کارشناسان نبود مدیریت متمرکز در شرکت‌های خصوصی بهره‌بردار از یک‌سو و کمبود امکانات ایمنی و بی‌توجهی به آموزش کارگران و نیروی انسانی شاغل در معادن را از سوی دیگر، مهم‌ترین دلایل بروز حوادث معدنی معرفی می‌کنند. گفته می‌شود در گذشته‌ای نه‌چندان‌دور که مدیریت دولتی بر معادن حاکم بود، سرمایه‌گذاری‌های مناسبی در زمینه استانداردهای ایمنی و آموزش کارکنان انجام می‌گرفت و نیروهای انسانی شاغل در معدن، دوره‌های آموزش‌های لازم در زمینه رعایت اصول ایمنی را می‌گذراندند، اما با خصوصی شدن بهره‌برداری از معادن، برخی مدیران باتوجه به بالا بودن هزینه‌ها، تمایلی به ارتقای استانداردهای ایمنی و آموزش کارگران را ندارند. به‌علاوه، معادن دولتی هم که امور مربوط به بهره‌برداری را به پیمانکاران بخش خصوصی واگذار کرده‌اند، در این زمینه با مشکلاتی روبه‌رو شده‌اند، چراکه برخی شرکت‌های خصوصی تخصص لازم را در زمینه بهره‌برداری از معدن ندارند. به‌بهانه روز ملی آتش‌نشانی و ایمنی در صفحه معدن به ضرورت‌های ایمنی در فعالیت معدنی پرداخته‌ایم و تقی نبئی، کارشناس و فعال معدن در این‌باره به پرسش‌های ما پاسخ داده است.

چرا معادن به ایستگاه‌های آتش‌نشانی و امداد و نجات مستقل نیاز دارند؟

پرواضح است که فعالیت‌های معدنی دور از مراکز شهری، صنعتی و در مناطق دورافتاده واقع است و به‌همین‌دلیل، دسترسی فوری به امکانات حوزه آتش‌نشانی و امداد و نجات واقع در شهرها ندارند و از این‌رو لازم است که در معادن، به‌ویژه در معادن متوسط تا بزرگ‌مقیاس پایگاه‌هایی به‌صورت مستقل برای اطفای حریق و اجرای عملیات امداد و نجات وجود داشته باشد که به فراخور نوع فعالیت و متناسب با آسیب‌ها و خطرات احتمالی و قابل‌پیش‌بینی هریک از انواع فعالیت‌های معدنی بتوانند در مواقع ضروری وارد عمل شوند و علاوه بر پیشگیری از حوادث و رویدادها در مواقع بروز حوادث و سوانح به‌سرعت عملیات امداد و نجات را آغاز کنند تا میزان تلفات و خسارت را کاهش دهند و آسیب‌ها را به‌حداقل برسانند.

مسئولیت گروه‌های آتش‌نشانی و امداد و نجات در معادن چگونه تعریف می‌شود؟

در مقررات حوزه معدن به این موضوع اشاره شده است. البته در معادن کوچک‌مقیاس، یعنی معادنی که تا ۲۵نفر پرسنل دارند، مسئول ایمنی به‌صورت مستقل تعریف نشده، اما قانون، معادنی را که بیش از ۲۵نفر پرسنل دارند، موظف کرده است که مسئول فنی داشته باشند و بهره‌بردار باید فرد ذی‌صلاح را به وزارت صنعت، معدن و تجارت معرفی کند، پس مسئولیت رسیدگی به مسائل ایمنی این معادن، برعهده مسئول فنی است و توجه به تهیه و تامین وسایل اطفای‌حریق، رعایت نکات مربوط به آتش‌نشانی و امداد و نجات در معادن متوسط و بزرگ‌مقیاس زیرنظر مسئول ایمنی است. البته این افراد در معادن گوناگون وظایف متنوعی را برعهده دارند، اما آموزش پرسنل و کنترل اصول و استانداردهای مربوط به ایمنی و در حالت کلی، ضرورت‌های HSE یا بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست مهم‌ترین آنها است. استانداردهای HSE که در قالب طرح معدن آمده، باید با نظارت مسئول فنی به‌درستی اجرا شود تا حداکثر ضریب‌اطمینان برای مسائل بهداشتی، امنیتی و زیست‌محیطی معدن و عوامل فعال در آن و همین‌طور حفظ و حراست از سرمایه‌های موجود در معدن از ماشین‌آلات گرفته تا زیرساخت‌های معدنی رعایت شود و شرایطی به‌وجود‌اید که فعالیت معدنی در امنیت و آرامش انجام گیرد.

