صادرات محصولات کشاورزی از ارکان مهم‌ تجارت بین‌الملل و اهرمی کارساز در ارتباطات سیاسی به‌شمار می‌رود. تقویت صادرات به‌ویژه در بخش کشاورزی که با شناسایی و معرفی بازارهای هدف جدید صادراتی و گسترش آنها امکان‌پذیر خواهد بود، توسعه اقتصادی کشور را تسهیل خواهد کرد. میزان صادرات محصولات کشاورزی در ۶ ماه نخست امسال براساس گزارش سازمان توسعه تجارت ۲۶۱۸ هزار تن به ارزش ۱۵۶۷ میلیون دلار بوده که نسبت به مدت مشابه سال گذشته از نظر وزنی ۴ هزار تن کاهش داشته، اما از نظر ارزشی ۲۲ میلیون دلار رشد داشته است. این در حالی است که به‌عقیده فعالان این حوزه ظرفیت بخش کشاورزی بیش از ارقام یادشده است و می‌توان این رقم را به ۲ برابر رساند، اما مشکلات موجود در این بخش مانع از رسیدن به نتیجه مطلوب می‌شود. از مشکلات موجود در صادرات محصولات کشاورزی می‌توان به نبود کانتینرهای یخچال‌دار، نبود سردخانه‌های مناسب، بالا بودن هزینه حمل‌ونقل، نابسامانی‌های نرخ ارز و عدم انطباق استاندارد محصولات تولیدی کشور با استانداردهای کشورهای پذیرنده محصول اشاره کرد.

آماری از صادرات شزمحصولات کشاورزی

براساس آخرین آمار اعلامی گمرک، در ۵ ماه ۱۴۰۲، در مجموع ۲ میلیون و ۱۶۹ هزار تن محصول کشاورزی به ارزش یک میلیارد و ۶۲ میلیون دلار به خارج از کشور صادر شده که نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۱۰.۱۴ درصد از لحاظ ارزشی و ۷.۷ درصد از لحاظ وزنی افزایش داشته است. محصولات کشاورزی تنها سهم ۵.۵ درصدی از صادرات کشور دارد، این در حالی است که براساس آخرین گزارش بانک مرکزی، کشاورزی در ایران بزرگ‌ترین بخش اقتصادی پس از بخش خدمات است که حدود ۲۶ درصد تولید ناخالص داخلی و ۲۶ درصد صادرات غیرنفتی را به خود اختصاص می‌دهد، همچنین محل اشتغال ۲۳ درصد شاغلان کل کشور است و بیش از ۸۰ درصد غذای کشور در این بخش تامین می‌شود.

با این حال به‌دلیل بی‌توجهی به این بخش ارزآور از ظرفیت واقعی آن استفاده نشده و به‌گفته عبدالله موم‌وندی، مدیرکل ترویج، دانش و فناوری وزارت جهاد کشاورزی از ۱۲۷ میلیون تن تولید محصولات متنوع کشاورزی بیش از ۵۲ میلیون تن به‌عنوان ضایعات هدر می‌رود. به‌عقیده کارشناسان افزایش ضایعات و هدررفت به‌دلیل ضعف زیرساخت‌های صادراتی محصولات کشاورزی است؛ در صورتی که باید سیاست‌های صادراتی در کشور به‌نحوی باشد که تولیدکنندگان محصولات خود را صادر کنند تا از این طریق هم ارزآوری برای کشور داشته باشد و هم از تولیدکنندگان حمایت شود تا آنها بتوانند سال‌های متمادی تولید داشته باشند. نبود سردخانه‌های کافی برای نگهداری محصولات کشاورزی نیز یکی دیگر از عوامل هدررفت و کاهش صادرات محصولات کشاورزی است. سردخانه محصولات کشاورزی، یکی از مهم‌ترین زیرساخت‌های این بخش است و به‌دلیل نبود صنایع تبدیلی به تعداد کافی در برخی نقاط کشور، وجود سردخانه‌های مجهز برای جلوگیری از هدررفت محصولات کشاورزی ضروری است.ساخت و توسعه سردخانه‌های کشاورزی از عواملی است که می‌تواند از هدررفت محصولات کشاورزی جلوگیری کند و زمینه‌ساز رونق اقتصادی باشد. براساس آمارهای موجود، تعداد سالن‌های سرد کشور از ۲۶۱۰ واحد در سال ۱۳۷۷ به ۴۵۱۶ واحد در سال ۱۳۹۱ رسیده، اما متاسفانه آماری از تعداد سردخانه‌های فعال در کشور در دست نیست. در مجموع به‌دلیل نبود سردخانه و صنایع تبدیلی در ایران، سالانه بیش از ۲۹ میلیون تن محصولات باغی و زراعی از بین می‌رود.

