بازیافت زباله یکی از مسائل حیاتی در دنیای امروز است که نه‌تنها تاثیرات زیست‌محیطی مثبتی به‌همراه دارد، بلکه می‌تواند به‌عنوان یک فرصت سرمایه‌گذاری و اشتغالزایی موردتوجه قرار گیرد. موضوع بحران زباله در ایران به حدی نگران‌کننده شده است که آثار آلودگی‌های ناشی از انباشت زباله سلامتی جامعه را به‌خطر انداخته و موجب نگرانی‌هایی درباره گسترش آلودگی به منابع آب زیرزمینی و دریاچه‌ها شده است. این موضوع نشان می‌دهد که میزان آلودگی از آسیب به زمین، باغ‌ها، مزارع و جنگل‌ها نیز فراتر رفته است. طی هفته‌های گذشته، رئیس مجلس شورای اسلامی، بااشاره به تولید روزانه ۵۸ هزار تن زباله در کشور و دفن غیراستاندارد ۹۰ درصد آن، بر ضرورت اصلاح ساختارهای مدیریتی تاکید کرد.

همان‌گونه که گفته شد، شرایط مدیریت پسماند در ایران از وضعیت هشدار عبور کرده و به مرحله اضطرار رسیده است. یعنی اینکه همه افراد جامعه به‌فراخور توان و امکان خود در مقابل این خطر زیست‌محیطی مسئولند، چراکه بسیاری از مناطق طبیعی کشور به‌دلیل انباشت زباله‌های رهاشده توسط میلیون‌ها گردشگر داخلی، عملا غیرقابل‌سکونت و تفریح شده‌اند، به‌ویژه در ایام تعطیلات، مناطق تفریحی در شمال کشور مملو از زباله‌هایی می‌شوند که محیط‌زیست را به‌شدت آلوده کرده و زیبایی طبیعی این مناطق را از بین برده‌اند. این وضعیت نشان می‌دهد که اقدامات فعلی در حوزه مدیریت زباله نه‌تنها ناکافی است، بلکه در بسیاری موارد به وخامت اوضاع دامن زده است.

وضعیت مدیریت زباله در سوئد

در مقابل، کشورهایی مانند سوئد توانسته‌اند زباله را به‌عنوان یک فرصت برای صرفه‌جویی در منابع و بهره‌برداری پایدار از چرخه طبیعت تبدیل کنند. در سوئد، زباله‌ها به گروه‌های مختلفی تقسیم می‌شوند و هر گروه از زباله‌ها فرآیند خاصی را طی می‌کنند:

۱. مواد قابل‌بازیافت (پلاستیک، کاغذ، فلزات و شیشه): این مواد در مبدأ توسط شهروندان تفکیک شده و به مراکز بازیافت ارسال می‌شوند. در این مراکز، پلاستیک‌ها به محصولات جدید تبدیل شده، کاغذها دوباره به خمیر کاغذ برای تولید محصولات جدید بازیافت می‌شوند و فلزات و شیشه‌ها نیز برای استفاده‌های بعدی آماده‌سازی می‌شوند.

۲. زباله‌های زیستی (مانند ضایعات غذا و کشاورزی): این زباله‌ها به مراکز کمپوست یا تولید بیوگاز منتقل می‌شوند. بیوگاز تولیدشده در این فرآیند به‌عنوان منبع انرژی پاک برای حمل‌ونقل یا گرمایش مورداستفاده قرار می‌گیرد.

۳. زباله‌های غیرقابل‌بازیافت: این نوع زباله‌ها به نیروگاه‌های تولید انرژی منتقل می‌شوند. در این نیروگاه‌ها، زباله‌ها سوزانده می‌شوند و انرژی حاصل از آنها به برق و گرما تبدیل می‌شود. به‌عنوان‌مثال، حدود ۲۰ درصد از برق مصرفی سوئد از طریق نیروگاه‌های زباله‌سوز تامین می‌شود. ((Avfall Sverige، ۲۰۲۳

۴. مواد خطرناک (مانند باتری‌ها و محصولات شیمیایی): این مواد با دقت جمع‌آوری و به مراکز خاصی برای دفع ایمن منتقل می‌شوند تا از آسیب به محیط‌زیست جلوگیری شود.

