از شعارزدگی بیرون بیایید
شعار سال‌های ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ از سوی رهبری در حیطه مباحث اقتصادی و دانش‌بنیان نام‌گذاری شده بود که در این راستا نیز اقدامات و سیاست‌هایی با رویکرد حمایت از تولید و رشد و جهش آن اتفاق افتاد؛ به‌گونه‌ای‌که شاهد رشد چشمگیری در حوزه شرکت‌های دانش‌بنیان از سال ۱۴۰۰ به بعد بودیم.
فرصت‌های اقتصادی را شناسایی کنید
گفتنی است، در بسیاری مراکز رشد و فناوری نیز، تعداد واحدهای فناور بیش از ۱۰۰ درصد افزایش یافته است. به‌عبارت‌روشن‌تر، شیب ورود شرکت‌های نوپا و دانش‌بنیان در عرصه نوآوری و فناوری بسیار زیاد شده و تقاضا برای حرکت به‌سمت دانش‌بنیانی شدن شرکت‌ها در حال افزایش است، در حالی که با بزرگ شدن اکوسیستم دانش‌بنیان، مشکلات آنها هم بیشتر شد؛ از عدم‌تخصیص تسهیلات لازم و به‌موقع تا تخصیص ارز و ... . به‌عبارت‌دیگر، چالش‌های دانش‌بنیان‌ها در چند سال اخیر کم نبود و اکنون با شهادت رئیس دولت سیزدهم، شاهد روی کار آمدن دولت جدید، زودتر از موعد هستیم. بر همین اساس صمت در این گزارش به مهم‌ترین اولویت‌ها و سیاست‌هایی که انتظار می‌رود دولت جدید در بحث توسعه دانش‌بنیان در پیش بگیرد، پرداخته است.
اقتصاد دانش‌بنیان، فقرزدا است
امروزه در مقطعی از تاریخ قرار داریم که دانش، مایه بقای اقتصادهای جهان است و جوامع به‌سرعت هرچه تمام‌تر به‌دنبال کسب دانش بیشتر برای نیل به رشد اقتصادی هستند. به‌گفته بسیاری از کارشناسان مطرح اقتصادی، اقتصاد دانش‌بنیان نسخه تجویزی برای رسیدن به رشد اقتصادی است که در اواخر دهه ۱۹۹۰ توسط سازمان‌های همکاری و توسعه اقتصادی و بانک جهانی ارائه شد.
محمد غفاری‌فرد و هاشم ملکی‌نصر در پژوهشی با عنوان «بررسی نقش شاخص ترکیبی اقتصاد دانش‌بنیان در رشد اقتصادی استان‌های مختلف ایران» که در فصلنامه مطالعات راهبردی سیاست‌گذاری عمومی شماره ۴۰ چاپ شد، آورده‌اند که در بلندمدت شاخص ترکیبی اقتصاد دانش‌بنیان بر رشد اقتصادی استان‌های ایران تاثیر مثبت دارد، به‌نحوی‌که یک درصد تغییر در شاخص ترکیبی اقتصاد دانش‌بنیان، تولید ناخالص داخلی ۰.۱۶ درصد رشد می‌کند.
همچنین توسعه صادرات، ارتقای بهره‌وری نیروی کار و افزایش مخارج عمرانی دولت نیز اثر مثبت بر رشد اقتصادی استان‌ها دارد و شاخص فلاکت اثر معکوس بر رشد اقتصادی دارد. بنابراین سیاست‌گذاران اقتصادی باید در راستای رونق اقتصادی در استان‌های ایران، ارتقای سیستم‌های نوآوری و توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان، بهبود زیرساخت‌های اطلاعاتی و ارتباطی، ارتقای دانش و مهارت‌های منابع انسانی و توسعه صادرات و ارتقای بهره‌وری نیروی کار را در دستورکار خود قرار دهند، چراکه در حال حاضر توسعه اقتصاد با دانش سنتی، دیگر امکان‌پذیر نیست. تجربه کشورهای توسعه‌یافته نشان داده که دانش و فناوری، محور توسعه بوده است و به‌ندرت می‌توان کشوری را یافت که توسعه آن مبنای دیگری داشته باشد.
افسار تورم را به‌دست بگیرید
فرزاد حسینی‌نسب، فعال دانش‌بنیان درگفت‌وگو با صمت گفت: به‌اعتقاد من، یکی از مهم‌ترین معضلاتی که اغلب دانش‌بنیان‌ها به‌ویژه آنهایی که رویکرد خدماتی دارند، درک کرده‌اند، در گام نخست چالش‌های مربوط به تورم است. متاسفانه تورم در چند ماه اخیر بسان سال‌های گذشته به‌صورت افسارگسیخته افزایش داشت. حال فعالان اقتصادی با این شرایط چه دانش‌بنیان باشند، چه نباشند، نمی‌توانند در مسیر استانداردی به فعالیت بپردازند و به‌عبارت روشن‌تر، تورم آفتی است که باوجود آن، به‌سختی می‌توان به‌عنوان یک دانش‌بنیان ادامه داد و با بودن این معضل، در عمل سود موردانتظار حاصل نمی‌شود.