سردخانه داریم، اما قابل‌استفاده نیست!

ارسلان قاسمی، رئیس پیشین کمیسیون کشاورزی اتاق تعاون و معاون حقوقی و امور مجلس اتاق تعاون ایران درباره وضعیت سردخانه‌های کشور به صمت گفت: سردخانه به تعداد کافی و حتی بیش از ظرفیت موردنیاز در کشور وجود دارد، اما چالش اصلی مربوط به محل قرارگیری و ظرفیت سردخانه‌ها است. در همه استان‌ها سردخانه وجود دارد، اما به‌دلیل مسافت طولانی با مراکز برداشت و عرضه و به‌تبع آن افزایش هزینه پاسخگوی نیاز کشاورزان نیست.

وی با تاکید بر اینکه تعداد سردخانه‌ها بیش از نیاز کشور است، اما از نظر آمایشی دچار مشکل هستیم، در بیان مثالی اظهار کرد: در فصل برداشت خرما به سردخانه‌ با ظرفیت ۲ هزار تن در گناوه نیاز داریم، اما در مقابل سردخانه ۱۰۰ هزار تنی در بوشهر قرار دارد.

قاسمی با اشاره به آثار معضل کمبود سردخانه محصولات کشاورزی افزود: کمبود سردخانه نگهداری میوه، موجب می‌شود محصول برداشت‌شده یکباره وارد بازار شود که به‌دلیل اشباع ناگهانی بازار نرخ محصولات کشاورزی کاهش قابل‌ملاحظه‌ای می‌یابد و این موضوع موجب زیان کشاورزان و باغداران خواهد شد.

راهکار چیست؟

رئیس پیشین کمیسیون کشاورزی اتاق تعاون در بیان راهکاری برای برون‌رفت از چالش کمبود سردخانه‌ محصولات کشاورزی گفت: وزارت صنعت، معدن و تجارت باید به موضوع عدم کارآیی سردخانه‌ها ورود و صدور مجوز برای احداث سردخانه را از سیستم دولتی حذف کند. در واقع مجوزهای احداث سردخانه باید ثبت‌محور باشد تا سرمایه‌گذار، باغدار یا کشاورز حسب نیاز خود سردخانه احداث کند.

سیاست غلط بانک مرکزی

قاسمی در تشریح موانع موجود در مسیر صادرات محصولات کشاورزی گفت: موانع صادراتی به دو دسته کلی شامل موانع مربوط به تولید و صادرات تقسیم می‌شوند، چراکه اگر تولید نباشد، صادرات معنا ندارد. رفع تعهدات ارزی، بخشنامه‌های خلق‌الساعه و تحریم‌های بین‌المللی از دیگر چالش‌های مهم صادرات محصولات کشاورزی به‌شمار می‌روند، اما مهم‌ترین مانع سیاست غلط بانک مرکزی در بخش تعهد ارزی است. صادرکننده باید ارز موردنیاز خود را از بازار آزاد تهیه کند، اما ارز حاصل از صادرات خود را با نرخ پایین‌تر به بانک مرکزی بفروشد که این روند یکی از مهم‌ترین موانع صادرات است. نکته دوم دیپلماسی ضعیف اقتصادی است. در اصل در بازار‌های مختلف نیاز به یک دیپلماسی داریم که درحال‌حاضر شاهد آن نیستیم.

وی با ابراز تاسف از افزایش هدررفت محصولات کشاورزی گفت: . یکی از راه‌های کاهش هدررفت محصولات کشاورزی تاسیس سردخانه‌هایی با ابعاد موردنیاز در مناطق مختلف است. متاسفانه کشور ما در هدررفت محصولات کشاورزی رتبه اول دنیا را دارد و براساس آمار فائو ۳۵ تا ۴۰ درصد تولیدات بخش کشاورزی ما تبدیل به ضایعات می‌شود و هدر می‌رود؛ یعنی به‌جای رسیدن سر سفره مردم، در فرآیند دلال‌بازی‌ از بین می‌رود و هیچ ثمره و سودی خلق نمی‌کند.