طبق گزارش‌های رسمی، بیش از ۹۹ درصد زباله‌ها در سوئد یا بازیافت شده یا به انرژی تبدیل می‌شوند و تنها بخش بسیار کمی از زباله‌ها به محل‌های دفن زباله منتقل می‌شوند (European Environment Agency، ۲۰۲۲). سوئد حتی زباله وارد می‌کند تا بتواند از آنها برای تولید انرژی استفاده کند، که این امر نشان‌دهنده مدیریت کارآمد این کشور در حوزه پسماند است.

بازیافت نه‌تنها یک ضرورت زیست‌محیطی است، بلکه به‌عنوان یک صنعت مولد می‌تواند هزاران فرصت شغلی ایجاد کند. در ایران، توسعه صنایع بازیافت می‌تواند به اشتغالزایی در حوزه‌های زیر منجر شود:

۱. تاسیس مراکز تفکیک و جمع‌آوری زباله: ایجاد مراکز مجهز برای تفکیک زباله در مبدأ نیازمند نیروی کار گسترده‌ای است.

۲. کارخانه‌های بازیافت: راه‌اندازی کارخانه‌های بازیافت مواد مانند پلاستیک، کاغذ و فلزات می‌تواند اشتغال مستقیم و غیرمستقیم فراوانی ایجاد کند.

۳. صنایع تبدیلی: مواد بازیافتی می‌توانند به محصولات جدیدی تبدیل شوند که نیازمند تخصص و نیروی انسانی است.

در سوئد، صنعت بازیافت علاوه بر ایجاد شغل‌های پایدار، ارزش‌افزوده بالایی نیز تولید می‌کند. برای مثال، پلاستیک‌های بازیافتی به محصولات با کیفیت بالا تبدیل می‌شوند که در صنایع مختلف مورداستفاده قرار می‌گیرند. طبق گزارش (Avfall Sverige ۲۰۲۳)، این صنعت سالانه میلیاردها کرون به اقتصاد سوئد کمک می‌کند.

نتیجه‌گیری

 براساس شاخص‌های علمی، مدیریت پسماند نیازمند یک رویکرد جامع و چندجانبه است که شامل مراحل تفکیک، جمع‌آوری، بازیافت و دفع اصولی باشد. در ایران، ضعف در تفکیک از مبدأ و نبود زیرساخت‌های مناسب، چالش‌های عمده‌ای را ایجاد کرده است. برای مثال، تحقیقات نشان داده‌اند که استفاده از سیستم‌های تفکیک مکانیزه می‌تواند کارآیی بازیافت را تا ۴۰ درصد افزایش دهد (Journal of Environmental Management، ۲۰۲۰.)علاوه بر این، آموزش عمومی و فرهنگ‌سازی درباره اهمیت تفکیک زباله در مبدأ می‌تواند به مشارکت فعال شهروندان منجر شود.

در ایران باتوجه به گستردگی تولید زباله و شرایط اقلیمی متنوع، نیازمند یک تحول اساسی در مدیریت پسماند است.

راهکارهای پیشنهادی برای بهبود شرایط شامل موارد زیر است:

ـ توسعه زیرساخت‌های تفکیک و جمع‌آوری زباله در مبدأ

ـ سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین بازیافت و تبدیل زباله به انرژی

- ترویج آموزش‌های عمومی و فرهنگ‌سازی در جامعه

- ارائه تسهیلات مالی و قانونی به سرمایه‌گذاران در بخش بازیافت

- تدوین و اجرای قوانین سختگیرانه برای جلوگیری از رهاسازی زباله در طبیعت

شرایط بحرانی مدیریت زباله در ایران نیازمند اقدام فوری و اصلاحات ساختاری است.