امروزه جهت‌گیری بسیاری از طرح‌های پالایش نفت خام در دنیا به سمت احداث پتروپالایشگاه‌ها که با هدف تولید فرآورده‌های پتروشیمیایی از نفت خام هستند، معطوف شده‌است. از مزایای ایجاد پتروپالایشگاه‌ها می‌توان به افزایش سودآوری و بالا رفتن توان رقابت در بازار فراورده‌های نفتی، بی‌اثرکردن تحریم‌ها، کاهش هزینه‌های تامین خوراک، مدیریت یکپارچه و هماهنگی میان واحدها اشاره کرد. در سال‌های اخیر همزمان با پیشرفت دانش و فناوری ساخت مجموعه‌های چند منظوره در صنایع مختلف در راستای افزایش بهره‌وری، یکسان‌سازی تولید مورد توجه ویژه‌ای قرار گرفته است و در این میان ساخت پتروپالایشگاه‌ها به عنوان مصداقی از تجمیع واحدهای پتروشیمی و پالایشگاهی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. اما با وجود این مزایای متعدد راه‌اندازی واحدهای پتروپالایشی در کشور با مسائلی روبه‌رو است که از جمله مهم‌ترین آنها موضوع تامین منابع مالی است. درعین حال پتروپالایشگاه‌ها به عنوان ابرپروژه‌های زیرساختی جزو طرح‌های هزینه‌بر محسوب می‌شوند و دولت نمی‌تواند به تنهایی تامین مالی این طرح‌ها را انجام دهد.

اجرای آیین نامه در انتظار جلسه هیات امنا

آئین‌نامه اجرایی قانون «حمایت از صنایع‌دستی نفت و گاز با سرمایه‌های مردمی» دی سال گذشته توسط هیات‌وزیران تصویب و ابلاغ شد. پس از آن وزارت نفت مکلف به اعلان فراخوان جذب سرمایه‌گذار احداث پتروپالایشگاه‌ها شد.پس از این فراخوان با توجه به جذابیت‌های احداث پتروپالایشگاه، شرکت‌های زیادی درخواست اولیه خود برای ساخت انواع پتروپالایشگاه و مینی پتروپالایشگاه‌ها را به وزارت نفت ارسال کردند. در نهایت پس از چند مرحله غربالگری شرکت‌ها از لحاظ توانمندی مالی و مطالعات فنی و اقتصادی، طرح‌هایی با مجموع ظرفیت ۱.۵ میلیون بشکه تایید صلاحیت شدند. این درحالی است که از دی ماه سال گذشته تا کنون مجوز تامین مالی این طرح‌ها از بازار بورس صادر نشده و فعالان این حوزه همچنان منتظر تشکیل جلسه هیات امنای صندوق توسعه ملی و تعیین زمان‌بندی تعهدات صندوق برای اعطای تنفس خوراک به پالایشگاه‌ها هستند. به گفته هوشنگ فلاحتیان، معاون برنامه‌ریزی وزیر نفت از ۲۶ تیر به بعد هر زمانی که هیات امنای صندوق میزان تنفس خوراک را اعلام کند، وزارت نفت می‌تواند بلافاصله مجوزهای تامین مالی طرح‌ها از بازار سرمایه و بورس را صادر کند اما با گذشت بیش از ۴۵ روز اما همچنان این جلسه تشکیل نشده است.

وزارت نفت متولی اجرای قانون است

علاوه بر اجرای قانون پتروپالایشگاه‌ها، حمایت‌های خوبی از طرح‌های ذیل این قانون صورت پذیرفته که از جمله آنها می‌توان به تنفس خوراک، تخفیف خوراک، اجازه صادرات فراورده‌های پتروپالایشی و مجوز تامین پایدار خوراک به مدت حداقل ۲۰ سال اشاره کرد.

