منفعت برخی کشورها درادامه تحریم ایران است
آمارهای گمرک نشان می‌دهد که صادرات غیرنفتی کشور در فروردین امسال، افت ۱۳ درصدی نسبت به مدت مشابه سال قبل داشته و به رقم ۳ میلیارد و ۶۴۵ میلیون دلار رسیده است.
«سقوط صادرات ایران به دست روسیه»، تیتر تند اخبار برخی رسانه ها طی یک هفته اخیر بود. دلیل این تیتر، انتشار آماری از میزان صادرات روسیه و مقایسه آن با حجم تجارت خارجی ایران است. واگذاری بازارهای تجاری ایران به روسیه، مهم ترین نتیجه ای است که برخی افراد از این آمارها به دست آورده اند، اما به نظر می رسد که ارزیابی وضعیت تجارت روسیه و جایگاه آن نسبت به ایران، به این سادگی نباشد. پس از آغاز جنگ روسیه با اوکراین، این کشور با تحریم های بین المللی روبه رو و در این شرایط، واردات و صادرات برای روسیه با هزینه های زیادی همراه شد. این موقعیت، فرصتی طلایی برای ایران بود تا بتواند نیازهای وارداتی روسیه تحریم شده را برآورده کند، هرچند ایران از این فرصت جا ماند و سایر همسایگان مانند ترکیه توانستند نقش تجاری مهم تری را در منطقه ایفا کنند. حال آمار میزان صادرات روسیه نشان می دهد که این کشور خیز بلندی برای کسب سهم از بازارهای صادراتی دارد، اما در واقعیت، به نظر می رسد که روسیه خود را به هر دری برای ماندن در بازارهای تجاری می زند؛ حتی اگر این کار به نرخ ارزان فروختن منابع خود باشد. از آنجایی که ایران و روسیه هردو در موقعیت تحریمی قرار گرفته اند، برخی افزایش صادرات روسیه را به منزله برد این کشور در عرصه تجارت توصیف می کنند. این درحالی است که برخی دیگر عقیده دارند شرایط صادراتی روسیه حتی روی کاغذ نیز مناسب نیست. صمت در این گزارش، با کارشناسان و فعالان بازرگانی درباره وضعیت صادرات روسیه و شرایط تجارت خارجی ایران نسبت به این کشور، گفت وگو کرده است.
آمار تجارت ایران
آمارهای ۳ ماهه ابتدایی سال جاری میلادی گمرک چین نیز نشان می دهد که وارداتش از ایران با افتی ۴۱ درصدی به ۲ . ۹ میلیارد دلار سقوط کرده است. هند و ترکیه به عنوان شرکای اصلی ایران نیز در آمارهای تجاری ۳ ماه ابتدایی ۲۰۲۳ به ترتیب از افت ۶ درصد و ۲۲ درصد واردات از ایران خبر داده اند. این در حالی است که واردات چین از روسیه در دور مشابه ۳۳ درصد اوج گرفته و واردات هند و ترکیه از روسیه نیز به ترتیب ۳۳۰ درصد و ۲ . ۵ درصد رشد کرده و واقعیت این است که بخش اعظمی از صادرات ایران مربوط به محصولات خام نفتی، پتروشیمی و معدنی است؛ کالاهایی که در روسیه نیز به عنوان اقلام اصلی صادرات محسوب می شوند.حال در این میان، برخی عقیده دارند که ایران بازارهای صادراتی منطقه را به کشور روسیه واگذار کرده و از آن، به عنوان عقب ماندن ایران از روسیه یاد می کنند، اما باید با نگاهی دقیق و کارشناسی، بررسی کرد که این تلاش های روسیه برای حذف رقبا از بازارهای تجاری، با چه هدف و ابزاری است.
روسیه، نمونه موفق تجارت نیست
جمشید نفر، رئیس کمیسیون توسعه صادرات اتاق بازرگانی ایران در گفت وگو با صمت، ابتدا نسبت به آمار تجارت روسیه واکنش نشان داد و گفت: در چند مدت اخیر، بحث های زیادی در رابطه با میزان عملکرد روسیه در تجارت خارجی مطرح شده که از چندین بعد حائزاهمیت است. شاید در ظاهر به نظر برسد که میزان صادرات روسیه افزایش پیدا کرده است، اما این رشد، قابل دفاع نیست، چرا که روسیه به سمت ارزان فروشی حرکت کرده است و تلاش دارد تا با ارائه بیشترین تخفیفات، بازارهای بیشتری را هدف قرار دهد. ارزان فروشی، صادرات نیست، بنابراین نمی توان این حرکت را مثبت و قابل قبول ارزیابی کرد. دلیل این اتفاق نیز، وجود تحریم های بین المللی برای روسیه است. طی یک سال اخیر روسیه مانند ایران تحت فشارهای تحریمی قرار گرفت و نتوانست مانند سابق به تجارت خارجی خود ادامه دهد. این فعال بازرگانی ادامه داد: در این مدت روسیه تلاش کرد تا تخفیفات بیشتری نسبت به ایران برای فروش کالاهای خود قائل شود. این اتفاق سبب شد تا روسیه بازارهای صادراتی ایران را تصاحب کند. روسیه اقلام خود در دسته های کالایی مختلف از جمله نفت و پتروشیمی را با پایین ترین نرخ می فروشد و بدیهی است که خریداران رغبت بیشتری به دادوستد با روسیه داشته باشند؛ این موضوع را نمی توان به پای موفقیت روسیه حساب کرد.
