مازوت یا نفت‌ ‎ کوره، سوختی کم‌کیفیت است که در مراحل پایانی پالایش نفت‌خام به‌دست می‌آید و نسبت به سایر فرآورده‌های اصلی حاصل از پالایش نفت، ارزش اقتصادی پایین‌تری دارد. در میانه‌های روزهای پاییز بود که برخی رسانه‌های مطرح در کشور خبر از عدم‌مازوت‌سوزی در استان تهران و چند کلانشهر دیگر از جمله البرز را دادند و حتی گزارشی مبنی بر بازدید رئیس سازمان محیط‌زیست با چند تن از خبرنگاران استانی استان البرز منتشر شد که تاکیدی بر این ادعا بود. اما چند سالی می‌شود که مازوت‌سوزی جزو اصلی‌ترین متهمان شدت گرفتن آلودگی هوا در کلانشهرهای کشور است. طبق اخبار چند روز گذشته از گوشه و کنار، مازوت‌سوزی در استان‌های مرکزی، آذربایجان‌شرقی و اصفهان ادامه دارد. طبق گفته‌های داریوش گلعلی‌زاده، رئیس مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط‌زیست از ۱۶ نیروگاه کشور ۱۴ نیروگاه مازوت می‌سوزانند. براساس ماده ۱۳ قانون هوای پاک تمامی مراکز صنعتی، تولیدی، عملیات معدنی، خدماتی، عمومی و کارگاهی اعم از دولتی و غیردولتی موظف هستند از سوخت استاندارد مصوب استفاده کنند. درصورت نبود سوخت مناسب، واحدهای مذکور مکلفند به هر نحو ممکن، ترتیبی اتخاذ کنند تا آلاینده‌های منتشره در حدود مجاز انتشار آلاینده‌های هوا باشند، اما متاسفانه در شرایط ناترازی انرژی قرار داریم و استفاده از سوخت‌هایی مانند مازوت در دستور کار قرار می‌گیرد. صمت در این گزارش به نقش تشدیدکننده مازوت در انتشار آلاینده‌های جوی و آلودگی هوا پرداخته است.

مازوت‌سوزی نیروگاه‌ها؛ بازی دو سر باخت

بنا بر آمارهای وزارت نفت، حدود ۵۰ درصد از سوخت موردنیاز نیروگاه‌ها در ۴ ماه سرد سال با گازوئیل و مازوت تامین می‌شود و این چرخه معیوبی است که هر سال ادامه دارد. مصرف افسارگسیخته گاز در فصل زمستان، نه‌تنها نیروگاه‌ها و صنایع را دچار مشکل می‌کند، بلکه آنها را مجبور به مازوت‌سوزی می‌کند که این، هم ضررهای اقتصادی و هم ضررهای محیط‌زیستی را برای کشور ایجاد می‌کند. نرخ هر لیتر گازوئیل و مازوت صادراتی ایران معادل ۰.۷۸ و ۰.۴۷ سنت است که در صورت سوزاندن آن در نیروگاه‌ها و عدم‌صادرات آن، در مجموع منجر به عدم‌النفع ۸ میلیارد دلاری کشور خواهد شد. به‌نقل از برنا، مازوت را می‌توان از جمله ترکیب‌های نفت خام به‌شمار آورد که حاصل تقطیر جزء به جزء آن به هنگام پالایش نفت خام است و بعد از تبخیر بنزین و سایر فرآورده‌های سبک‌تر، از نفت خام به‌دست می‌آید. مازوت از جمله محصولاتی است که بازار صادراتی خوبی دارد و ایران هم از جمله تولیدکنندگان این محصول است. فروش این محصول باتوجه به تحریم بودن نفت خام ایران می‌تواند ارزآوری خوبی برای کشور داشته باشد، اما متاسفانه مقدار بسیار زیادی از آن در داخل به‌مصرف می‌رسد، در حالی که می‌توان با برنامه‌ریزی و مدیریت منابع انرژی، به‌ویژه در حوزه ذخیره‌سازی، بخش زیادی از مازوت را صادر و برای کشور ارزآوری کرد.