در این بین مزیت تنفس خوراک موجب می‌شود پروژه تاسیس شده بلافاصله پس از بهره‌برداری، خوراک رایگان دریافت کند تا آنجایی که مجموع هزینه سرمایه پروژه بازگشت داده شود، سپس هزینه خوراک به صورت اقساط یک وام ۸ ساله به صندوق توسعه ملی برگردانده می‌شود، همچنین تنفس خوراک با بازگشت کل سرمایه پروژه در سال اول بهره‌برداری نقش مهمی در بالا بردن حاشیه سود و جذابیت پروژه‌ها دارد به طوری که در یک پتروپالایشگاه ۳۰۰ هزار بشکه‌ای اعمال تنفس خوراک نرخ بازده داخلی را بیش از ۹ درصد ارزی بهبود می‌بخشد.

گرچه وزیر نفت قانون پتروپالایشگاه‌ها را صرفا اعطای تنفس خوراک می‌داند، مروری بر ۷ ماده آئین‌نامه اجرایی و قانون مجلس، اولا استفاده از ظرفیت‌های بازار سرمایه برای تامین مالی این پروژه‌ها از بورس را نشان می‌دهد ثانیا نقش مهم وزارت نفت در اجرا و نظارت بر تامین مالی طرح‌های پتروپالایشی را نشان می‌دهد.

در ماده ۱۳ آئین‌نامه ابلاغی مصوبه هیات وزیران به ابطال مجوز پتروپالایشگاه‌ها در صورت قطعی نشدن تامین مالی طرح از طریق اخذ مجوز بورس برای انتشار اوراق مالی یا روش‌های دیگر اشاره شده است. از سوی دیگر در بند ۴ همین ماده نیز یکی از دلایل ابطال مجوز پتروپالایشگاه‌ها عرضه نشدن سهام آنها در بورس ذکر شده است.

در ماده ۱۴ این آئین‌نامه نیز اشاره شده در صورتی که پیشرفت فیزیکی طرح طی ۲ سال کمتر از ۳۵ درصد باشد، به منظور حفظ حقوق سهامداران بورسی، سهامی متعلق به سهامداران مجری طرح، توسط وزارت نفت مطابق مقررات بازار سرمایه قابل عرضه در بورس خواهد بود. در ماده ۱۸ این آئین‌نامه نیز اشاره شده تامین مالی از طریق ابزارها و نهادهای مالی بازار سرمایه و تضمین بازپرداخت اصل و فرع مبالغ سرمایه‌گذاری شده توسط مردم، طبق قوانین سازمان بورس انجام می‌شود.

از طرفی در بند الف ماده ۴ قانون حمایت از توسعه صنایع پایین دستی نفت خام و میعانات گازی تاکید شده سهامداران شرکت مجری موظفند حداکثر یک سال پس از دریافت مجوز، نسبت به واگذاری حداقل ۳۰ درصد سهم شرکت مجری از طریق عرضه سهام یا از طریق صندوق سرمایه‌گذاری پروژه در چارچوب قوانین مربوطه و یا انتشار اوراق بهادار قابل تبدیل به سهام اقدام کنند؛ در غیر این صورت وزارت نفت موظف است نسبت به ابطال مجوز خوراک آنها اقدام کند. در بند (ب) همین ماده نیز آورده شده تامین مالی از طریق ابزارها و نهادهای مالی بازار سرمایه و تضمین بازپرداخت اصل و فرع مبالغ سرمایه‌گذاری شده توسط مردم طبق قواعد و مقررات سازمان بورس و اوراق بهادار انجام می‌شود.

در تمامی این ۷ ماده و البته برخی دیگر از مواد دیگر در این آئین‌نامه و قانون مجلس به وضوح و صراحت به استفاده از ظرفیت‌های بازار سرمایه به شکل اوراق مالی یا سهامی و مقررات استفاده از این ظرفیت اشاره شده است.

همچنین بر نقش وزارت نفت در اجرای این قانون تاکید شده و به این ترتیب وزارت نفت متولی اصلی اجرای قانون پتروپالایشگاه‌هاست.

