فرازهای مدیریت در صنایع پتروشیمی

در دنیای امروز، مدیریت کارآمد و دانش‌بنیان در صنایع مختلف به‌ویژه صنایع پتروشیمی، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. کتاب "فرازهای مدیریت در صنایع پتروشیمی" نوشته محمدرضا نعمت‌زاده، یکی از آثار ارزشمند در این حوزه است که به بررسی چالش‌ها و فرصت‌های مدیریتی در این صنعت پرداخته است. این کتاب با هدف ارتقاء دانش و توانمندی‌های مدیریتی در میان فعالان و علاقه‌مندان به صنعت پتروشیمی نوشته شده و می‌تواند راهگشای بسیاری از مسائل و چالش‌های موجود در این حوزه باشد. قصد داریم محتوای ارزشمند این کتاب را در سلسله یادداشت‌هایی در همین صفحه از روزنامه صمت منتشر کنیم. امیدواریم این سلسله یادداشت‌ها بتواند موردتوجه خوانندگان محترم قرار گیرد و به ارتقاء سطح دانش مدیریتی در این صنعت کمک کند.

سال‌ها پیش وقتی در شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران بودم، به اصرار و لطف دوستان، خاطرات آغازین سال‌های پس از وقوع انقلاب اسلامی را بازگو کردم. آن خاطرات طی چندین جلسه ضبط شد. نتیجه آن نشست‌ها، شد جلد اول تاریخ شفاهی یا خاطرات من از ابتدا تا سال 1376.

کتاب با عنوان «زیستن برای آفریدن» به کوشش محمدرضا مودودی چاپ شد، اما چون نمی‌خواستیم آن را بفروشیم، در کتابفروشی‌ها توزیع‌اش نکردیم و اغلب نسخه‌ها را هدیه دادیم.

کتاب حاضر، به‌نوعی ادامه «زیستن برای آفریدن»، و درواقع، جلد دوم خاطرات مدیریتی من محسوب می‌شود؛ در جلد دوم، خاطرات را از دنباله آن سال، یعنی پس از خاتمه دوره وزارتم در دولت مرحوم آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی، پی گرفته‌ام و البته گاه به ضرورت، به گذشته‌ها نیز بازگشته‌ام. گمان می‌کنم هر یک از این خاطرات، می‌تواند بر تصمیم‌گیری‌های مدیریتی موثر واقع شود و به‌ویژه برای جوانان، نکاتی درخور دربرداشته باشد. توضیح اینکه در دوره خدمت اینجانب در شرکت ملی صنایع پتروشیمی، صدها فعالیت مهم مانند تأسیس ۵۰ شرکت سرمایه‌گذاری مهم، تجهیز و آموزش همه‌جانبه نیروی انسانی توسعه بازرگانی داخلی و بین‌المللی، سرمایه‌گذاری‌های خارجی، تامین منابع سرمایه‌گذاری‌ها، تاسیس و توسعه زیرساخت‌های مناطق ویژه اقتصادی بندر امام و عسلویه انجام پذیرفت که در این مختصر نمی‌گنجید.

در این مجال عمدتا به نگرش‌های توسعه‌ای، مباحث استراتژیک و بنیادی اشاره شده است. امید است در جلد بعدی و جداگانه شرح لازم در مورد آنها تقدیم علاقه‌مندان شود.

پیش از آنکه به نیمه دوم سال ۱۳۷۶ سفر کنم و از آغاز پذیرش مسئولیت در شرکت ملی صنایع پتروشیمی بنویسم، باید مختصری از تاریخچه صنعت پتروشیمی بگویم. پیش از دهه 40، کود شیمیایی را اداره کلی زیر نظر شرکت ملی نفت ایران، تأمین می‌کرد. این اداره، در یک واحد کود شیمیایی مستقر در مرودشت استان فارس سرمایه‌گذاری کرده بود؛ همان‌که امروز، به‌عنوان «پتروشیمی شیراز» می‌شناسیم. سال ۱۳۴۲ بود که شاه وقت ایران و ژنرال دوگل رئیس‌جمهوری وقت فرانسه، این واحد را افتتاح نمودند. علت حضور رئیس‌جمهوری فرانسه این بود که این واحد پتروشیمی را شرکتی فرانسوی طراحی و اجرا کرده بود و از همین مورد، می‌توان دریافت که برخی دولت‌ها چگونه از بنگاه‌های اقتصادی خرد حمایت می‌کنند. ظرفیت تولید این واحد یکصد تن در روز بود؛ واحدی بسیار کوچک که البته نخستین واحد پتروشیمی در خاورمیانه محسوب می‌شد. بنابراین، احداث واحد پتروشیمی در ایران را باید مبدأ و آغاز تولید محصولات پتروشیمی در خاورمیانه دانست. پس از آن بود که عربستان هم کارخانه پتروشیمی احداث کرد.