مازوت چقدر به‌صرفه است؟

مهدی کلاهی، پژوهشگر در زمینه آلودگی هوا و کارشناس محیط‌زیست در گفت‌وگو با صمت گفت: هرچقدر هوا سردتر می‌شود، نیاز به انرژی بیشتر می‌شود، اما از آنجایی که تاکنون سرمایه‌گذاری جدی در زمینه میزان مصرف سوخت گاز انجام نگرفته، این میزان به بیش از حد خود رسیده و باعث شده است، امروز در عمل با مشکل کمبود گاز روبه‌رو شویم که در نتیجه مازوت، گزینه بعدی برای ادامه فعالیت نیروگاه‌ها است.

این کارشناس محیط‌زیست افزود: بحثی که در این‌باره به‌وجود می‌آید، این است که آلاینده‌های حاصل از سوخت مازوت، آثار به‌شدت مضری را برای سلامتی انسان در شهرها دارد و عاملی برای تهدید سلامتی انسان است.

وی افزود: اگر با نگرش علمی به موضوع نگاه کنیم، باید به بررسی این موضوع بپردازیم که هزینه فایده مازوت چقدر است؟ در واقع باوجود اثراتی که برای سلامتی دارد، آیا باز هم استفاده از آن، به‌عنوان یک گاز به‌صرفه و منطقی به‌نظر می‌رسد؟ طبق آمارهایی که از جامعه پزشکی منتشر می‌شود، کشور با انفجار سرطان دست‌وپنجه نرم می‌کند و سالانه آمار بالایی از مرگ‌ومیرهای ناشی از آلودگی هوا گزارش می‌شود. کلاهی گفت: همچنین شهرهایی نظیر مشهد، اصفهان و اراک شرایط وحشتناکی دارند. از آنجایی که سلامت جامعه در پایداری و توسعه کشور نقش مهمی دارد و هزینه زیادی را به جامعه وارد می‌کند، کیفیت کار اجتماعی را پایین می‌آورد. بنابراین، لازم است هزینه فایده این جریان با یک بررسی ساده انجام شود. وی افزود: انتشار لیست سیاهه آلاینده در کشور، سرنخ مهمی از وضعیت آلودگی کشور را نشان می‌دهد. در واقع، توجه به داده‌ها کمک زیادی به تدوین برنامه درست می‌کند. اینکه متهم آلودگی شهرها سوخت خودروها یا خودروهای فرسوده باشند یا ناشی از سوخت مازوت؛ فرقی در تدوین یک برنامه درست برای کاهش آلودگی هوا در شهرهای بزرگ کشور نمی‌کند. در این برنامه باید نوسازی خودروها و استانداردسازی نیروگاه‌ها وجود داشته باشد.

این کارشناس محیط‌زیست درباره استفاده از انرژی‌های نو در نیروگاه‌ها در زمانی که با کمبود گاز مواجه می‌شوند، گفت: امروز نیازمند پاسخ سریع هستیم و چرخه انرژی کشور به‌گونه‌ای رشد کرده که همیشه نیازمند این پاسخ‌های سریع بوده است. در حقیقت، هیچ‌گاه به‌گونه‌ای عمل نشده که در چرخه انرژی روزی از انرژی‌های تجدیدپذیر نظیر انرژی خورشیدی و زمین‌گرمایی بهره گرفته شود.

وی افزود: صنایع کشور همیشه تشنه سوخت بوده‌اند. امروز کشور بیش از هر زمانی نیازمند آمایش سرزمین و جانمایی دوباره صنایع در مناطق مختلف کشور است، با این وجود بیشتر جامعه ضرر می‌کنند و هیچ پاسخ سریعی برای این معضل وجود ندارد.