توسعه پتروپالایشگاه‌ها با سرعت لاک پشتی

در این بین بسیاری از کارشناسان راه‌اندازی پتروپالایشگاه‌ها را در بی‌اثر کردن محدودیت‌های ناشی از تحریم ضروری دانسته و معتقدند توسعه پتروپالایشگاه‌ها باید در دستور کار دولت قرار گیرد.

محمدعلی قادریان، کارشناس انرژی از جمله این کارشناسان است. به گفته قادریان ارز حاصل از فروش کالاهای پتروشیمی و فرآورده‌های نفتی همچون بنزین، گازوئیل و... به صورت درهم و یا ارزهای دیگر بوده و دست ایران برای نحوه استفاده از این ارز باز است.

وی ضمن بیان این مطلب افزود: تایید مزیت‌های راه‌اندازی پتروپالایشگاه‌ها به صورت شفاهی کافی نیست و باید در عمل نیز اقدامی در راستای حمایت از رونق این مجتمع‌های صنعتی بزرگ صورت گیرد. انتظار ما این است که آقای مخبر ورود جدی به این موضوع داشته باشند و موانع موجود در زمینه راه‌اندازی پتروپالایشگاه‌ها را در کشور برطرف کنند.

این کارشناس انرژی توضیح داد: دو سری طرح‌ها شامل طرح‌های میعانات گازی و نفت خام در کشور داریم که طرح‌های میعانات گازی با پیشرفت خوبی همراه بوده و باید بهره‌برداری از آنها تسریع شود. طرح‌هایی مانند طرح پیشگامان سیراف و طرح آدیش جنوبی با ظرفیت ۶۰ هزار بشکه و طرح مهر جنوبی با ظرفیت ۱۲۰ هزار بشکه از جمله این طرح‌ها هستند.

محمدعلی قادریان گفت: طرح‌های نفت خام نسبت به میعانات گازی پیشرفت‌های کمتری دارند. طرح مروارید مکران، نگین بندرعباس، شهید سلیمانی و لاوان از این جمله هستند که پیشرفت این طرح‌ها زیر ۵ درصد است و این نشان می‌دهد که توسعه پتروپالایشگاه‌ها در کشور سرعت خوبی ندارد.

وی ادامه داد: چاره کار در این است که شخص آقای مخبر جلسات منظمی را در زمینه حل و فصل مشکلات توسعه پتروپالایشگاه‌ها در کشور برگزار و مشکلات این حوزه را پیگیری کنند. در درجه اول، این پروژه‌ها به لحاظ تامین مالی مشکل دارند که باید با استفاده تسهیلات بانک‌ها و صندوق توسعه ملی و حواله‌های نقدی مشکل را رفع کنیم.

به گفته این کارشناس انرژی، استفاده از حواله‌های نقدی صندوق توسعه ملی برای طرح‌های پترپالایشگاهی یک بازی برد- برد است. از یک طرف حواله‌های صندوق تبدیل به دارایی می‌شوند و از طرف دیگر تامین مالی طرح‌های پتروپالایشگاهی کشور را داریم.

محمدعلی قادریان خاطرنشان کرد: موضوع راه‌اندازی پتروپالایشگاه‌ها در کشور بحثی نیست که فقط مربوط به وزارت نفت باشد و باید با نگاه فرابخشی و ورود معاون اول رئیس‌جمهوری، مشکلات این حوزه رفع شوند.

ایجاد پتروپالایشگاه‌ها ضرورتی غیرقابل انکار

عضو کمیسیون انرژی مجلس شورای اسلامی با بیان اینکه وزارت نفت و مجلس شورای اسلامی باید دست به‌دست هم دهند تا طرح‌های پتروپالایشی اجرا شوند، گفت: ساخت پتروپالایشگاه‌ها ضرورتی غیرقابل اجتناب برای کشور است.

