۱۰ راهبرد کلیدی در برنامه جدید مقابله با گردوغبار
خسارت ناشی از گردوغبار ۵ تا ۱۵برابر هزینه‌های مدیریت استرئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست از ابلاغ برنامه‌ای جدید برای مدیریت و مهار گردوغبار پس از تصویب آن در دولت خبر داد و تاکید کرد که مقابله با این پدیده، نیازمند همکاری فرابخشی دستگاه‌های مرتبط است.
عدم‌تامین حقابه محیط‌زیستی تالاب‌ها به یکی از عوامل اصلی این اکوسیستم‌های حیاتی به کانون‌های گردوغبار تبدیل شده است. این مسئله نه‌تنها بر کیفیت هوا تاثیر منفی می‌گذارد، بلکه سلامت عمومی و اکوسیستم‌های محلی را نیز تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. از نظر سازمان حفاظت محیط‌زیست، ماهیت فرابخشی این پدیده و عدم‌همکاری و هماهنگی کافی میان دستگاه‌های مسئول مانند وزارت نیرو، وزارت جهاد کشاورزی و سازمان برنامه و بودجه به‌عنوان چالش‌های اصلی در مدیریت پدیده گردوغبار مطرح است. نبود منابع مالی لازم و کافی نیز از دیگر نقاط ضعف در اجرای برنامه‌های قبلی بوده است. صمت در گفت‌وگو با بهزاد رایگانی، دبیر ستاد ملی سیاست‌گذاری و هماهنگی مدیریت پدیده گردوغبار به ابعاد این برنامه پرداخته است که در ادامه می‌خوانید.
**راهبردهای اصلی برنامه ابلاغ‌شده سازمان حفاظت محیط‌زیست برای مقابله با گردوغبار چیست؟
ما ۱۰راهبرد اصلی برای برنامه جامع خود انتخاب کرده‌ایم. به‌طورخلاصه، این راهبردها شامل تحکیم نظام حکمرانی یکپارچه و کارآمد ستاد ملی گردوغبار، ایجاد و نهادینه‌سازی نظام یکپارچه داده‌ها و مستندسازی، پایش و ارزیابی، الزام به تامین موثر و پایدار آب موردنیاز تالاب‌ها و دشت‌های با منشأ غبارخیزی، پیشگیری از شکل‌گیری و گسترش کانون‌های جدید گردوغبار، کنترل و احیای کانون‌های گردوغبار و تاب‌آوری زیرساختی، تحکیم دیپلماسی محیط‌زیست و توسعه همکاری‌های منطقه‌ای، ارتقای تاب‌آوری اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، ارتقای آمادگی، تاب‌آوری و سازگاری نظام سلامت، ارتقای سطح سواد محیط‌زیست و مشارکت اجتماعی و در نهایت توسعه پژوهش‌های نوآورانه و فناوری‌های پایش، هشدار و کنترل است. این راهبردها به ما کمک خواهند کرد تا به‌صورت موثرتری با چالش‌های مربوط به گردوغبار مقابله کنیم.
**چه نقاط ضعفی در برنامه‌های گذشته مدیریت گردوغبار وجود داشت که تدوین یک برنامه جامع و جدید را ضروری ساخته است؟ تفاوت این برنامه با برنامه‌های قبلی در چیست؟
مهم‌ترین مسئله‌ای که ایران و سایر کشورها با آن روبه‌رو هستند، تغییرات اقلیمی و پیامدهای ناشی از آن است که به‌واسطه فعالیت‌های انسانی تشدید شده است. برخی از راهبردها در برنامه‌های قبلی به‌صورت عینی وجود داشته‌اند، اما باتوجه به مسائل تغییر اقلیم و تحولات اخیر، تغییرات اساسی در این برنامه‌ها ایجاد کرده‌ایم. به‌عنوان مثال، یکی از راهبردهای جدید ما، پیشگیری از شکل‌گیری و گسترش کانون‌های جدید گردوغبار است. این موضوع اهمیت زیادی دارد، زیرا با تغییرات اقلیمی و خروج آب‌های سطحی از حالت دائمی، در برخی مقاطع سال، این منابع خشک و تبدیل به کانون‌های گردوغبار می‌شود. همچنین مراتع که قبلا دارای گونه‌های گیاهی بوده، اکنون به‌دلیل گرم‌تر شدن سطح زمین و کمبود رطوبت در خاک، دیگر نمی‌تواند حداکثر بهره‌برداری را داشته باشد. به‌همین‌دلیل، ما به‌سمت پیشگیری از ایجاد کانون‌های جدید گردوغبار حرکت کرده‌ایم.