برای اینکه بدانیم آن واحدها چقدر کوچک بودند، می‌توانیم به حجم تولید واحدهای امروز سری بزنیم. امروز واحدهای تولید اوره، دست‌کم یک میلیون تن در سال کود اوره تولید می‌کنند؛ یعنی 30 برابر تولید آن واحد در فارس. البته بعدها برای توسعه پتروشیمی شیراز، واحد دیگر، با ظرفیت تولید 500 هزار تن در سال راه‌اندازی شد. سرمایه‌گذاری این واحدها پیش از انقلاب انجام شده بود، اما تکمیل و تاسیس آن در سال‌های پس از انقلاب انجام شد. سپس پتروشیمی آبادان با ظرفیت 50 تا 60 هزار تن پلیمر PVC احداث شد. بعد نوبت به راه‌اندازی واحدی کوچک برای تولید DOP و PA با نام «شرکت سهامی ایران نیپون» در ماهشهر رسید که بعدها «پتروشیمی فارابی» نامیده شد. واحدی دیگر نیز با مشارکت شرکتی امریکایی در ماهشهر شکل واحدی برای تفکیک گازها. واپسین اقدام پیش از وقوع انقلاب در صنعت پتروشیمی ایران، تأسیس شرکتی ایرانی - ژاپنی بود با مشارکت برابر شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران و شرکت میتسویی ژاپن. البته تکمیل و راه‌اندازی این یکی نیز به سال‌های پس از انقلاب موکول شد؛ پیشرفت اجرای پروژه در زمان پیروزی انقلاب حدود 85 تا 90 درصد بود، اما ژاپنی‌ها با وقوع انقلاب و تسخیر لانه جاسوسی و سپس شروع جنگ تحمیلی، ایران را ترک کرده بودند. چون صددرصد پیمانکاری و اجرا به عهده آنها بود، پروژه کاملا مسکوت مانده بود. در سال‌های پیش از انقلاب، کار هیچ‌یک از واحدهای پتروشیمی ایران، بدون مشارکت، سرمایه‌گذاری و پیمانکاری خارجی‌ها پیش نمی‌رفت و البته بدیهی هم می‌نمود؛ به‌هرحال، پتروشیمی، صنعتی نوظهور و ناآشنا در خاورمیانه محسوب می‌شد. در بدو انقلاب و با آغاز جنگ تحمیلی همه پیمانکارهای خارجی ایران را ترک کرده بودند. هنوز هم ما به توانمندی لازم در اجرای پروژه‌ها نرسیده بودیم. ازاین‌رو، با تعیین هیأتی در شرکت ملی صنایع پتروشیمی و نیز مذاکره با شرکت میتسویی توانستیم به صورت قانونی توافقی، از هم جدا شویم؛ خسارت ترک ایران را از آنها گرفتیم. همچنان باید از این بابت از مذاکره‌کنندگان؛ مهدی میر معزی که بعدها مدیرعامل شرکت نفت ایران شد، احمد رهگذر مدیرعامل وقت شرکت ملی صنایع پتروشیمی و محمدهادی رهبری که مشاور رهگذر بود، ممنون باشیم. مذاکره‌کننده‌ها پس از دو سال رفت‌وآمد، توانستند ضمن خرید سهم ژاپنی‌ها، مبلغی قابل‌توجه به‌عنوان خسارت دریافت کنند. نام پتروشیمی ایران و ژاپن به پتروشیمی بندر امام تغییر کرد؛ شرکتی که امروز نیز به‌عنوان زیرمجموعه هلدینگ خلیج‌فارس، جزو بزرگ‌ترین صنایع پتروشیمی کشور است. ادامه‌ دارد ....