بنابراین همان‌طور که گفته شد، آموزش نیروی انسانی و پرسنل از جمله وظایفی است که مسئول فنی باید نسبت به آن اهتمام داشته باشد، زیرا به این ترتیب، احتمال حوادث کاهش پیدا می‌کند و در صورت بروز حادثه، هریک از پرسنل می‌توانند نیروهای امداد و نجات را همراهی کنند تا مشکل در کوتاه‌ترین زمان ممکن برطرف شود. خلاصه اینکه، اجرای بهینه طرح معدن، از حیث استانداردهای HSE ، آموزش نیروی انسانی فعال در معدن برای رعایت اصول ایمنی، پیشگیری از حوادث و آمادگی برای واکنش سریع به حوادث احتمالی و بسیج نیروهای آموزش‌دیده برای انجام عملیات امداد و نجات، برعهده مسئول فنی است.

حوادثی که بیشترین احتمال وقوع را در معادن روباز و زیرزمینی دارند، کدامند؟

عمده خطراتی که در معادن روباز وجود دارد، مربوط به کم‌توجهی به اصول ایمنی در مواجهه افراد با ماشین‌آلات و تجهیزات معدنکاری است. به‌عبارت‌دیگر، از آنجایی که ماشین‌آلات سنگین در معادن به کار می‌روند، یکی از حوادث شایع، برخورد نفرات با آنها است که از بی‌احتیاطی افراد یا راننده ناشی می‌شود و خسارت‌ها و تلفاتی به‌بار می‌آورد. پرت شدن یا انحراف ماشین‌آلات از مسیر صحیح، که ناشی از بی‌احتیاطی یا نقص فنی ماشین‌آلات است یا مشکلاتی در رمپ‌ها یا شیب‌های طولی و عرضی مسیرها، همین‌طور نبود حائل‌های ایمنی در اطراف دیواره‌های معدن و... از دیگر حوادث پرتکرار در معادن روباز به‌شمارمی‌رود.علاوه بر این، باید به بی‌توجهی به استانداردهای ایمنی مربوط به پله‌های استخراجی و پله‌های ایمنی و شیب و ارتفاع آنها، باتوجه به پایداری دامنه دیواره‌ها، اشاره کرد که اگر به‌صورت استاندارد و مهندسی، حفاری نشده باشد، موجب لغزش و ریزش می‌شود و اتفاقات جبران‌ناپذیری برای مجموعه معدن، نفرات و ماشین‌آلات به‌بار می‌آورد. اما حوادث در معادن زیرزمینی بیشتر به علت ضعف در تهویه هوا، امکانات نگهداری و مهار دیواره‌ها و سقف تونل‌ها و... است. سیستم تهویه مناسب هوا در معادن زغال‌سنگ به‌واسطه ضریب گازخیزی، اهمیت بالایی دارد. نبود تهویه مناسب باعث تجمع گاز می‌شود و خطر مسمومیت، خفگی، انفجار و ریزش‌های سنگین در تونل‌ها بالا می‌برد. ناکارآمدی سیستم نگهداری دیواره‌ها و سقف ریزشی، به‌ویژه در معادن زغال‌سنگ که عمدتا دیواره‌ها ریزشی هستند و نگهداری ضعیف است، باعث ریزش تونل‌ها می‌شود و مسیرهای مربوط به معدن را مسدود و به این ترتیب، تهویه را هم با مشکل روبه‌رو می‌کند و باعث خفگی یا حتی انفجار می‌شود.