درباره حقابه تالاب‌ها، در برنامه‌های قبلی به آن توجه شده بود، اما تامین حقابه تالاب‌ها به‌دلیل محدودیت‌های ناشی از تغییر اقلیم و فعالیت‌های انسانی، خیلی کمال‌گرایانه در نظر گرفته می‌شد و گاهی هم اتفاق نمی‌افتاد. بنابراین، ما تصمیم گرفتیم که آب موردنیاز تالاب‌ها و دشت‌های با منشأ غبارخیزی را براساس یک زمان‌بندی مشخص تامین کنیم. برای مثال، به‌جای نیاز به ۲۰۰میلیون مترمکعب آب برای تالاب‌ها، شاید بتوانیم با ۱۰میلیون مترمکعب آب در یک دوره‌ای، رطوبت لازم را تامین کنیم تا از خیزش غبار جلوگیری شود. تامین آب برای تالاب‌ها باید انجام شود، اما هدف ما این است که با شرایط کنونی سازگارتر شویم.
همچنین، مباحثی مانند تاب‌آوری و آمادگی نظام سلامت و جوامع محلی در برنامه‌های قبلی کمتر موردتوجه قرار گرفته بود. به هر حال همیشه غبارخیزی وجود ندارد و خیلی جاها غبارناک است. مردم در این مناطق در معرض خطرات سلامتی قرار می‌گیرند و نظام سلامت باید آمادگی لازم را داشته باشد و سازگار شود و تاب‌آوری در این حوزه نیز بالاتر برود.
مسائل کلی دیگری مانند دیپلماسی و کنترل احیا یا سواد محیط‌زیستی نیز در برنامه‌های قبلی موردتوجه قرار گرفته بود، اما در اینجا به‌صورت جامع‌تر مورد بررسی قرار گرفته است. به‌عنوان مثال، راهبرد شماره ۲ که به نظام یکپارچه داده‌ها مربوط می‌شود، همیشه نقطه‌ضعف بسیاری از برنامه‌های جامع بوده است؛ زیرا این برنامه‌ها نمی‌تواند بین داده‌های گسترده‌ای که در دستگاه‌های مختلف تولید می‌شود، یکپارچگی لازم را ایجاد کند. از همین‌رو برای رسیدن به یک سیستم پشتیبان تصمیم‌گیری موثر، یکپارچه‌سازی این داده‌ها را در نظر گرفته‌ایم. این موارد از جمله تفاوت‌های اصلی برنامه جامع ما با برنامه‌های قبلی به‌شمار می‌آید.
**باتوجه به ماموریت سازمان حفاظت محیط‌زیست در مدیریت مناطق چهارگانه، این سازمان چگونه می‌تواند در حوزه مقابله با کانون‌های گردوغبار خارج از این مناطق، اختیارات و اقدامات اجرایی موثری داشته باشد؟
آخرین نقشه‌ای که از مناطق تحت‌مدیریت سازمان حفاظت محیط‌زیست وجود دارد، نشان می‌دهد که حدود ۳۰ درصد از کانون‌های گردوغبار در این مناطق قرار دارند. بسیاری از این کانون‌ها، تالاب‌هایی هستند که تحت‌مدیریت سازمان حفاظت محیط‌زیست قرار دارند و متاسفانه برخی از آنها به‌دلیل انسانی، تغییرات اقلیمی یا تغییرات زمین‌شناسی ایران خشک شده‌اند.
بنابراین، ۳۰ درصد از کانون‌های مستعد گردوغبار در مناطق تحت‌مدیریت سازمان قرار دارد و برای هرکدام از این مناطق، در دفاتر تخصصی سازمان حفاظت محیط‌زیست یک راهبرد مختص به خود تدوین شده است. به‌عنوان مثال، دفتر حفاظت و احیای تالاب‌ها، برنامه جامعی برای حفاظت و احیای هریک از این تالاب‌ها دارد. برای تالاب‌ها حقابه مشخصی برنامه‌ریزی شده تا حالت اجرایی داشته باشد و رویکردهای لازم در سازمان حفاظت محیط‌زیست تدوین شده است.
