در شهر سوخته و تپه سیلک کاشان فیروزه ‌ هایی پیدا شده که حتی بعضی از آنها به ‌ عنوان چشم مصنوعی به کار رفته یا زیور و جواهرات انسان آن عصر و دوره بوده است. اوج هنر جواهرسازی در ایران مربوط به دوران زندیه، صفویه و قاجار است و می ‌ دانیم نادرشاه افشار در حمله به هندوستان یکی از بزرگ ‌ ترین گنجینه ‌ های جواهرات را به ایران می ‌ آورد که الماس کوه نور و دریای نور جزو این گنجینه بودند.باوجود این پیشینه درخشان، چندی است که حال این هنر-صنعت در کشور چندان خوب نیست.موانع واردات و صادرات، افزایش هزینه تولید، افت تقاضا در بازار داخلی و... از جمله معضلاتی است که طاقت فعالان این حوزه را طاق کرده و اخبار ناخوشایندی از تعطیلی کسب ‌ وکارها، کارگاه ‌ های گوهرتراشی و فرار سرمایه از این بخش به گوش می ‌ رسد. به ‌ مناسبت روز جهانی صنایع ‌ دستی در گزارش امروز صمت نگاهی داشتیم به شرایط امروز این هنر ـ صنعت و آینده پیش ‌ روی آن. آنچه در ادامه می ‌ آید، نظرات عبدالنبی مکابر، عضو هیات ‌ مدیره «انجمن تولیدکنندگان و صادرکنندگان طلا، جواهر، نقره و سنگ ‌ های قیمتی استان تهران» و مسعود کیانی، رئیس «انجمن صنفی گوهرسنگ ایران» درباره این موضوع است.

بازار صنایع ‌ دستی و سنگ ‌ های قیمتی

عبدالنبی مکابر ـ عضو هیات ‌ مدیره «انجمن تولیدکنندگان و صادرکنندگان طلا، جواهر، نقره و سنگ ‌ های قیمتی استان تهران»: براساس آمارهای گمرک کشور از مجموع ۱۵۱ . ۶ میلیون دلار فروش صادراتی ایران در سال ۱۴۰۰ و از محل حدود ۱۵ هزار تن تولیدات صنایع ‌ دستی کشور، بیش از ۱۳۱ میلیون دلار آن یعنی ۸۷ درصد با وزنی حدود ۳ تن سهم گوهرسنگ ‌ ها و مصنوعات دیگر بوده، اما باتوجه به ظرفیت ‌ های مستور بالقوه و بالفعل در حوزه گوهرسنگ، امکان افزایش تولیدات و تحصیل ارزش ‌ افزوده به ‌ مراتب بیشتری میسر است، زیرا با تاملی بر آمارهای بین ‌ المللی در سال ۲۰۲۱ حجم تجارت جهانی گوهرسنگ ‌ ها بالغ بر ۳۰ میلیارد دلار برآورد و میزان صادرات ایران حدود ۱۵۰ میلیون دلار اعلام شده که بخش بزرگی از آن هم به ‌ صورت خام ‌ فروشی است. در صورتی ‌ که کشور ایران با داشتن یک درصد از جمعیت جهان، حدود ۷ درصد از کل ذخایر معدنی جهان را در خود جای داده و در سال ۱۳۴۷ به عضویت شورای جهانی صنایع ‌ دستی World Craft Council درآمده است.

شهر جهانی گوهرسنگ ‌ ها

با تامل در جایگاه و شهرت آثار هنرمندان صنایع ‌ دستی ایران در سطح جهانی، در سال ۱۳۵۹ شهر مشهد از طرف شورای جهانی صنایع ‌ دستی به ‌ عنوان «شهر جهانی گوهرسنگ ‌ ها» پذیرفته شده است. علاوه بر این، در سال ‌ های اخیر با ظهور و توسعه فروش بر خط و گسترش انواع کانال ‌ های تجارت الکترونیک کسب ‌ وکار مجازی، دسترسی به تولیدات صنایع ‌ دستی برای کلیه مصرف ‌ کنندگان داخلی و خارجی فراهم و آسان ‌ تر شده است که این امر موجب سهولت در بازاریابی و فروش کالاهای صنایع ‌ دستی و به ‌ تبع گوهرسنگ ‌ ها شد.