وی بااشاره به چالش بعدی دانش‌بنیان‌ها گفت: دومین نکته که بدون شک اغلب شرکت‌ها درگیر آن هستند، مکان استقرار شرکت‌ها است، به‌قدری اجاره مکان‌های اداری بالا رفته است که کمتر شرکت دانش‌بنیانی در این زمینه دغدغه‌مند نیست و به‌عبارت‌دیگر، حجم زیادی از درآمدها صف اجاره‌بهای مکانی می‌شود که در آن مستقر هستیم. البته دولت چند سالی می‌شود که با راه‌اندازی پارک‌های علم و فناوری درصدد رفع این مشکل برآمده است، اما اجاره‌بها در پارک‌های علم و فناوری هم، کمتر از مکان‌های بیرون نیست وکمابیش چالش گفته‌شده سر جای خود باقی است.
حسینی‌نسب گفت: بنابراین یکی از عمده‌ترین چالش‌های شرکت‌های دانش‌بنیان، مکان استقرار آنها است. با توسعه یک شرکت دانش‌بنیان کمتر می‌توان از فضاهای کاری اشتراکی استفاده کرد. به‌عبارت روشن‌تر، با توسعه یک شرکت نیاز است که شرکت‌ها به‌طورمستقل و در فضاهایی بزرگ‌تر فعالیت کنند.
وی افزود: در دولت مرحوم رئیسی، طرح‌های خوبی تصویب شد، اما کمابیش هیچ‌کدام به مرحله اجرا نرسید که به‌اعتقاد من، فساد اقتصادی اصلی‌ترین سد راه اجرایی شدن این طرح‌ها است. گفتنی است اغلب دانش‌بنیان‌ها نیاز مبرمی به سرمایه در گردش دارند که لزوم حل چالش‌های مربوط به آن به‌شدت در اکوسیستم دانش‌بنیان احساس می‌شود.
به‌گفته این فعال دانش‌بنیان، یکی دیگر از چالش‌ها، رانت در دریافت تسهیلات است که ضربه جدی به اکوسیستم می‌زند و وجود رانت و پارتی دیگر عاملی است که در بسیاری موارد سد راه توسعه اکوسیستم دانش‌بنیان و بسیاری از فعالان در این عرصه شده‌اند. بارها شاهد دریافت تسهیلات آن دسته از شرکت‌هایی بودیم که با رانت توانستند تسهیلات بگیرند.
وی افزود: چنین روندی در بحث مالیات هم وجود دارد و چالش‌های مربوط به مالیات بیشتر در حوزه دانش‌بنیان‌های غیرتولیدی و خدماتی است که در عمل معافیت مالیاتی ندارند. در این بخش هم، فساد زیاد است و عمدتا ماموران مالیاتی با دریافت رشوه، رقم مالیات شرکت‌ها را کم می‌کنند و اصلا توجهی به سوده یا ضررده بودن شرکت‌ها در بحث اخذ مالیات نمی‌شود.
لزوم ارائه تسهیلات آسان
محمد تاجمیر ریاحی در گفت‌وگو با صمت بااشاره به اهمیت اجرا شدن قانون جهش دانش‌بنیان گفت: قانون جهش به خودی خود موثر و سازنده است و بندهای مهمی دارد که بسیار مورداستفاده شرکت‌های دانش‌بنیان است، اما چالش اصلی در بحث اجرای قانون، جهش اجرا نشدن این قانون است. به‌عبارت روشن‌تر، اجرایی نشدن قانون جهش و عمده مشکلاتی که اغلب شرکت‌های دانش‌بنیان با آن دست و پنجه نرم می‌کنند، به ساختار قوانین در کشور برمی‌گردد.
وی افزود: از یک‌سو انتظارات برخی فناوران و صاحبان شرکت‌های دانش‌بنیان از میزان دریافت خدمات و تسهیلات بالا است، از طرفی هم خدمات ارائه‌شده به‌طورکلی پایین است. این باعث شده که بسیاری از شرکت‌ها با تناقضاتی مواجه شوند. باتوجه به وضعیت اقتصادی کشور، چند موضوع به‌منظور استفاده از قانون جهش برای دانش‌بنیان‌ها مهم است. نخست آنکه باید بتوانند از تسهیلات ارزان نرخ استفاده کنند. باتوجه به اینکه نزدیک 2 سال است که بودجه صندوق نوآوری و شکوفایی تزریق نمی‌شود، این صندوق با کسری بودجه مواجه شده است، به‌همین‌دلیل توان کافی برای ارائه تسهیلات ندارد و آن‌گونه که باید، از شرکت‌ها حمایت مالی نمی‌کند.