تحریم، عامل تضعیف کشورها
نفر در ادامه صحبت های خود، به ضرورت رفع تحریم ها تاکید کرد و در این باره گفت: وضع تحریم ها برای روسیه سبب شد تا این کشور برای استمرار تجارت خارجی خود، ناچار به فروش کالاها با پایین ترین نرخ شود. این اتفاق چند سالی است که برای ایران نیز رخ داده است و ما نیز کالاهای خود را با ارزش ریالی پایین صادر می کنیم. تنها راه توسعه تجارت، دادوستد در بستری امن و بدون موانعی مانند تحریم است. تجارت در شرایط تحریمی، کشورها را تضعیف می کند؛ تحریم هزینه های واردات را افزایش و درآمدهای حاصل از صادرات را کاهش می دهد. به عبارتی، منابع مادی و غیرمادی کشور تحت تحریم در این دادوستد از بین می رود. این فعال بازرگانی خاطرنشان کرد: اگر ایران خواهان توسعه تجارت است، باید در راستای حذف تحریم ها تلاش کند. کشور قدرتمندی مانند روسیه، در حصار تحریم ها افتاده و در حال تضعیف شدن است. از این اتفاق نباید خوشحال باشیم؛ بلکه باید به دنبال راهکارهای مربوط به کاهش فشارهای خارجی بر کشور خود باشیم. با حذف تحریم ها، مسیر تجارت خارجی هموار خواهد شد؛ قدرت انتخاب ایران برای تعیین کشور مبدأ و همچنین مقصد مشخص تر شده و اقتصاد نیز شرایط مناسب تری را سپری خواهد کرد. وجود تحریم، بازار حضور کشور سوم برای صادرات را پررونق کرده و در اصل منفعت برخی کشورها، در تحریم ماندن ایران است.
صادرات محصولات مستقل، کم است
رئیس کمیسیون توسعه صادرات اتاق بازرگانی ایران همچنین به دلایل کاهش میزان صادرات ایران در چند ماه اخیر اشاره کرد و گفت: براساس آمارهای گمرک، صادرات غیرنفتی کشور در فروردین امسال افت ۱۳ درصدی نسبت به مدت مشابه سال قبل داشته است. در رابطه با علت این افت، باید گفت صادرات ایران به طورکلی در ۲۳ دسته تقسیم بندی می شود؛ دسته نخست، صادراتی که برپایه واردات مواد اولیه است. به بیان دیگر، اگر خواهان توسعه صادرات آن کالا هستیم، باید واردات مواد اولیه آن را افزایش دهیم. بنابراین برای تولید کالای صادراتی مدنظر، به بازارهای خارجی و منابع ارزی وابسته هستیم. دسته دوم صادرات، صادرات کالاهایی است که مواد اولیه و دانش فنی آن داخلی است و برای رشد تولید آن، نیازی به واردات نداریم. نفر ادامه داد: برخی افراد تصور می کنند با گران شدن ارز، درآمدهای حاصل از صادرات افزایش می یابد، در حالی که تولید کالاهای وابسته به واردات، سخت تر و هزینه برتر می شود و در نهایت، صرفه اقتصادی برای تولید و صادرات از بین می رود. از سوی دیگر، صادرات محصولات مستقل، تنها ۱۰ درصد کل صادرات ایران را تشکیل می دهند، حتی اگر درآمدهای حاصل از صادرات این نوع کالاها را افزایش دهیم، باز شاهد تاثیر چندانی بر کل تجارت نخواهیم بود. بنابراین، افزایش نرخ ارز در کنار وجود محدودیت های تحریمی، نه تنها مشکلات و چالش های صادرات را افزایش خواهد داد، بلکه به منابع ارزی موجود در کشور نیز لطمه وارد خواهد کرد.