مازوت‌سوزی تعدی به حقوق شهروندان است

حسن مرادی، کارشناس انرژی در گفت‌وگو با صمت گفت: در قانون هوای پاک مسائل زیادی پیش‌بینی شده است؛ از جمله بهره‌گیری و استفاده از گاز ال پی جی در تهران به‌عنوان سوخت اتومبیل‌ها و از رده خارج کردن وسایل حمل‌ونقل فرسوده و اجباری کردن معاینه فنی. متاسفانه در تمامی این موارد قصوراتی رخ می‌دهد و چیزی که احتمال قصورات را زیاد می‌کند، مازوت است. دولت قول داده بود که نیروگاه‌ها و کارخانه‌های در محدوده شهرها به‌هیچ‌وجه از مازوت استفاده نکنند یا نیروگاه‌ها و کارخانه‌هایی که در مسیر باد قرار دارند و دود آنها به شهرها برده می‌شود، نباید مازوت بسوزانند.

وی افزود: باتوجه به‌میزان بهره‌برداری از ذخایر گاز پارس‌جنوبی، خوشبختانه میزان ذخایر گازی ایران نسبت به سال‌های گذشته افزایش داشته، اما به‌دلیل توسعه افزایش تولید جبران شده است و در فصل سرما همچنان با کمبود مواجه خواهیم بود. به‌همین‌علت، برای رفع ناترازی انرژی، دولت مجبور به استفاده از مازوت در نیروگاه‌ها می‌شود یا باید مازوت را به سوخت‌های دیگری تبدیل کند یا کیفیت آن را بالا ببرد. در کل یا باید کیفیت مازوت ارتقا یابد یا نوع مصرف تغییر کند و تا حد امکان از مازوت‌سوزی در شهرهای بزرگ و کلانشهرها کاسته شود.

به‌گفته مرادی، اگر مازوت‌سوزی ادامه یابد، به‌نوعی به حقوق شهروندان تعدی شده است و سازمان‌هایی نظیر محیط‌زیست باید نسبت به این موضوع پیگیر باشند و آسیب‌زدایی کنند. این میزان از کیفیت پایین مازوت ناشی از فقدان فناوری و سوءمدیریت است. اگر هم مازوت می‌سوزانیم، باید مازوت باکیفیت بسوزانیم تا این میزان از آلودگی به شهرها تحمیل نشود.

وی در ادامه بااشاره به بهره‌برداری حداکثری از انرژی‌های نو در کشور گفت: متاسفانه ایران کارنامه درخشانی در استفاده از انرژی‌های نو و تجدیدپذیر ندارد. این در حالی است که ظرفیت‌های بالایی در انرژی‌های نو از جمله زمین‌گرمایی، باد، زیست‌توده و... داریم. وی با تاکید بر غفلت در استفاده از انرژی خورشیدی گفت: از اساس با ۲ روش می‌توان از انرژی‌های خورشیدی در تامین انرژی بهره برد. یک روش نیازمند فناوری‌های پیشرفته است که به آن فوتوولتاییک می‌گویند. در روش دیگر نیز می‌توان با ساده‌ترین راه از آن انرژی تولید کرد؛ به‌گونه‌ای که می‌توانیم با استفاده از یک بشکه فلزی مشکی رنگ میزان انرژی یک خانواده را تامین کنیم. گفتنی است، در این سال‌ها حتی از روشی که نیازمند فناوری پیچیده‌ای هم نیست، استفاده نکردیم، چه برسد به انرژی فوتوولتاییک.