هادی بیگی‌نژاد در گفت‌وگو با شانا با بیان اینکه اجرای دقیق قانون حمایت از توسعه صنایع پایین‌دستی با استفاده از سرمایه‌گذاری مردمی، باید با قاطعیت انجام شود، افزود: با راه‌اندازی پالایشگاه‌ها و پتروپالایشگاه‌ها می‌توان جوانان بسیاری را به‌طور مستقیم و غیرمستقیم مشغول به کار کرد، همچنین این صنایع برای کشور درآمدزایی و ارزآوری بسیار به همراه دارند.

عضو کمیسیون انرژی مجلس شورای اسلامی تصریح کرد: براساس این قانون، نقدینگی‌های درون جامعه جذب و از آن برای توسعه پالاشگاه‌ها و گسترش فعالیت بخش تولیدی استفاده می‌شود. این عضو کمیسیون انرژی مجلس شورای اسلامی ساخت پتروپالایشگاه‌ها را ابزار دفاعی برای مبارزه با تحریم‌ها دانست و گفت: پالایشگاه‌سازی سبب توسعه صنایع پایین‌دستی و تولید محصولات پتروشیمی می‌شود.

وی تصریح کرد: پالایشگاه‌سازی سبب توسعه صنایع پایین‌دستی و تولید محصولات پتروشیمی می‌شود و به تقویت منابع ارزی کمک می‌کند.

بیگی با اشاره به اینکه احداث پروژه‌های نفت و گاز به‌ویژه پتروپالایشگاه‌ها سودآورند و برگشت سرمایه خوبی دارند، گفت: احداث پالایشگاه‌ها و پتروپالایشگاه‌ها، جلوگیری از فروش نفت خام، تبدیل آن به فرآورده‌های با ارزش، ایجاد ارزش اقتصادی برای کشور، اشتغالزایی، بی‌اثر کردن تحریم‌ها، افزایش درآمد ارزی، رسیدن به تنوع مشتری و... را در پی خواهد داشت.

سخن پایانی

در سال‌های اخیر همزمان با پیشرفت دانش و فناوری ساخت مجموعه‌های چند منظوره در صنایع مختلف در راستای افزایش بهره‌وری، یکسان‌سازی تولید مورد توجه ویژه‌ای قرار گرفته است و در این میان ساخت پتروپالایشگاه‌ها به عنوان مصداقی از تجمیع واحدهای پتروشیمی و پالایشگاهی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. چندین سال است که کشورهای پیشرو در صنایع نفتی به سمت ایجاد مجتمع‌های عظیم پتروپالایشگاهی رفته‌اند. کارشناسان یکی از علت‌های این امر را افزایش شدید تقاضای محصولات پتروشیمیایی درسال‌های آینده می‌دانند. طبق گزارش‌های موسسه EIA رشد محصولات پتروشیمیایی در کل دنیا تا سال ۲۰۳۰، ۳.۲ درصد خواهد بود که در مقایسه با سایر فرآورده‌های نفتی بسیار بیشتر است. همچنین یکی دیگر از علل گرایش به احداث پتروپالایشگاه در جهان، فروش آسان‌تر محصولات پتروپالایشگاهی نسبت به نفت خام است. این محصولات به دلیل تعدد بازارهای مقصد به راحتی تحریم‌پذیر نیستند. این ویژگی برای کشور ایران که همواره با تحریم‌های ظالمانه امریکا درگیر است، بسیار مهم و حیاتی است. به طور کلی، به زعم کارشناسان، پتروپالایشگاه از مزیت‌های زیادی همچون ایجاد ارزش افزوده بالا، اشتغالزایی، رشد اقتصادی، جلوگیری از پدیده خام فروشی، دوره بازگشت سریع سرمایه در مقایسه با واحدهای پالایشگاهی، تحریم پذیر نبودن محصولات، تنوع محصول و... برخوردارند. با وجود مزیت‌هایی که پتروپالایشگاه‌ها برای کشور دارند، طرح‌های پتروپالایشگاهی کشورمان همچنان معطل باقی مانده‌اند و به بهره‌برداری نرسیده‌اند.