شیر بی‌یال و دم و اشکم ضوابط محیط‌زیستی
وزارت صمت در حالی سرگرم آماده‌سازی مراحل واگذاری ۵ هزار معدن در مزایده است که برخی فعالان حوزه معدن و محیط‌زیست معتقدند باید وزارتخانه پیش از برگزاری مزایده، مجوز محیط‌زیستی محدوده‌ها را دریافت کند.
وزارت صمت در حالی سرگرم آماده سازی مراحل واگذاری ۵ هزار معدن در مزایده است که برخی فعالان حوزه معدن و محیط زیست معتقدند باید وزارتخانه پیش از برگزاری مزایده، مجوز محیط زیستی محدوده ها را دریافت کند.
اما منتقدان سازمان محیط زیست هم انگشت اتهام را به سوی این مجموعه نشانه گرفته اند و علاوه بر اعتراض به سختگیری های این مجموعه، در اظهاراتی عجیب گفته شده است: «در برخی مناطق حفاظت شده که از اتفاق آلودگی های زیست محیطی نیز دارند، فنس کشی انجام شده که باعث گیر افتادن گونه های حیات وحش در زیستگاهی می شود که به طورطبیعی آلوده است.»
و چنین نتیجه گرفته اند که «آلودگی پهنه های محیط زیست را نباید به گردن معدنکاری انداخت!»
صمت برای بررسی دیدگاه سازمان محیط زیست با تورج فتحی، معاون دفتر حفاظت آب و خاک سازمان محیط زیست به گفت وگو نشسته است.
منظور از آلودگی محیط زیستی در فعالیت معدنکاری چیست؟
وقتی صحبت از آلودگی ناشی از فعالیت معدنی می شود، مجموعه ای از فعالیت های معدنی را مدنظر داریم که شامل تمام دستکاری های انسان در طبیعت، با هدف استخراج ماده معدنی، فرآوری و استحصال آن (یا کانه آرایی ماده معدنی) به منظور تولید محصول اولیه برای عرضه در بازار و امثال آن است.
بنابراین همه آسیب هایی که در قالب معدنکاری به محیط زیست وارد می شود، آلودگی نام دارد.
به عبارت دیگر، وقتی معدنکار برای باطله برداری ماده معدنی اقدام می کند، بیشتر تخریب اتفاق می افتد. در این فرآیند لایه رویی خاک برداشته و سنگ های غیرمعدنی برای دستیابی به ماده معدنی جابه جا می شود که به آن باطله برداری می گویند. باطله ها در نقطه دیگری تخلیه و دپو می شوند که تحت تاثیر هوازدگی، محیط زیست را آلوده می کنند.
بعد از اینکه استخراج انجام شد و ماده معدنی به دست آمد، برای فرآوری وارد چرخه ای می شود که بسته به نوع ماده از خرد و آسیاب کردن شروع می شود تا دانه بندی کردن (در مورد مصالح دانه ای) یا آسیاب کردن و قرار دادن در چرخه شیمیایی (مثل مواد فلزی).
فرآوری معادن فلزی میزان زیادی باطله فرآوری تولید می کند. به عنوان مثال، در معدن مس که ۲ درصد عیار معدنی دارد یا معدن طلا که ppm ۲ عیار دارد، بین ۹۸ تا ۹۹ . ۹۹ درصد، باطله تولید می شود.
این باطله ها، که طی فرآوری ماده معدنی تولید و tailing به آن گفته می شود، باید در جایی به نام سدباطله، با رعایت اصول، ضوابط و ملاحظات محیط زیستی مدیریت شود تا آلودگی های زیست محیطی ایجاد نکند.
بنابراین همان طور که اشاره شد، وقتی صحبت از آلودگی معدنکاری به میان می آید، منظور مجموعه ای از آسیب ها؛ گاه تخریب محیط زیستی و گاهی ایجاد آلودگی است.
چگونه می توان جلوی این آسیب ها را گرفت؟
هیچ معدنی در هیچ جایی از سیاره زمین وجود ندارد که بدون تخریب و آلودگی محیط زیستی موردبهره برداری قرار گرفته باشد. نمی توان هیچ ماده معدنی را یافت که در زمان برداشت آن به محیط زیست آسیبی وارد نشود.
هر معدنی، حتی یک معدن کوچک مقیاس سنگ نمک، باعث تخریب و آلودگی در محیط زیست می شود. بنابراین، چون بشر ناگزیر از برداشت مواد معدنی است، باید این کار را به نحوی مدیریت کند تا آلودگی یا تخریب محیط زیست را به حداقل ممکن برساند.
کشورهای معدن خیز بزرگ دنیا چه راهکارهایی را برای حل چالش های زیست محیطی خود در پیش گرفته اند؟
باتوجه به تجربه بیست و چند ساله فعالیت در این حوزه، مهم ترین راهکار، برای کنترل آسیب های معدنکاری، وضع قوانین و مقررات زیست محیطی بازدارنده است، اما متاسفانه در کشور ما به شدت مورد بی مهری قرار گرفته، به ویژه وزارت صمت در برابر وضع مقررات و تعیین استانداردها، ضوابط و معیارهایی برای حفاظت از محیط زیست و فعالیت های معدنی، مقاومت بسیاری به خرج
می دهد.