مصرف ‌ کنندگان عمده

در مقطع فعلی و با در نظر داشتن محدودیت ‌ های قانونی موجود، بی ‌ شک رشد و توسعه گوهرسنگ ‌ ها در ارتباط مستقیم با توسعه صنایع ‌ دستی و صنعت گردشگری است. بنابراین ضروری است این 3 بخش از نظر اتخاذ و پیشبرد سیاست ‌ ها و برنامه ‌ های مشترک و هماهنگ ارتباط درونی با هم داشته باشند و توفیق در توسعه تولید و صادرات صنایع ‌ دستی و صنعت گردشگری، متضمن رشد و توسعه در صنعت گوهرسنگ نیز خواهد بود.

به هر حال، عمده ‌ ترین مصرف ‌ کننده گوهرسنگ ‌ ها، در بخش صنعتی، صنایع مرتبط با خوردگی فلزات و شات بلستینگ (مصارف گارنت صنعتی) و در سایر بخش ‌ ها، هنرمندان و فعالان حوزه هنرهای دستی، طراحان و سازندگان دکوراسیون داخلی و کارهای حجمی، حکاکان و تولیدکنندگان آثار مذهبی، نقره ‌ کاران و سازندگان انگشتر و صادرکنندگان انواع کالای همراه مسافر در شهرهای مشهد، قم، همدان، اصفهان، شیراز، یزد، زنجان، کرمان، و... هستند.

افزایشی یا کاهشی

شرط حضور مستمر در بازار رقابتی و توفیق در افزایش میزان تولید و صادرات منوط به حفظ کیفیت، درک سلایق مشتریان، تنوع محصولات، استفاده از تکنولوژی روز و افزایش تعداد مقاصد صادراتی است. صنایع ‌ دستی کشور باوجود سابقه طولانی و صاحب سبک بودن در تولید آثار ارزنده، متاسفانه طی دهه ‌ های گذشته تنوع چندانی در طرح ‌ ها و مدل ‌ های محصولات خود مطابق با نیازهای بازار منطقه و جهان ایجاد نکرده و به سلیقه مصرف ‌ کنندگان خارجی که مشتاق به خرید محصولاتی با تلفیق مدل ‌ های سنتی با طرح ‌ های مدرن هستند، کم ‌ توجهی شده است و آثار هنری بیشتر همانند آثار بسیار قدیمی ارائه می ‌ شود که نمونه آن را می ‌ توان در تولید آثار خاتم ‌ کاری که از جمله محصولات موردعلاقه است، دید.