وی درباره استفاده از انواع انرژی‌های تجدیدپذیر افزود: امروز شرکت‌های دانش‌بنیان و فناور باید به فکر ایجاد فرمول‌هایی برای استخراج انرژی از میزان تابش آفتاب باشند. حتی در استفاده از گاز ال ان جی نیز غفلت زیادی داشته‌ و نتوانسته‌ایم بهره‌برداری استانداردی از این ثروت خدادادی داشته باشیم، همچنین به مناطق بینالود و منجیل به‌دلیل شرایط بسیار مساعدی که در بهره‌برداری از انرژی باد دارند، می‌توان به‌عنوان یک بخش مهم تامین انرژی هم توجه کرد. گفتنی است، به‌دلیل تولید زباله می‌توان از انرژی بیوماس استفاده و بخش عمده زباله را تبدیل به گاز یا سوخت کرد که در این زمینه کوتاهی و قصور زیادی شده است. به‌اعتقاد برخی کارشناسان، هرچقدر فرآوری در این بخش‌ها بیشتر شود، راندمان و بهره‌وری هم بالا می‌رود.

مرادی با انتقاد از سیاست‌های وزارت نیرو در بهره‌برداری از انرژی‌های نو گفت: انرژی‌های نو در هر مقیاس قابل‌استفاده است و کشورهایی نظیر هند و دیگر کشورهای اروپایی و افریقایی بسیاری از انرژی خود را از خورشید تامین می‌کنند. بنابراین، می‌توانیم در مقیاسی وسیع از این انرژی‌ها بهره بگیریم و به‌میزانی که سرمایه‌گذاری کنیم، سود ببریم، اما سیاست‌های وزارت نیرو تشویقی نیست و باید با اعمال سیاست‌های تشویقی از این انرژی‌ها نهایت استفاده را برد.

به‌گفته وی، سرعت استفاده از انرژی‌های فسیلی نظیر نفت و زغال‌سنگ پایین است؛ در حالی که برای استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر باید زمان بیشتری صرف شود و این شاید دلیل روی‌آوردن برخی کشورها به انرژی‌های فسیلی است.

سخن پایانی

بنا به اعتقاد بسیاری از کارشناسان، از آنجا که اقتصاد ایران وابسته به نفت است و نفت خام نیز مورد تحریم قرار گرفته است، دولت‌ها باید بتوانند از راه‌های مختلف برای کشور ارزآوری کنند و این حجم از سوختن مازوت در داخل و عدم‌صادرات آن، یکی از ضعف‌های بزرگی است که باید هرچه سریع‌تر برای آن چاره‌ای اندیشید. ذخیره‌سازی گاز می‌تواند یکی از راه‌هایی باشد که سوختن مازوت در داخل کاهش یابد و صادرات آن از سر گرفته شود تا از یک‌سو، آسیب‌های محیط‌زیستی را کاهش دهیم و از سوی دیگر، برای کشور ارزآوری کنیم. گفتنی است، اگرچه مصرف خانگی در فصول سرد سال بسیار بالاست و در عمل به تعطیلی یا کاهش تولید صنایع می‌انجامد، اما مقصر اصلی فقط مردم نیستند، بلکه سیاست‌های غلط و سوء‌مدیریت در این حوزه، چنین وضعیتی را رقم زده است. عدم‌سرمایه‌گذاری در توسعه میادین و بی‌توجهی به ذخیره‌سازی گاز، از مهم‌ترین عوامل افزایش مصرف در فصل زمستان است. ذخیره‌سازی گاز یکی از راه‌هایی است که می‌تواند ناترازی گاز در فصل سرد را جبران کند؛ در واقع ذخیره‌سازی می‌تواند از قطعی گاز صنایع در زمستان جلوگیری کند که با این اتفاق، نیروگاه‌ها و صنایع مجبور به سوزاندن مازوت نمی‌شوند و این محصول به‌جای سوختن در داخل که به آلوده‌تر کردن هوا منجر می‌شود، می‌تواند به یک محصول مهم صادراتی بدل شود که برای کشور ارزآوری کند. در واقع عدم‌النفع سوختن مازوت در داخل، بین ۸ تا ۱۰ میلیارد دلار است.