هفته گذشته به‌دنبال آغاز فراخوان ثبت‌نام خودروهای فرسوده در سامانه ستاد نوسازی ناوگان حمل‌ونقل، به نقل از مهران سالاریه رئیس ستاد نوسازی ناوگان حمل‌ونقل کشور خبری منتشر شد مبنی بر اینکه آن دسته از خودروهای فرسوده که در سامانه این ستاد ثبت‌نام کرده و برای اسقاط اعلام آمادگی کنند، حداکثر تا پنج سال و تا زمان ایجاد شرایط لازم و اعطای تسهیلات مزبور از طریق سامانه از محدودیت‌های مربوط به خودروهای فرسوده، موضوع ماده (۸) قانون هوای پاک مصوب ۱۳۹۶، مستثنا هستند. این در حالی است که اسقاط خودروهای فرسوده به‌دلایل متعدد و مهم‌تر از همه انباشتگی که در این بخش شاهد آن هستیم، از مسیر اصلی دور شده است. در این میان، اگرچه شاهد اقداماتی از سوی نهادهای متولی هستیم، اما با توجه به میزان فرسودگی ناوگان حمل‌ونقل کشور، قرارگرفتن اسقاط خودروهای فرسوده روی ریل، نیازمند برنامه‌ریزی‌های بنیادی‌تر و تلاش‌های مضاعف است. صمت در این گزارش با کارشناسان حوزه خودرو درباره وضعیت اسقاط خودروهای فرسوده گفت‌وگویی داشته که در ادامه می‌خوانید.

اسقاط در سیکل معیوب

عباس مجیدی‌نژاد، کارشناس حوزه معاینه فنی خودرو درباره وضعیت اسقاط خودروهای فرسوده در سال جاری به صمت اظهار کرد: واقعیت این است که در حال حاضر طرح اسقاط خودروهای فرسوده با وجود اهمیت زیادی که دارد به‌نوعی به فراموشی سپرده شده است. برنامه‌هایی هم که در این زمینه در دست اقدام قرار می‌گیرند، چندان تاثیر قابل‌توجهی بر جمع‌آوری خودروهای فرسوده از سطح شهرها و به‌ویژه کلانشهرهای کشور ندارند. برنامه و سازکار اسقاط خودروهای فرسوده مدت‌هاست شفاف نیست و با توجه به سونامی که کارشناسان حوزه خودرو نسبت به آن هشدار داده‌اند، عدم‌توجه به این حوزه و ادامه بی‌برنامگی آن، روزبه‌روز بحران تردد فرسوده‌ها را بیشتر و بیشتر می‌کند. پیش از اینکه داستان برگه اسقاط و افزایش قیمت آن مطرح باشد، اسقاط خودروهای فرسوده در یک روند عادی و مشخص انجام می‌شد و صاحبان خودرو فرسوده در یک مدت مشخص و بعضا با تسهیلاتی در نهایت خودرو جدیدی را تحویل می‌گرفتند. متاسفانه در ادامه با توجه به مشکلات در اقتصاد کلان، این بخش نیز دچار چالش‌های متعددی از جمله مشخص نبودن زمان عرضه خودرو شد که به‌نوعی دادن یک سیگنال منفی به صاحبان خودروهای فرسوده بود.

نیازمند طرحی نو

مجیدی‌نژاد با بیان اینکه اسقاط خودروهای فرسوده نیازمند طرحی نو برای اجراست، ادامه داد: واقعیت این است که ناوگان حمل‌ونقل ما مشکلات ساختاری در سطح کلان تصمیم‌سازی‌ها و تصمیم‌گیری‌ها دارد. این مشکلات ساختاری اسقاط خودروهای فرسوده را به محاق برده و ما در حال حاضر یا خودروهای فرسوده زیادی روبه‌رو هستیم که در نتیجه تردد آنها شاهد مصرف سوخت بیشتر آلودگی بیشتر و مهم‌تر از همه نبود ایمنی و آلودگی هوا هستیم. به جرأت می‌توان گفت حوادث جاده‌ای که بعضا تلفات جانی زیادی هم دارد به‌ویژه در سال‌های اخیر مربوط به فرسودگی ناوگان حمل‌ونقل است.