براساس گزارش Globe News Wire ارزش تجارت جهانی صنایع ‌ دستی در سال ۲۰۲۰ بیش از ۷۲۰ . ۴ میلیون دلار بوده است که انتظار می ‌ رود تا پایان سال ۲۰۲۷ به حدود ۷۳۰ . ۸ میلیون دلار برسد. طبق آمار اعلامی سال ۱۳۹۸ در ایران، میزان صادرات صنایع ‌ دستی در کشور حدود ۲۲۵ میلیون دلار و در سال ۱۳۹۹ به بیش از ۳۲۲ میلیون دلار رسیده است. با مقایسه، تامل و تعمق در آمارهای جهانی، به ‌ نظر می ‌ رسد که متاسفانه آمارهای اعلامی داخلی به دلایل متعددی واقعی نیستند. زیرا اولا نرخ پایه صادراتی صنایع ‌ دستی در ارزیابی گمرکات کشور کمابیش طی ۱۰ سال گذشته تغییر نیافته و برمبنای دلار ۹ هزار ریالی است و ثانیا صادرات کالاهایی مثل مبلمان نیز در این آمارها لحاظ شده، بنابراین باوجود افزایشی بودن نسبی میزان تقاضاهای داخلی و خارجی برای کالاهای صنایع ‌ دستی ایرانی و مشاهده تغییرات مثبت و روند رو به رشد این صنایع، تا استفاده بهینه و کامل از ظرفیت ‌ های موجود در این صنعت راه درازی باقی مانده است. اعمال تحریم ‌ ها، افزایش نرخ ارز خارجی و کاهش ارزش پول ملی، تداوم رکود تورمی، کاهش چشمگیر رونق صنعت گردشگری، متاثر از شیوع ویروس کرونا و سایر موانع قانونی، افزایش هزینه تولید و...، باوجود رشد جمعیت و تقاضای داخلی و خارجی، محدودیت ‌ های بسیاری را برای هنرمندان و صنعتگران ایجاد کرده است. علاوه بر این، محدود بودن مقاصد اصلی صادراتی از جمله تهدیدهای مهم در پاسخگویی به رشد تقاضای خارجی است که درباره صنایع ‌ دستی کشور ما، مقاصد اصلی صادراتی محدود به کشورهای عراق، افغانستان، ترکیه، عمان و آذربایجان شده، در حالی که مقاصد اصلی صادراتی کشور هند که از جمله رقبا و پیشتازان صنایع ‌ دستی در جهان است، شامل کشورهایی مثل امریکا، انگلستان، استرالیا، کانادا، فرانسه، آلمان، ایتالیا، ژاپن، هلند، امارات و سوئیس است و در سال ۲۰۲۲ حدود ۲۵ درصد رشد داشته است. محدود بودن مقاصد صادراتی در کنار سایر آسیب ‌ های فوق از جمله عمده ‌ ترین عوامل بازدارنده توسعه صنایع ‌ دستی و به ‌ طبع صنعت گوهرسنگ است.

واردات غیرقانونی

باتوجه به آثار و تبعات قرار گرفتن گوهرسنگ ‌ ها در گروه ۴ کالایی (لوکس) نمی ‌ توان از واردات قانونی گوهرسنگ ‌ ها به ‌ عنوان مواد اولیه سنگ راف، برای خطوط تولید جواهرسازی و سایر مصارف از جمله صنایع ‌ دستی، دکوراسیون داخلی، کارهای هنری و حجمی، حکاکی و صادرات سخن گفت. هیچ گشایشی در این زمینه رخ نداده و ناچار برای تامین نیازهای بخش تولید به مواد اولیه، نه متکی به منابع داخلی که عمدتا متکی و منوط به ورود کالای همراه مسافر خارجی به کشور و کالای قاچاق شده است!

