ارشد بازارهای جهانی بااشاره به وضعیت دیگر کشورها و مقایسه آن با ایران تصریح کرد: از منظر بازار بین‌المللی به‌ترتیب چین، امریکا، میانمار، استرالیا، تایلند، نیجریه، هند، روسیه، ماداگاسکار، ویتنام، مالزی و برزیل بازیگران اصلی این عرصه هستند، اما ایران تاکنون نتوانسته جایگاه قابل‌توجهی در این زنجیره جهانی پیدا کند، چراکه سرمایه‌گذاری‌های لازم در زمینه تحقیق، توسعه فناوری و ایجاد زیرساخت‌های صنعتی هنوز به‌طورکامل انجام نشده است.
جعفری‌طهرانی تاکید کرد: به‌باور من، مسیر توسعه فناوری عناصر نادر خاکی در کشور مسیری طولانی، اما ارزشمند است. با برنامه‌ریزی دقیق، سرمایه‌گذاری هدفمند و انتقال دانش فنی می‌توان در آینده به جایگاه مناسبی در این عرصه دست یافت، اما در حال حاضر باید واقع‌بین بود و فاصله موجود با کشورهای پیشرو را پذیرفت.
سخن پایانی
همان‌طور که در ابتدای گزارش مشاهده کردید، وجود عناصر نادر خاکی، یک فرصت است که ایران باید از آن استفاده کند. بسترسازی و ایجاد فرصت سرمایه گذاری‌های داخلی و خارجی، می‌تواند آینده‌ای بهتر را برای این عناصر رقم بزند. نیاز است تا مسئولان نسبت به بسترسازی مناسب اقدام کرده و البته فکری هم برای ورود تکنولوژی و سرمایه به کشور کنند.