برنامه نداریم

رئیس پیشین کمیسیون کشاورزی اتاق تعاون با اشاره به تاثیر بی‌برنامگی‌ها در هدررفت محصولات کشاورزی اظهار کرد: متاسفانه بسیاری از سرمایه‌های کشور را به‌دلیل بی‌برنامگی از دست داده‌ایم. برای نمونه درحال‌حاضر ظرفیت نصب‌شده مرغداری کشور ۳.۲ میلیون تن در سال است، در حالی که نیاز کشور ۱.۸ تا ۲ میلیون تن است؛ یعنی ۱.۲ میلیون تن ظرفیت نصب‌شده مرغداری کشور خالی است. اگر شرایطی فراهم شود که صادرات پایدار مرغ صورت گیرد، مرغدار ترغیب به تولید می‌شود و نرخ هم در بازار به تعادل می‌رسد و حتی مرغدار می‌تواند خودش اقدام به واردات نهاده‌های تولید مرغ کند.

معطلی در گمرک چالشی جدی است

مجتبی شادلو، رئیس اتحادیه باغداران تهران درباره وضعیت سردخانه‌های محصولات کشاورزی به صمت گفت: بیش از چند دهه است که شاهد رشد قابل‌توجهی احداث سردخانه محصولات کشاورزی هستیم که تا حدی پاسخگوی تولیدات است، اما اصلی‌ترین چالش مربوط به پراکندگی و ظرفیت سردخانه‌ها است.

وی با اشاره به تاثیر سردخانه‌ها بر صادرات محصولات کشاورزی بیان کرد: احداث سردخانه برای محصولات باغی، راهکاری در جهت رونق صادرات و کوتاه شدن دست واسطه‌هاست. در واقع بدون توسعه سردخانه امکان تولید پایدار وجود نخواهد داشت و در هر فصل تولید، بخشی از محصول به ضایعات تبدیل خواهد شد، چراکه سردخانه‌ها به‌عنوان مراکز ذخیره‌سازی، نقش مهمی در کاهش ضایعات محصولات کشاورزی و تنظیم بازار داخل و رونق صادرات دارند. رئیس اتحادیه باغداران تهران با اشاره به تاثیر موقعیت مکانی سردخانه‌ها بر هزینه محصول افزود: در شهرستان‌های تک‌محصولی سردخانه‌ها فصلی و تنها در بازه‌ای خاص از سال فعال هستند که همین موضوع هزینه سنگینی را بر دوش تولیدکننده می‌گذارد.

رشد تولید محصولات کشاورزی

شادلو با اشاره به افزایش تولید محصولات کشاورزی در امسال بیان کرد: امسال نسبت به مدت مشابه سال قبل ۴۵ درصد افزایش تولید داشتیم. باتوجه به این افزایش تولید، نیاز به زیرساخت‌هایی برای افزایش صادرات داریم که یکی از این موارد احداث سردخانه‌هایی در موقعیت‌های مناسب است. رئیس اتحادیه باغداران تهران با بیان چالش‌های اصلی در مسیر صادرات محصولات کشاورزی اظهار کرد: کمبود سردخانه چالش‌ جدی در حوزه صادرات محصولات کشاورزی نیست. مهم‌ترین مشکلات در مسیر صادرات محصولات کشاورزی حمل‌ونقل و معطلی در گمرکات است. برخی از اوقات شاهد معطلی‌ چندروزه محموله صادراتی در مرز هستیم و اگر کانتینر یخچال‌دار در این مدت یخچال را خاموش کند، محصول از بین می‌رود و اگر روشن بگذارد هزینه حمل‌ونقل افزایش می‌یابد که همه این عوامل در نرخ محصول موثر خواهد بود. نبود تاسیسات سردخانه‌ای، نبود پایانه خاص محصولات کشاورزی در گمرکات، مشکلات مرتبط با ترانزیت و حمل‌ونقل محصولات صادراتی اعم از کمبود کامیون‌های یخچال‌دار سبب برگشت برخی از محصولات از کشورهای هدف صادراتی می‌شود. در مجموع می‌توان گفت بلاتکلیفی کامیون‌های حمل بار در گمرک و رفع تعهدات ارزی حاصل از صادرات از مهم‌ترین مشکلات پیش روی صادرکنندگان است.

سخن پایانی

چالش‌های بسیاری در مسیر صادرات محصولات کشاورزی وجود دارد که هرازگاهی خسارت سنگینی را بر دوش تولیدکننده و صادرکننده می‌گذارد. این در حالی است که به‌عقیده کارشناسان، دولت نه‌تنها برای توسعه صادرات محصولات کشاورزی از صادرکنندگان حمایتی نمی‌کند، بلکه با اتخاذ تصمیمات یک‌شبه و عدم اعطای تسهیلات مناسب در مسیر تولیدکنندگان سنگ‌اندازی می‌کند. باتوجه به موارد یادشده برای تحقق رشد و رفع موانع صادرات محصولات کشاورزی نیاز به برنامه‌ریزی بلندمدت است.