در نتیجه این مقاومت ها امروزه می توان با اطمینان گفت که در برخی موارد، کشور ما فاقد ضوابط کارشناسی و فنی لازم و کافی است که بتواند شرایط زیست محیطی فعالیت های معدنی را مدیریت
کند.
آنچه در حال حاضر در اختیار داریم، ضوابط زیست محیطی فعالیت های معدنی است که هیات وزیران در سال ۱۳۸۴ آن را به تصویب رساند. این ضوابط از نظر محتوایی، شیری بی یال و دم و اشکم است که در عمل کارآیی ندارد و لازم است، مورد بازنگری قرار گیرد.
سازمان محیط زیست برای جبران این نقیصه چه اقداماتی انجام داده است؟
سازمان باتوجه به مذاکراتی که با وزارت صمت داشته است، پیش نویسی را به همت پژوهشکده علوم زمین سازمان زمین شناسی انجام دادیم.
به عبارت دیگر، تیمی از محققان، اساتید دانشگاهی و کارشناسان خبره سازمان زمین شناسی کشور تشکیل شد که با نظارت سازمان محیط زیست پیش نویس ضوابط زیست محیطی فعالیت های معدنی را تهیه کرد.
در این پیش نویس همه فعالیت های معدنی، انواع روش های استخراج مواد و همه محدوده ها را مورد بررسی قرار داده و ضابطه ای کامل و تمام عیار
است.
به این ترتیب، پیش نویس فوق حاوی دستورالعمل مدونی است که از لحظه ای آغاز معدنکاری (یعنی زمانی که متقاضی جواز اکتشاف از وزارت صمت می گیرد و فعالیت خود را آغاز می کند)، تا زمانی که مجوز بهره برداری را دریافت می کند، دست به استخراج ماده معدنی می زند و نهایتا وارد مرحله بازسازی و احیای بخش های تخریب شده می شود، را در بر می گیرد. در حقیقت نکات مربوط به موارد یادشده با جزئیات در این پیش نویس شرح داده شده است.
در این فرآیند، معدنکار لازم است، بداند که بازسازی معدن فعالیتی نیست که به بعد از اتمام استخراج یا ذخیره ماده معدنی موکول شود. به علاوه اینکه، بازسازی یا احیای بخش های آسیب دیده باید همزمان با شروع فعالیت معدنی باشد و هر سینه کاری که در محدوده معدن متروکه شد، باید وارد فاز احیا و بازسازی شود و معدنکار باید سعی کند آن را به شرایط اولیه قبل از معدنکاری برگرداند.
به این ترتیب، ضابطه ای که تهیه شده از هر حیث کامل است، اما متاسفانه برخی مسئولان وزارت صمت برای تایید آن به شدت مقاومت
می کنند.
آیا این ضوابط سختگیرانه است؟
اصلا این طور نیست. اگر بنا باشد که با این دیدگاه ضوابط زیست محیطی را بررسی کنیم، آنچه به تصویب می رسد، کارآیی لازم را نخواهند داشت و چیزی شبیه همین ضوابطی می شود که درحال حاضر موجود است.
سازمان محیط زیست برای دستیابی به ضوابطی کارآ و واقع بینانه تیمی را از بدنه وزارت صمت (یعنی سازمان زمین شناسی) انتخاب کرد که ترکیبی از افراد آکادمیک، دانشگاهی و کارشناسان خبره در حوزه معدن و زمین شناسی است.
از آنها خواسته شد براساس اصلاحیه قانون معدن و آیین نامه اجرایی مترتب بر آن (که در ماده ۱۱۶ این آیین نامه اجرایی آمده است که باید ضوابط زیست محیطی فعالیت های معدنی تدوین بشود) ضوابطی تدوین کنند که از هر حیث کامل
باشد.
اعضای این تیم، قوانین، مقررات و استانداردهای حدود ۱۵ کشور، به ویژه کشورهایی که هم از نظر معدنی شاخص هستند و هم در زمینه قوانین و مقررات حوزه معدنکاری استانداردهای پیشرویی دارند (مثل چین، روسیه، امریکا، استرالیا، کانادا، سوئد، افریقای جنوبی، شیلی و امثال آن) را موردبررسی قرار دادند.
بعد برمبنای قانون و آیین نامه اجرایی کشور، بومی سازی کردیم و از الف تا ی فعالیت معدنی را ضابطه مند و پیش نویس آن را تدوین کردیم. این پیش نویس به وزارت صمت فرستاده شد تا در مورد آن نظر بدهند و در صورت موافقت، در هیات وزیران تصویب و برای اجرا ابلاغ شود.
اما در این مرحله با مانع سختی برخورد کردیم که برخی مسئولان در برابر ادامه روند و ابلاغ و اجرا مقاومت دارند.