از آنجایی که سرنوشت ‌ گوهرسنگ ‌ ها با صنایع ‌ دستی درهم ‌ آمیخته است و بخش زیادی از تولیدات بنگاه ‌ ها در تولید کالاهای صنایع ‌ دستی صادراتی مورداستفاده قرار می ‌ گیرند،بنابراین آمار واقعی میزان صادرات گوهرسنگ ‌ ها را نه به ‌ طورمستقیم و منتج از فعالیت صادراتی بنگاه ‌ های تولیدی گوهرسنگ، بلکه در قالب صادرات صنایع ‌ دستی می ‌ توان رصد و بررسی کرد. فاجعه آنجاست که رشد میزان صادرات همراه مسافر که به ‌ ظاهر آماری فریبنده است، نه ‌ تنها دولت را از کسب مالیات و کنترل بر میزان و حجم صادرات و واردات، بلکه اقتصاد کشور و تولیدکننده را نیز از تحصیل ارزش ‌ افزوده واقعی کالا محروم می ‌ کند. ناتوانی در تامین مواد خام سنگ راف به ‌ طورقانونی (در حالی ‌ که در داخل به ‌ علت ناتوانی در تکمیل زیرساخت ‌ ها، اکتشاف و جذب سرمایه ‌ گذاری، ذخایر داخلی در فاز استخراج و تولید انبوه قرار ندارد)، تاثیر زیادی بر کیفیت صنایع ‌ دستی صادراتی داشته و به ‌ تبع استفاده از گوهرسنگ ‌ های نامرغوب، فیک و قاچاق ‌ شده به کاهش ارزش ریالی و صادراتی قطعات و مصنوعات ساخته ‌ شده و ارزش هنری آنها و از دست دادن بازار می ‌ انجامد و به ‌ ‎ طورخودکار زمینه ‌ های کشف بازارهای جدید و حضور در بازارهای موجود و رقابت برای حفظ جایگاه صنایع ‌ دستی و تولید صادرات ‌ محور گوهرسنگ ‌ ها را با مشکلات عدیده ‌ ای روبه ‌ رو خواهد کرد. صادرات مستقیم گوهرسنگ ‌ ها در صورتی ‌ که تامین مستمر مواد اولیه سنگ راف برای تولیدکنندگان از طریق قاچاق توجیه اقتصادی داشته باشد، با مشکلات دیگری از جمله مقررات دولتی در نحوه استفاده از ارز حاصل از صادرات مواجه است که از منظر اقتصادی برای تولیدکننده نوعی خودزنی است، اما تراژدی عظیم ‌ تر وقتی است که سالانه بیش از ۶۰۰ تن مصنوعات عیار پایین نقره و ۷۰۰ تن بدلیجات و زیورآلات (در شرایط تحریم در قبال خروج ارز از کشور) در بازارها توزیع می ‌ شود، در حالی ‌ که گوهرسنگ خام یا همان مواد اولیه خط تولید کالای لوکس، محسوب شده و ورود آن ممنوع است که حاکی از عمق بی ‌ خبری قانون ‌ گذار از تبعات مصوبات غیرکارشناسی و خسران ملی آن کاملا عیان است.

صنعتگری با ابزار ساده

مسعود کیانی ـ رئیس «انجمن صنفی گوهرسنگ ایران»: تولیدات صنایع ‌ دستی شامل کالاهایی است که با ابزار ساده و دستی ساخته می ‌ شوند. صنایع ‌ دستی در حوزه گوهرسنگ ‌ ها و سنگ ‌ های قیمتی و نیمه ‌ قیمتی شامل تراش، حکاکی روی سنگ دامله ‌ تراشی، خلق دست ‌ سازه ‌ های کلکسیونی با استفاده از صدف و سنگ و...، فیروزه ‌ کوبی (که بیشتر در تابلوها مورداستفاده قرار می ‌ گیرد)، ساخت ساعت که در آنها سنگ ‌ های نیمه ‌ قیمتی به کار می ‌ رود، زیورآلات مسی، مکرومه ‌ بافی و... که در همه آنها انواع سنگ ‌ های قیمتی یا نیمه ‌ قیمتی استفاده می ‌ شود، البته سنگ ‌ های قیمتی کاربرد زیادی در صنایع ‌ دستی ندارند، ‌ جز در مواردی بسیار نادر که برای مثال تابلوهای نفیس، فرش ‌ های ابریشمی یا... که با جواهر و سنگ ‌ های قیمتی تزئین می ‌ شود.