تاجمیر ریاحی گفت: تا چند سال گذشته تسهیلات خوبی با رقم‌های بالا و سودهای کم به شرکت‌های دانش‌بنیان پرداخت می‌شد، اما در حال حاضر رقم‌های پرداختی بالا است و ترجیح این است که از سوی بانک‌ها با سودهای معمول بانکی پرداخت شود و خود این هم، یک معضل دانش‌بنیان است. اما در خلال این معضلات، تصمیمات خوبی هم در دوران ریاست‌جمهوری مرحوم ابراهیم رئیسی افتاد و آن تخصیص اعتبار مالیاتی برای آن دسته از شرکت‌هایی است که یا صاحب فناوری و نوآوری هستند یا از نوآوری‌های دانش‌بنیان‌ها بهره گرفته‌اند. تا پیش از این موضوع، معاف مالیاتی تنها برای آن دسته از شرکت‌هایی که دانش‌بنیان نوع یک بودند، مطرح بود، اما امروز تبدیل به اعتبار مالیاتی شده است. به‌اعتقاد من، داشتن اعتبار مالیاتی امکان خوبی برای دانش‌بنیان‌ها است و بسیاری از شرکت‌ها می‌توانند از این اعتبار استفاده
کنند.
وی افزود: ناگفته نماند که هماهنگی لازم میان اداره مالیات و دانش‌بنیان‌ها برای این منظور ایجاد نشده است. در مواردی شاهد عدم‌هماهنگی سازمان امور مالیاتی با بند تصویب‌شده اعتبار مالیاتی دانش‌بنیان‌ها بوده‌ایم. گفتنی است، معافیت‌های گمرکی و استقرار در مناطق مسکونی، همچنین استقرار در زمین‌های شهرک‌های صنعتی با اولویت شرکت‌های دانش‌بنیان، خوب است و شرکت‌ها از این ظرفیت استفاده می‌کنند.
وی در پاسخ به این پرسش که آیا می‌توان انتظار رفع معضلات گفته‌شده را با تشکیل دولت جدید ظرف چند ماه آینده داشت، گفت: در یک سال گذشته، در بحث مالیاتی و تامین مالی اوضاع خوب نبوده و نه‌تنها بهتر نشده، بلکه بدتر هم شده است. حرف‌ها و صحبت‌های خوبی مطرح می‌شود و قوانین به‌نسبت خوبی داریم، اما جاری و ساری نمی‌شوند، چراکه هنوز دانش‌بنیان‌ها و اکوسیستم فناوری در کشور اصلا اولویت نیست و شعار بسیار بیشتر از عمل است. به‌اعتقاد من می‌توان این وضعیت را بهبود بخشید، به‌شرطی‌که دولتی که روی کار می‌آید، نسبت به توسعه اکوسیستم دانش‌بنیان جدی باشد.
به‌گفته این فعال دانش‌بنیان، باتوجه به ظرفیت‌های خوب شرکت‌های دانش‌بنیان و اهمیت اقتصاد دانش‌بنیان، با توجه دولت به شرکت‌های بزرگ تجاری و تولیدی به فناوران بی‌شک می‌توان انتظار رشد جهش‌گونه را در اکوسیستم دانش‌بنیان دید.
سخن پایانی
برخی دیگر از کارشناسان هم معتقدند هرچقدر دست‌وپای دولت از تولید کوتاه‌تر و فضای کسب‌وکار آسان‌تر باشد، راه برای فعالیت اقتصادی مردم بازتر می‌شود، اما متاسفانه در کشور کمتر دیده شده است که دولت‌ها به‌لحاظ اقتصادی و سیاسی دست به چنین اقدامات سازنده‌ای بزنند. به‌اعتقاد من، تمایلی ذاتی در نهاد دولت شکل گرفته است که به‌طورمداوم می‌خواهد دست‌وپای خود را توسعه دهد و منافع اقتصادی و تولیدی خود را نگه دارد. بردن مقیاس برنامه‌ریزی‌ها به‌سمت برنامه‌ریزی‌های منطقه‌ای یکی دیگر از مواردی است که می‌تواند موجب توسعه دانش‌بنیان‌ها و جهش تولید شود. برمبنای تجارب کشورهای موفق یکی از مولفه‌هایی که می‌تواند به رشد اکوسیستم نوآوری در کشور منجر شود، افزودن مقیاس‌های منطقه‌ای در تصمیم‌گیری است؛ یعنی اجازه دهیم منطقه‌هایی شکل بگیرند و در هر منطقه باتوجه به نیاز بومی فرصت‌هایی شناسایی شوند که منجر به رشد اقتصاد دانش‌بنیان در تولید شوند. گفتنی است در عصر جدید، اقتصاد اطلاعات و دانش، به‌عنوان 2 عامل مهم در تولید، جای سرمایه فیزیکی و انرژی را در جایگاه عوامل اصلی تولید گرفته‌اند. اقتصاد جدید که اقتصاد دانش‌بنیان نام دارد، بر تولید علم با هدف تجاری‌سازی آن تکیه می‌کند. اقتصادهای دانش‌محور امروزی تغییرات گسترده‌ای در شرایط اقتصادی، اجتماعی و فناوری جوامع ایجاد کرده‌اند.