هم در معادن زیرزمینی و هم در معادن روباز، ذرات معلق ناشی از معدنکاری می‌تواند برای سلامتی افراد شاغل در معدن و ساکنان نواحی اطراف، مشکلات جبران‌ناپذیری را از نظر بهداشتی ایجاد کند. خطر دیگری که در معادن شایع است، حوادث مربوط به عملیات آتشباری است. بخشی از فعالیت‌های معادن روباز یا زیرزمینی از طریق مواد ناریه انجام می‌شود و بی‌توجهی به ضوابط و اصول این عملیات و ورود افراد غیرمتخصص در ارائه خدمات آتشباری، باعث حوادث جبران‌ناپذیری در معادن می‌شود و تلفات و خسارت‌های جبران‌ناپذیری برای نیروی انسانی و سرمایه‌های سرمایه‌گذاران به‌بار می‌آورد که متاسفانه از این دست حوادث در معدنکاری در دنیا و به‌ویژه در کشور خودمان کم نداشته‌ایم. موضوعی که می‌خواهم بر اهمیت آن تاکید کنم، نظارت‌های فنی است. درحال‌حاضر در کشورمان خوشبختانه طراحی مهندسی و اجرای فنی، مهندسی داریم که برعهده مسئول فنی است، اما به‌دلایل گوناگونی از جمله کمبود بودجه و اختصاص نیافتن اعتبارات لازم از محل حقوق دولتی که به حساب خزانه واریز می‌شود، موضوع نظارت فنی را تاکنون موردتوجه قرار نداده‌ایم و اتفاق خاصی در این زمینه نیفتاده است.بنابراین، چون بودجه کافی وجود نداشته است، نظارت فنی ضعیف‌ترین بخش از حلقه‌های مهندسی در معدن شده است و هرچقدر در زمینه طراحی و اجرا موفق بوده‌ایم، در این زمینه پیشرفتی نداشته‌ایم و این موضوع باعث شده است که نتوانیم به اهداف خودمان در نهادینه کردن معدنکاری مهندسی برسیم. به این دلیل فکر می‌کنم اگر بتوان ناظر فنی را در بخش معدن به‌درستی تعریف کرد، جایگاه مناسب را به آن اختصاص داد و بودجه لازم برای آن تعریف کرد، می‌توانیم در کنار مسائل مهم دیگر حوزه معدن، که بیشتر جنبه اقتصادی و بهره‌وری و صیانت از منابع معدنی و حتی تحصیل بهینه حقوق دولت دارند، در حوزه ایمنی، بهداشت و محیط‌زیست هم، که از مهم‌ترین ارکان معدنکاری به‌شمار می‌روند، دستاوردهای بهتری کسب کنیم.

چطور می‌توان از حوادث معدنی پیشگیری کرد یا تبعات آن حوادث احتمالی را به‌حداقل رساند؟

مهم‌ترین موضوعی که در راستای پیشگیری از حوادث معدنی باید مدنظر قرار داد، توجه به اصول و ضوابط معدنکاری مهندسی است. در معدنکاری مهندسی اصول ایمنی از هر نوع باید رعایت شود و تدوین طرح‌های مهندسی و اجرای بهینه آنها و موضوع نظارت فنی مهندسی بر اجرای طرح‌ها موردتوجه قرار می‌گیرد. به‌این ترتیب، طرح مهندسی دقیقی بر معدن حاکم می‌شود. علاوه بر این، بخش ایمنی معدن و واحد HSE معدن هم باید بسیار فعال باشد و آموزش پرسنل و مدیران تا تشکیل تیم‌های امداد و نجات و تشکیل گروه‌هایی برای پیشگیری از حوادث و بازآموزی‌های دوره‌ای و مرتب از راهکارهایی است که باید به‌شدت موردتوجه قرار گیرد. به‌نظرمن، در صورتی که پرسنل درست آموزش ببینند، می‌توان گفت معدنکاری ایمنی خواهیم داشت و حوادث این فعالیت اقتصادی، باتوجه به اینکه سخت‌ترین شغل دنیا شناخته می‌شود، باوجود آموزش لازم و کافی، از بسیاری دیگر مشاغل، مثل فعالیت‌های صنعتی و ساختمانی، کمتر خواهد شد.