تقاضای داخلی و خارجی

باتوجه به مشکلات مالی که در کشور ما پیش ‌ آمده است و حلقه تنگ تحریم ‌ ها، در زمینه مراودات خارجی چندان موفق نیستیم. موضوع جواهرات و سنگ ‌ های قیمتی و نیمه ‌ قیمتی یک ‌ شبه پول به ‌ شمار می ‌ رود و قوانین تحریمی هم بر آنها حاکم است و آنها معاف از تحریم نیستند. علاوه بر محدودیت ‌ های تحریمی با مشکلات مربوط به FATF و مبادلات بانکی روبه ‌ رو هستیم و هنوز نتوانسته ‌ ایم آنها را حل کنیم و قوانین صادراتی و وارداتی داخل کشور هم مزید بر علت شده است. در واقع باید گفت تقاضای داخلی و خارجی، به ‌ ویژه درباره فیروزه و احجار کریمه که با فرهنگ و مذهب ما عجین شده، وجود دارد، اما مشکلات مانع توسعه دادوستد در این حوزه است. جدا از مشکلات واردات و صادرات که به آن اشاره شد، تنوع کالایی هم دچار مشکل است و به این دلیل نمی ‌ توانیم نیاز بازار را پوشش دهیم. در بازار خارجی، فیروزه و عقیق ‌ های ایران مشتریانی دارد، اما به ‌ شرط اینکه به شیوه خاصی تراش داده و با مواد مناسب و به ‌ صورت حرفه ‌ ای پولیش شود. از سوی دیگر، هزینه بالای تولید در کشور ارزش ‌ افزوده تولیدات ما را کاهش و این ‌ یکی دیگر از دلایلی است که بازار داخلی و خارجی گوهرسنگ ‌ ها را به ‌ شدت تحت ‌ تاثیر قرار داده است.

مسیر ادامه حیات

بازار کشنده تمام مشاغل مرتبط با گوهرسنگ است؛ از معدن گرفته تا فرآوری و فروش. اگر بازار نباشد، نمی ‌ توان هیچ استفاده ‌ ای از این صنعت کرد و ارزش ‌ افزوده ‌ ای ندارد و درآمدزایی هم وجود نخواهد داشت. در حال ‌ حاضر به ‌ واسطه فضای نامناسب کسب ‌ وکار که بر کشور حاکم شده است و خودتحریمی ‌ ها، قوانین و آیین ‌ نامه ‌ هایی دست ‌ وپاگیر، تولیدکننده و فروشنده با چالش ‌ های فراوانی روبه ‌ رو شده ‌ اند.

مطالبات ما

مطالبه عاجل ما از دولت این است که قوانین خودتحریمی داخلی را لغو یا اصلاح کند تا بتوان این هنر و صنعت را رونق داد و فروش جهانی داشته باشیم. چندین سال است که دست ‌ اندرکاران و فعالان این حوزه تکرار می ‌ کنند که باید به حوزه تراش الماس ورود کنیم. این بخش قوانین و شرایط، آیین ‌ نامه ‌ ها و استانداردهای خاص خود را دارد، بنابراین باید اراده ‌ ای از طرف دولت وجود داشته باشد که بتوان موانع را برطرف کرد و قدم در این مسیر گذاشت. البته چندی است که طرح توسعه گوهرسنگ هم تدوین ‌ شده است، اما به ‌ نظر می ‌ رسد پاسخگوی آنچه غایت فکری ما بود، نیست.

چندصدایی ناهماهنگ

در حوزه گوهرسنگ صداهای گوناگونی در کشور شنیده می ‌ شود و بخش ‌ های متعددی در این زمینه دخیل هستند. چندین وزارتخانه و سازمان متولی امور گوهرسنگ هستند که هرکدام به فراخور وظیفه ‌ ای که دارند، ضوابط و چارچوب ‌ هایی برای خود تعریف کرده ‌ اند و جدا از اینکه هم ‌ افزایی در این زمینه وجود ندارد، بعضی از این ضوابط و مقررات ضدونقیض هستند. برای مثال، گمرک، بانک مرکزی، سازمان صمت، سازمان صنایع ‌ دستی، سازمان فنی و حرفه ‌ ای و... هرکدام از قوانین خود پیروی می ‌ کنند و تابه ‌ حال نشده است که به نتیجه مشترک و تفکر جمعی برسیم. انگار ارکستری داریم که هر کس در آن ساز خود را می ‌ زند و صدایی که از این مجموعه بلند می ‌ شود، ناساز و گوشخراش است. اگر این چالش برطرف شود و همکاری و هم ‌ افزایی میان دستگاه ‌ ها و سازمان ‌ ها به وجود بیاید، مشکلات به ‌ تدریج حل خواهد شد. بسیاری از این ضوابط و مقررات از اسناد بالادستی هستند و باید از طریق هیات ‌ دولت یا مجلس بازنگری و اصلاح شود، اما متاسفانه در درون دولت هم اعتنایی به رفع این چالش نمی ‌ شود.