اما درباره ۷۰ درصدی که محدوده‌هایی است که تحت‌مدیریت سازمان قرار ندارد؛ باتوجه به اینکه دبیرخانه ستاد سیاست‌گذاری مدیریت پدیده گردوغبار در سازمان حفاظت محیط‌زیست مستقر است، مسئولیت نظارت و پایش اقدامات برعهده ما است. یکی از وظایف ما، نظارت و پایش بر اقدامات ۱۴دستگاه ذیل این ستاد است. هرکدام از این دستگاه‌ها، مسئولیت‌های مشخصی دارند و نظارت بر اجرای صحیح این مسئولیت‌ها برعهده دبیرخانه است. این دبیرخانه به‌صورت شش‌ماهه گزارش‌هایی از اقدامات انجام‌شده به هیات‌وزیران ارائه می‌دهد تا نقاط قوت و ضعف شناسایی و اقدامات انجام‌نشده بررسی شود.
بنابراین در بخش‌هایی که به‌طورمستقیم مربوط به سازمان حفاظت محیط‌زیست است، مانند تالاب‌ها و به‌صورت فرعی بخش‌های محیط‌زیست طبیعی که مناطق تحت‌مدیریت است، در خود سازمان حفاظت محیط‌زیست کنترل، احیا و پیشگیری انجام می‌شود. اما در سایر مناطق، وظایفی برای هر دستگاه تعیین شده است. برای مثال، منابع‌طبیعی که مسئول کنترل و احیای عرصه‌های طبیعی است، وظیفه مشخصی در این موضوع دارد و بودجه‌ای که در بضاعت این ستاد ملی است، به آن اختصاص داده می‌شود. این ستاد ملی نیز، باید گزارش‌های شش‌ماهه از اقدامات انجام‌شده را بررسی و پایش کرده و گزارشی تهیه کند که در اختیار هیات‌وزیران قرار گیرد.
**باتوجه به نقش کانون‌های خارجی در پدیده گردوغبار، آسیب‌شناسی دیپلماسی در این‌باره را چگونه بررسی می‌کنید؟ در برنامه جامع، چگونه می‌توان از ظرفیت‌های دیپلماسی برای جلب همکاری‌های منطقه‌ای بهره برد؟
ما جلسات متعددی با نماینده محترم وزارت امور خارجه در این زمینه برگزار کرده‌ایم تا به یک رویکرد جامع برای مقابله با گردوغبار دست یابیم. یکی از راهبردهای ما، تقویت دیپلماسی محیط‌زیست و توسعه همکاری‌های منطقه‌ای است که مسئولیت آن برعهده وزارت امور خارجه قرار دارد. در جلسه‌ای که 2 هفته پیش برگزار شد، به بررسی نقاط‌ضعف برنامه‌های قبلی پرداختیم و متوجه شدیم که مستندات قابل‌دفاع به‌اندازه کافی از دبیرخانه ستاد به نمایندگان وزارت امور خارجه ارائه نشده است. این مستندات می‌توانست به آنها کمک کند تا در نشست‌های دو یا چندجانبه، مباحث خود را مستند و موثر مطرح کنند و به نتایج بهتری دست یابند.
برای حل این مشکل، یکی از اقداماتی که در راستای تقویت دیپلماسی در نظر داریم، مستندسازی اثرات کانون‌های گردوغبار بر ایران است. ما در حال همکاری با سازمان هواشناسی برای تهیه گزارش‌های مستند هستیم تا بتوانیم از آنها در دیپلماسی، بهتر استفاده کنیم.
موضوع دیگری که ممکن است کمتر به آن توجه شده باشد، اثر کانون‌های گردوغبار در شرق کشور، به‌ویژه افغانستان، است. ما باید اثر خشک شدن تالاب هامون را بر کشور افغانستان مستند کنیم. اگر تنها بر این نکته تاکید کنیم که جمعیت ما آسیب می‌بیند، جنبه همکاری دوجانبه‌ای نخواهد داشت. باید نشان دهیم که تالاب هامون می‌تواند ۷۰ تا ۸۰ درصد از کل افغانستان و ۳۰ تا ۴۰ درصد از کل پاکستان را تحت‌تاثیر گردوغبار قرار دهد. این اطلاعات باید مستند شود تا در دیپلماسی نشان دهیم که آسیب‌ها تنها مختص ایران نیست و به کشورهای همسایه نیز مربوط می‌شود.