هوشمندسازی معادن چقدر می‌تواند در جلوگیری از حوادث معدنی یا اجرای عملیات امداد و نجات پس از سانحه موثر باشد؟

چندسالی است که درباره هوشمندسازی معادن صحبت می‌شود و چند موردی هم در معادن بزرگ اتفاق افتاده است که می‌تواند کمک شایانی به نظارت بر فعالیت‌های معدنی و کنترل نکات ایمنی داشته باشد و امکاناتی فراهم می‌آورد تا مدیران، مسئولان، کارشناسان، مسئول فنی، مسئول ایمنی و... از طریق سامانه‌های هوشمند نحوه انجام کار را رصد کنند و نظارت دقیق‌تری بر حوزه‌های گوناگون معدن تحت‌مسئولیت خود داشته باشند. به‌عنوان‌مثال، اگر میزان گاز داخل هر یک از تونل‌های زغال‌سنگ به‌صورت هوشمند اندازه‌گیری و مرتب گزارش شود، به‌طورقطع حوادث انفجار یا گازگرفتگی در معادن زغال‌سنگ به‌حداقل خواهد رسید. اگر سیستم‌های تهویه هوا هوشمند باشد و عملکرد آنها از سوی مدیر ایمنی معدن یا دیگر مسئولان رصد شود، به‌درستی کار می‌کند و تجمع گاز در معادن زیرزمینی نخواهیم داشت. در معادن روباز هم به‌همین‌ترتیب، اگر نظارت هوشمندانه اعمال شود و ماشین‌ها تحت‌کنترل و از طریق سامانه‌های هوشمند تحت‌هدایت قرار گیرند، حوادث ناشی از سهل‌انگاری یا بی‌احتیاطی راننده یا نیروهای انسانی درگیر و شاغل در معادن که معمولا باعث حادثه می‌شود، به‌سمت صفر میل می‌کند و از این‌رو هوشمندسازی، می‌تواند اقدامی بسیار مهم و موثر در نظر گرفته شود.متاسفانه ما در موضوع هوشمندسازی معادن، بسیار عقب هستیم و فاصله زیادی با کشورهای پیشرفته داریم.

همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، جز چند موردی که در معادن بزرگ به مرحله اجرا رسیده، این مهم در دیگر معادن موردغفلت قرار گرفته است، در حالی که هوشمندسازی، علاوه بر مزایایی چون افزایش بهره‌وری و مدیریت بهتر نیروی انسانی، در زمینه بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست یا HSE معدن بسیار کارگشا است و با عملکردی کم‌خطا، دستاوردهای بهتری را برای معادن به‌بار می‌آورد.

سخن پایانی

یکی از راهکارهای کاهش حوادث معدنی، بازرسی مستمر سازمان نظام مهندسی معدن از نحوه فعالیت بهره‌برداران معرفی شده است. به این منظور، توصیه شده است بازرسانی در نزدیکی معادن مستقر شوند تا عملیات بهره‌برداری و اکتشاف معادن و رعایت استانداردهای ایمنی را بی‌رقفه رصد کنند. علاوه بر این، تامین تجهیزات ایمنی موردنیاز، آموزش مداوم نیروی انسانی فعال در معدن، تهیه تجهیزاتی همچون ماسک و کپسول اکسیژن برای کارگران معدن از دیگر ضرورت‌های جلوگیری از وقوع حوادث تلخ و زیانبار در معدن است.