در این میان، علاوه بر فرسودگی ناوگان حمل‌ونقل در تمام بخش‌ها با چالش بزرگ دیگری با عنوان اوراق خودروهای فرسوده روبه‌رو هستیم که از قطعات مستعمل دوباره استفاده شده و منجر به بروز حوادث تلخی در جاده‌های کشور می‌شود. این موضوع پیش‌تر هم بود، اما در حال حاضر بیشتر شده که زنگ خطر آن کم‌کم به صدا درمی‌آید.

بلاتکلیفی ادامه‌دار

کارشناس حوزه معاینه فنی در ادامه به دلایل روند اشتباه در اسقاط خودروهای فرسوده اشاره کرد و گفت: عوامل متعددی وضعیت کنونی را رقم زده‌اند. هر کدام از این عوامل در بلاتکلیفی در اسقاط خودروهای فرسوده نقش دارند و نمی‌توان گفت وضعیت کنونی صرفا نشأت گرفته از یکی از این عوامل است. اینکه برخی سیکل معیوب اسقاط خودروهای فرسوده را صرفا به موضوع تحریم‌ها ربط می‌دهند هم درست نیست. آنچه در چارچوب اسقاط خودروهای فرسوده شاهد آن هستیم مجموعه‌ای از عوامل گوناگون از نبود مواد اولیه باکیفیت برای تولید قطعات تا نبود نظارت درست و سوءمدیریت را در برمی‌گیرد و البته تحریم‌ها و اینکه نمی‌توانیم به‌راحتی به قطعات موردنیاز یا خودروهای موردنیاز دسترسی پیدا کنیم نیز در این رویکرد اشتباه بی‌تاثیر نیست. در کل آنچه مشخص است طرح‌های کنونی که از سوی متولیان اسقاط خودروهای فرسوده دنبال می‌شود، هم کاری از پیش نخواهد برد. اینکه صرفا ثبت‌نامی انجام شود و تا مدتی معافیت‌هایی برای خودروهای فرسوده برقرار باشد هم دردی را دوا نخواهد کرد و چه بسا وضعیت را بدتر کند. باید بپذیریم هرگونه تعلل در روند اسقاط خودروهای فرسوده وضعیت را پیچیده‌تر خواهد کرد.

وی با تاکید بر اینکه باید نگاه کلان به موضوعاتی مانند اسقاط خودروهای فرسوده داشته باشیم، اظهار کرد: برای حل معضل فرسودگی ناوگان حمل‌ونقل در بخش‌های گوناگون باید اصلاحات بنیادی در این بخش انجام شود. در چرخه اسقاط خودروهای فرسوده باید به تمام حلقه‌های تاثیرگذار توجه کنیم. با توجه به دور باطلی که در روند اسقاط خودروهای فرسوده ایجادشده نگاه کارشناسی و کلان به این موضوع ضرورت دارد. با تمام چالش‌هایی که در این بخش وجود دارد، شاید بتوان گفتن عدم‌مدیریت درست و نداشتن برنامه‌ریزی مناسب بیشترین تاثیر را در به محاق رفتن اسقاط خودروهای فرسوده دارد.

بدون قاعده و قانون!

مجیدی‌نژاد درباره روند اسقاط خودروهای فرسوده همچنین گفت: متاسفانه مدت‌هاست در این بخش قاعده و قانون خاصی وجود ندارد. اگر خودرو حتی یک عیب و نقص داشته باشد، مجاز به دریافت برگه معاینه فنی نیست. البته درست این است که مراکز معاینه فنی در مواردی که خودرو براساس شاخص‌ها و پارامترها و استانداردهای تعریف‌شده در زمره فرسوده قرار دارد، گواهی منع تردد بدهند که متاسفانه در کشور شاهد چنین قانون و رویکردی در مواجهه معاینه فنی با خودروهای فرسوده نیستیم.  این کارشناس حوزه معاینه فنی ادامه داد: انتظار این است که مراکز معاینه فنی در راستای از رده خارج شدن خودروهای فرسوده و اسقاط آنها اولین قدم را بردارند، اما چنین رویکردی بر مراکز معاینه فنی و اسقاط خودرو در کشور حاکم نیست. درباره اسقاط خودروهای فرسوده نظر معاینه فنی یک حلقه گمشده است و در کنار آن عوامل متعدد دیگری دخیل هستند. تمام حلقه‌های این زنجیره باید در جای مناسب خود عملیاتی شوند تا در انتها معاینه فنی واقعی انجام شود و بتوان از این مسیر در راستای اسقاط خودروهای فرسوده هم گام برداشت.