**بخشی از انتقادات به سیاست‌گذاری‌ها و اقدامات حاکمیتی در موضوع گردوغبار، به بسترسازی برای تاب‌آوری لازم مربوط می‌شود. درباره اقدامات مرتبط با تاب‌آوری، آیا برنامه‌های دقیق‌تر و کارآمدتری در نظر گرفته شده است؟
بله، همان‌طور که اشاره کردید، یکی از مهم‌ترین راهبردهای ما همین است. باید بپذیریم که ایران در منطقه‌ای خشک و نیمه‌خشک واقع شده است. اگر افراد به وب‌سایت‌هایی مانند «ویندی» مراجعه کنند، می‌توانند اطلاعات مربوط به غلظت گردوغبار را به‌صورت برخط مشاهده کنند. این سایت هواشناسی، اطلاعات مربوط به وضعیت باد و لایه‌های مختلف جوی را ارائه می‌دهد. یکی از این لایه‌ها، لایه غلظت گردوغبار است که نشان‌دهنده مناطق غبارخیز است؛ در آنجا می‌توانیم متوجه شویم که هم ایران منطقه‌ای غبارخیز است و هم کشورهای همسایه ایران تحت‌تاثیر گردوغبار قرار دارند.
ما برای اینکه بتوانیم خود را با شرایط منطقه وفق دهیم، لازم است یک راهبرد مشخص تعریف کنیم. این راهبرد شامل توسعه دانش سنتی، حمایت از کسب‌وکارهای کوچک، ایجاد شبکه‌های اجتماعی و نظارتی محلی برای احیا و گزارش‌گیری گردوغبار، مدیریت تعارض‌های انسانی و حیات‌وحش در مناطق غبارخیز و استقرار معیشت‌های جایگزین تاب‌آور است. همچنین مستندسازی، ترویج و تبادل تجربیات موفق از طریق رسانه ملی و شبکه‌های اجتماعی نیز در برنامه‌های تاب‌آوری ما موردنظر قرار گرفته است.
در معاونت آموزش و مشارکت‌های مردمی در سازمان حفاظت محیط‌زیست، بخشی تحت‌عنوان «دفتر مشارکت‌ها» وجود دارد که مسئولیت این موضوع برعهده این دفتر است. وزارتخانه‌های کشور، تعاون، کار و رفاه اجتماعی، دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح، بهداشت و درمان و جهادکشاورزی و صدا و سیما نیز از همکاران این بخش هستند. هدف ما این است که با همکاری همه این نهادها، در مناطقی که مدیریت آنها دشوار است، تاب‌آوری را ارتقا دهیم و به مدیریت جوامع آسیب‌دیده از گردوغبار کمک کنیم.
**باتوجه به خسارات قابل‌توجه گردوغبار به کشور، آخرین برآوردها از میزان این آسیب‌ها چیست و چه راهکارهایی برای جبران و کاهش آن در نظر گرفته شده است؟
متاسفانه آمارهایی که در این زمینه داریم، چندان به‌روز نیست. آخرین مطالعه‌ای که انجام شده، مربوط به سال‌های ۱۳۹۸ تا ۱۴۰۰ است. اما براساس اطلاعات موجود، گفته می‌شود که خسارات ناشی از گردوغبار تنها در 3 یا 4 استان غبارخیز، حدود 5برابر هزینه‌هایی است که برای مدیریت گردوغبار صرف شده و برخی گزارش‌ها حتی این رقم را تا ۱۵برابر نیز اعلام کرده‌اند.
ما سعی کرده‌ایم این موضوع را جدی‌تر دنبال کرده و مطالعات خود را به‌روز کنیم. در برنامه جامع، بخشی به برآورد خسارت‌های مستقیم و غیرمستقیم ناشی از گردوغبار اختصاص داده‌ایم تا بتوانیم این اطلاعات را مستند کرده و در بودجه‌ریزی‌ها لحاظ کنیم. در حال حاضر، با محدودیت‌های زیادی مواجهیم و باید این واقعیت را بپذیریم که اگر برای کنترل، پیشگیری و مقابله با گردوغبار هزینه نکنیم، مجبور خواهیم شد تا چندین‌برابر این هزینه را در حوزه‌های بهداشتی و درمانی صرف کنیم و همچنان با مشکلات موجود روبه‌رو خواهیم بود.