ضعف های ریز و درشت تجارت
محمدمهدی راسخ، فعال و کارشناس بازرگانی در گفت وگو با صمت، ابتدا به تلاش های ایران برای توسعه تجارت با کشورهای منطقه اشاره کرد و در این باره گفت: دولت در چند سال اخیر تلاش کرد تا در قالب فعالیت هایی مانند انعقاد تفاهمنامه های مشترک، روابط خود را با کشورهای منطقه افزایش دهد، اما تنها توجه به مناسبات اقتصادی، تجارت را توسعه نمی دهد و دیگر مسائل نیز در این زمینه اهمیت دارد. گفته شده برخی کشورهای منطقه، فعالیت های تجاری بیشتر از ایران دارند که در واقعیت، این امر صحیح است. فارغ از مسائل تحریمی، سایر کشورها بر زیرساخت های تجاری خود مانند بسترهای فنی و لجستیکی برای افزایش مراودات بین المللی سرمایه گذاری و شرایط را برای توسعه فعالیت های ترانزیتی فراهم کرده اند، اما ایران دقیقا در همین نقاط، ضعف دارد و این ضعف، جز با بهبود روابط دیپلماتیک برطرف نمی شود. وی ادامه داد: فرصت های تجاری مختلف و متعددی طی سال های گذشته برای ایران رقم خوردند، با این حال ایران نتوانست از آنها استفاده کند؛ ضعف های لجستیکی، کمبود کامیون های باری و یخچالدار، معطلی های زیاد ماشین های تجاری ایران در مرزهای مختلف به ویژه مرزهای شمالی و در نهایت، نبود خطوط مستقیم و مرتب برای توسعه تجارت، از جمله مشکلات جدی بخش تجارت ایران است. در چنین شرایطی، بدیهی است که کشورهایی که چنین مشکلاتی ندارند، بتوانند با وضعیت بهتری با جهان دادوستد داشته باشند.
فشار تحریم پابرجاست
راسخ در ادامه صحبت های خود، به ازدست رفتن فرصت تجارت ایران با روسیه اشاره کرد و در این باره گفت: پس از شکل گیری تنش میان روسیه و اوکراین، ایران می توانست نقشی جدی را در بازارهای روسیه ایفا کند، چرا که روسیه با تحریم های همه جانبه جامعه جهانی مواجه شد و برای وارد کردن نیازهای خود، درگیر چالش بود، اما ضعف های زیرساختی و نبود برنامه مدون در بدنه تجارت خارجی ایران باعث شد تا بازارهای این کشور را از دست بدهیم. حال برخی اخبار حکایت از پررنگ بودن نقش صادراتی این کشور دارند. فارغ از صحت یا عدم صحت این اخبار، زمانی که یک کشور بسترهای دیپلماتیک، تجهیزاتی و استراتژیک خود را برای توسعه تجارت مهیا کند، به بازارهای مختلف جهانی راه پیدا خواهد کرد. اگر هر یک از اضلاع لازم برای توسعه تجارت ایراد داشته باشند، فعالیت ها آن طور که باید و شاید پیش نخواهند رفت. این کارشناس ادامه داد: وجود چالش هایی مانند تحریم سبب شده تا روابط تجاری ایران با سایر کشورها درگیر دست انداز شود. طی سال های گذشته، تجار برای رهایی از محدودیت های تحریم، از راهکارهای متعددی استفاده کرده اند که یکی از آنها، استفاده از کشور سوم برای صادرات است. این کار باعث شد تا مسیر جدیدی برای صادرات کالاهای ایران شکل گیرد، اما در نهایت، هزینه تجارت افزایش یافت. بنابراین، ضروری ترین کاری که در حال حاضر ایران باید برای توسعه صادرات خود انجام دهد، رفع محدودیت های ناشی از تحریم است.
سخن پایانی
کارشناسان بر این باور هستند که دولت باید ضمن اعمال اصلاحات ساختاری در رویکردهای مربوط به فعالیت های تجاری، زمینه توسعه صادرات و کسب سهم از بازارهای مختلف تجاری را فراهم کند. به گفته برخی فعالان بازرگانی، در چند سال اخیر با تشدید فشارهای تحریمی، تجار کالاهای صادراتی را به کشوری مانند امارات می فرستادند و سپس با نام بار کشور امارات، به مقاصد اصلی و سایر کشورها صادر می کردند. در برخی موارد نیز، این اقدام تنها روی کاغذ به منظور کاهش فشارهای تحریمی رخ می داد. اگر به میزان صادرات کشور امارات نگاه کنیم، متوجه می شویم که بخش زیادی از کالاهای صادراتی متعلق به این کشور نبوده و متعلق به دیگر کشورها است. بنابراین، کشورهای منطقه و کشورهای عربی، بیشترین منفعت را از وجود تحریم بر کشورهایی مانند ایران کسب می کنند؛پس نباید اجازه داد تا این روند ادامه یابد.