مجیدی‌نژاد در پایان با تاکید بر اینکه تنها راهکاری که به‌معنای واقعی می‌تواند این مشکل را برطرف کند، نوسازی ناوگان حمل‌ونقل عمومی است، افزود: نوسازی ناوگان به‌دلیل تقاضای کم و هزینه بالا تقریبا متوقف شده است. باید مشکلات را برطرف کرد و جز این راه دیگری برای رها شدن از سونامی خودروهای فرسوده در کشور وجود ندارد.

اسقاط فرسوده‌ها مغلوب عملکرد جزیره‌ای

صادق بشیری، منتقد حوزه خودرو نیز درباره اسقاط خودروهای فرسوده به صمت اظهار کرد: یکی از موضوعاتی که درباره اسقاط خودروهای فرسوده مطرح می‌شود در بحث آلودگی هواست، اما بهتر است در این زمینه سایر عوامل مانند مازت‌سوزی اجباری صنایع به دلیل در دسترس نبود گاز در فصل زمستان و برق در تابستان و نیروگاه‌های برق را هم در نظر گرفت. درباره سیاست‌های اسقاط خودروهای فرسوده و جایگزینی آنها با خودروهای روز هم شاهدیم که گردش کار در این صنعت به‌گونه‌ای شده که هزینه از رده خارج کردن خودرو در سال‌های اخیر افزایش یافته، به همین دلیل تمایل به جایگزینی خودروها ازسوی صاحبان خودروها و حتی خودروسازان کاهش پیدا کرده و چه‌بسا کلا از بین رفته است.

هوای پاک در اولویت نیست

این کارشناس صنعت خودرو افزود: افزایش غیرمنطقی نرخ خودرو در سال‌های اخیر نیز تقاضای پایدار برای جایگزینی خودرو را تحت‌الشعاع قرار داده و از سویی محدودیت در عرضه ادامه‌دار خودرو، عرضه پایدار خودرو را از بین برده و جایگزینی خودروهای فرسوده با مانع جدی روبه‌رو شده است. تمایل به داشتن خودرو جدید و دل کندن از خودروهای با کارکرد و طول عمر بالا، شرایط و مقتضیات خودش را می‌طلبد. واقعیت این است که هر سیاست و تکنیکی ریشه در نیاز دارد؛ از این‌رو می‌توان گفت داشتن هوای پاک هنوز در اولویت نیازهای سیاست‌گذاران صنعت خودرو یا سایر سیاست‌گذاران کشور قرار نگرفته و اولویت‌های دیگری، اولویت اسقاط خودروهای فرسوده را تحت‌الشعاع قرار داده است.

وی گفت: تمایل به استفاده از خودروهای فرسوده از روی ناچاری، بنا به این دلایل می‌تواند قابل‌توجه باشد؛ اینکه سازکار اسقاط خودروهای فرسوده در پارادایم گذشته قدم می‌زند و به‌دنبال مقصرانگاری دیگران است؛ رویکرد سیاست‌های حمایتی از خودروسازان و معافیت آنها از جایگزینی خودرو، همه بافته‌های گذشته را برای اسقاط خودرو از بین برده است؛ افزایش جهش نرخ خودروهای تکراری، جذابیت‌های مالی جایگزینی خودرو را متوقف کرده و در نهایت اینکه، ناهماهنگی‌های بین نهادی و نبود مدیریت یکپارچه و دلسوز در کنار ضعف‌های نظارتی، مولفه‌ها و متغیرهای جایگزینی خودروهای فرسوده را به‌هم‌ریخته است.