مخالفان این مصوبه بهانه های زیادی برای مقابله با اجرای ضوابط یادشده دارند از جمله اینکه این ضوابط بسیار مفصل است و اگر اجرا شود، هیچ معدنکاری نمی تواند معدن خود را فعال نگه دارد و باید تمام هم و غم خود را صرف ترمیم محیط زیستی معدن
کند.
تدوین این ضابطه چه مدتی به طول انجامید؟
انجام این مطالعه و تدوین پیش نویس ضابطه حدود یک سال به طول انجامید. جالب است، بدانید برخی از این کشورها، سابقه یک قرن قانون گذاری زیست محیطی دارند.
در حال حاضر حدود ۹ ماه است که با مسئولان وزارت صمت در حال مکاتبه هستیم که پای میز مذاکره بنشینند تا این پیش نویس، از نظر کارشناسی و فنی بررسی و نهایی شود.
اما متاسفانه پاسخ مناسبی به مکاتبات ما داده نمی شود و به این ترتیب جلوی رسیدن پیش نویس به مرحله بررسی، تصویب و اجرا گرفته می شود.
درباره برگزاری مزایده واگذاری ۵ هزار معدن چه نظری دارید؟
باتوجه به اینکه جامعه ما بیدار شده و نسبت به خطرات تخریب محیط زیست و آلودگی ها آگاهی پیدا کرده است، بنابراین باید مسئولان پا به پای جامعه پیش بیایند و اقداماتی متناسب با بحران های زیست محیطی انجام دهند.
اگر قرار است معدنکاری را توسعه دهیم، باید با تدابیر هوشمندانه با آن مواجه شویم. نمی توانیم به مسائل محیط زیستی معدنکاری بی توجه
باشیم.
معدنکار عوارضی را تحت عنوان حقوق دولتی پرداخت می کند که بخشی از آن باید به ترمیم محیط زیست اختصاص داده شود. علاوه بر این، معدنکار باید بخشی از فعالیت های خود را به احیای محیط زیست معدن اختصاص دهد که از زمان طراحی تا پایان معدنکاری را دربرمی گیرد.
به عنوان مثال، در این ضوابط آمده است که معدنکار باید در مرحله ای طراحی معدن، روش استخراج را آگاهانه انتخاب کند تا کمترین اثرات تخریبی را داشته باشد، برای مثال اگر بین روش روباز و زیرزمینی قادر به انتخاب است، از روش زیرزمینی استفاده کند تا تخریب کمتری به بار آورد یا اگر سینه کاری متروکه یا اگر جایی راهی ساخته بودند که بعد از مدتی متروکه شد، نسبت به احیا و ایجاد پوشش گیاهی اقدام
کند.
خلاصه اینکه در این ضابطه، اقداماتی از این دست پیش بینی شده است، اما با این انتقاد از سوی وزارت صمت روبه رو شدیم که این ضابطه بسیار سختگیرانه است، در حالی که این ایراد اصلا وارد نیست، زیرا ما تابه حال ضابطه ای نداشته ایم و ملاکی برای مقایسه نداریم، تا بگوییم که سختگیرانه است.
نظرتان درباره مزایده ۵ هزار معدن از سوی وزارت صمت چیست؟
وقتی برای انجام کاری از بیت المال هزینه می شود، اگر کسی آن را روی میز معطل نگه دارد، علاوه بر اینکه متخلف است، مرتکب گناه هم شده
است.
باید مسئولان از نظر اخلاقی متعهد باشند جلوی کاری که با پول مردم انجام گرفته، سنگ اندازی نکنند. چرا با بهانه های واهی، این اقدام مهم معطل نگاه داشته شده است؟
تاکنون سعی شده تا جای ممکن متناسب سازی ضوابط زیست محیطی با قوانین داخلی کشور منطبق شود، تا از این پس، آثار تخریبی و آلودگی های فعالیت های معدنی را کنترل کنیم. در این صورت، وقتی صحبت مزایده ۵ هزار معدن مطرح می شود، دیگر جای نگرانی نیست و همه مطمئن هستند که همه موارد در چارچوب ضوابط زیست محیطی موجود انجام می گیرد.
شکی نیست که ذات معدنکاری با تخریب محیط زیست همراه است. فعالیت معدنی، چشم انداز را تخریب و منابع آب و خاک را آلوده می کند، توپوگرافی منطقه را به هم می زند، به پوشش گیاهی خسارت وارد می کند، فلور خاک منطقه را تحت تاثیر قرار می دهد و اثرات زیست محیطی مستقیم و غیرمستقیم بر منطقه خواهد داشت.
از طرف دیگر، چون فعالیت معدنی خواه ناخواه ناگزیر از تخریب در معدن است، باید با اجرای ضوابط زیست محیطی دقیق، تلاش کنیم که حداقل آسیب به محیط زیست وارد شود و تا حدی خسارت ها و آلودگی های ناشی از فعالیت معدنی کم شود.