پیشنهادهای بر زمین ‌ مانده

گوهرسنگ به ‌ علت اینکه در گروه کالایی ۴ (کالاهای لوکس) قرار گرفته، واردات آنها با محدودیت و ممنوعیت روبه ‌ رو است. به ‌ عبارت ‌ دیگر، ارز وارداتی به آن تخصیص داده نمی ‌ شود. پیشنهادی که ما بارها به حاکمیت و ارگان ‌ های گوناگون ارائه داده ‌ ایم، این است که به این سنگ ‌ ها «مجوز موقت» داده تا وارد و فرآوری شود و بعد به بازار هدف یا حتی مبدأ برگردد،اما این پیشنهاد چندان موردتوجه قرار نگرفته است.

جایگاه ما و آنها

رقبای ما در خاورمیانه یا غرب آسیا کیلومترها در این مسیر پیش افتاده ‌ اند و روزبه ‌ روز دسترسی به آنها دشوارتر می ‌ شود. امارات، قطر، عمان، عربستان ترکیه و... همگی در تلاش ‌ هستند تا این بازار را به دست ‌ گیرند، زیرا این صنعت هزینه تولید کم و سودآوری و گردش مالی بالایی دارد، اما متاسفانه هنوز در کشور به این جمع ‌ بندی نرسیده ‌ ایم که از این فرصت استفاده کنیم. کشور ما ظرفیت آن را دارد که قطب تولید گوهرسنگ و جواهرات در غرب آسیا باشد، زیرا به انرژی ارزان و نیرو کار فراوان دسترسی داریم. علاوه بر این، به ‌ علت موقعیت جغرافیایی خود شاهراه دسترسی به کشورهای تولیدکننده گوهرسنگ و بازارهای هدف هستیم. امیدواریم تنش ‌ زدایی ‌ هایی که به ‌ تازگی در روابط خارجی اتفاق افتاده است، فتح بابی برای توسعه صنعت گوهرسنگ باشد، به ‌ ویژه در دادوستد با کشورهای حاشیه خلیج ‌ فارس که با آنها مشابهت ‌ های فرهنگی و مذهبی فراوان و سلائق مشترکی هم داریم و بازار هدف بسیار خوبی می ‌ تواند باشد.

سخن پایانی

گوهرسنگ یکی از سودآورترین حوزه ‌ های کارآفرین و اشتغالزا است. از تهیه سنگ راف گرفته تا تراش، ساخت و مخراج ‌ کاری فرآیندی است که فرصت ‌ های شغلی متعدد و متنوعی را ایجاد می ‌ کند و در صورت فراهم شدن فرصت صادرات می ‌ تواند ارزآوری زیادی داشته باشد. اما در کمال تاسف، هر روز تعداد بیشتری از کارگاه ‌ ها در آستانه ورشکستگی قرار می ‌ گیرند و گوهرتراشان منبع درآمد خود را از دست می ‌ دهند، زیرا همان ‌ طور که در این گزارش اشاره شد، قوانین به ‌ گونه ‌ ای چیده شده است که امکان کار به ‌ سادگی فراهم نمی ‌ شود.