اسقاط جذابیت مالی ندارد

بشیری درباره تدابیر مالی و انگیزشی برای اسقاط خودروهای فرسوده از سوی مالکان آنها، گفت: مطالعه رفتار مصرف‌کنندگان در جایگزینی خودروها نشان می‌دهد تمایل به استفاده از رفاه بیشتر، امکانات و ایمنی بهتر و بیشتر از گذشته، هزینه‌های کمتر، رنج و زحمت کمتر از گذشته و بهره‌مندی از تسهیلات، استفاده از فرصت و صرفه اقتصادی و احساسی و... می‌تواند در این زمینه راهگشا باشد که هیچ کدام از تدابیر اینچنینی در طرح اسقاط خودرو فرسوده نمود ندارند. مردم ترجیح می‌دهند خودرو فرسوده خود را تعمیر کنند و با آن کنار بیایند؛ یعنی چرخه معیوبی ایجاد شده که به نفع مکانیک‌ها و تعمیرکاران خودرو، قطعه‌فروشان و چه‌بسا فروشندگان قطعات قاچاق کم‌کیفیت یا قطعات بدون شناسنامه متفرقه می‌چرخد.

ضرورت ایجاد سازمانی مستقل

این کارشناس صنعت خودرو درباره ریشه این مشکلات اظهار کرد: به‌طور کلی می‌توان اذعان کرد اکوسیستم قابل‌قبولی در این زمینه وجود ندارد و متغیرهای موفقیت این رویکرد در کنار هم نیستند که همه این بن‌بست‌ها ریشه در انحراف در سیاست‌های صنعتی خودروسازی و زیست‌محیطی کشور دارد. واقعیت این است که امروزه مدیریت برپایه سازمان‌های مرتبط در قالب شبکه می‌تواند به موفقیت برسد و عملکردهای جزیره‌ای و استفاده از مدل‌های تاریخ‌مصرف گذشته راه را برای بهبود هموار نخواهد کرد.  بشیری در پایان گفت: موفقیت هر طرحی نیازمند مشارکت، سازگاری و خلاقیت است و ضرورت دارد در این زمینه ستاد مدیریت بحران تشکیل شود و نقشه راه را ترسیم کند. امروزه نه‌تنها سیاست‌های بهبود متوقف شده و حتی در جا نمی‌زند، چه‌بسا مشکلات انباشته هم شده است؛ از این‌رو لازم است سازمانی برازنده شرایط موجود، تشکیل شود و مورد حمایت قرار گیرد.

سخن پایانی

همان‌طور که می‌دانید اجرای درست اسقاط وسایل نقلیه فرسوده، یکی از مؤثرترین و اقتصادی‌ترین راهکارهای مدیریت و کنترل آلودگی هوای کلانشهرهاست. طی سالیان اخیر معافیت خودروسازان داخلی از گواهی اسقاط از سویی و ممنوعیت چندین ساله واردات خودرو به‌منظور جلوگیری از خروج ارز از سوی دیگر منجر به کاهش چشمگیر اسقاط خودرو شده است. این روند کاهشی همچنین در دوره‌ای تعطیلی مراکز بازیافت و اسقاط خودروهای فرسوده را به همراه داشته است. این درحالی است که درحال حاضر نیمی از وسایل نقلیه در حال تردد در مرز فرسودگی هستند که بیانگر ضرورت اقدام جدی در این حوزه است. کاهش چشمگیر بازار تقاضای گواهی اسقاط، عدم‌انگیزه کافی در بازار عرضه اسقاط، نبود سازکار جامع قانونی درباره اسقاط وسایل نقلیه فرسوده، عدم‌تعهد تولیدکنندگان خودرو به امتداد مسئولیت تولیدکننده برای مدیریت و بازیافت محصولاتشان و عدم‌تناسب ماهیت نظارتی ستاد مدیریت حمل‌ونقل و سوخت با جایگاه ساختاری کنونی ازجمله دلایل اصلی رکود چرخه اسقاط در کشور هستند.