بخش قابل توجهی از زیست و حیات، ساکنان سیستان وابسته به آبریز هیرمند و تامین حقابه ایران از این رودخانه است. ابراهیم رئیسی، روز پنجشنبه ۲۸ اردیبهشت، در جریان سفر خود به سیستان و بلوچستان درباره لزوم ارسال حقابه هیرمند از سوی دولت افغانستان، سخن گفت و خطاب به حکومت طالبان هشدار داد: «حرف من را جدی بگیرید تا بعدا گلایه نکنید.» واکنش همراه با بی ‌ اعتنایی و البته تمسخر مقام ‌ های ارشد طالبان به تذکر جدی رئیسی، موجی از خشم و نارضایتی افکار عمومی و رسانه ‌‌ ها را به همراه داشت. به نظر می ‌ رسد چالش ایران و افغانستان بر سر حقابه هیرمند دوباره به چالشی جدی تبدیل شده و بحران آب منطقه، این دو همسایه را ناگزیر به انتخاب مکانیسمی برای ارتباط باز و فعال در جهت همکاری ‌ های لازم در زمینه آب کرده است.

تاریخچه تنش ‌ های آبی میان ایران و افغانستان

تنش ‌ های آبی میان ایران و افغانستان ریشه در تاریخ دارد. عهدنامه پاریس دولت ایران را متعهد کرده بود که کلیه اختلافات خود با دولت افغانستان را به داوری انگلستان ارجاع کند و دولت انگلیس هم تعهد کرده بود این اختلافات را مطابق حق و با در نظر گرفتن حیثیت دولت ایران تصفیه کند اما در اواخر قرن نوزدهم، تغییر مجاری هیرمند باعث بروز اختلافات جدیدی شد. اختلافات و حتی زد و خورد بین ایران و افغانستان ادامه پیدا کرد تا این که سرانجام در ۲۲ اسفند ۱۳۵۱ گزارش کمیسیون دلتا میان امیرعباس هویدا، نخست ‌ وزیر وقت ایران و موسی شفیق، نخست ‌ وزیر وقت افغانستان در کابل به امضاء رسید. در خرداد ۱۳۵۲ هر دو مجلس قانون ‌ گذاری دو کشور آن را تصویب کردند. این معاهده، سال معمولی و نرمال آبی را نیز تعریف کرده است که بر اساس معیارهای مرکز سنجش «دهراوود» مشخص می ‌ شود.

حقابه ایران از هیرمند، به دادخواست حقوقی ایران از آب رود هیرمند در منطقه سیستان اشاره دارد. این رود در گذشته نه چندان دور به طور کامل در محدوده سرزمینی ایران تعریف می ‌ شد اما در سال ۱۸۵۷ میلادی و بر اساس معاهده پاریس، هرات از خاک ایران جدا شد. بعد از این رخداد، حاکمیت افغانستان از جاری ساختن رود هیرمند در خاک ایران خودداری کرد و مسئله حقابه رود هیرمند به یک مسئله مهم سیاسی، اجتماعی و زیست ‌ محیطی میان دو کشور تبدیل شد.

پیامدهای مخرب سیاست ‌ های آبی افغانستان

رود هیرمند به طول ۱۱۵۰ کیلومتر طولانی ‌ ترین رود افغانستان است که از شمال غربی کابل و رشته کوه ‌ های غربی هندوکیش سرچشمه می ‌ گیرد و از آنجا به ایران می ‌ رود. بیش از ۷ میلیون نفر در این حوضه زندگی می ‌ کنند. کشاورزان افغان و ایرانی برای کشاورزی آبی به شدت به آب ‌ های هیرمند وابسته هستند. در افغانستان تقریباً ۹۷ درصد از آب برداشت شده از این رودخانه در بخش کشاورزی استفاده می ‌ شود. به طور مشابه، در ایران، حدود ۸۰ درصد از جریان پایین دستی به اهداف آبیاری اختصاص دارد. در عین حال، این رودخانه همچنین برای حفظ حیات وحش و تنوع زیستی در تالاب ‌ های هامون که بخش ‌ هایی از افغانستان و ایران را در بر می ‌ گیرد و اهمیت بین ‌ المللی آن بر اساس کنوانسیون رامسر به رسمیت شناخته شده، حیاتی است. دریاچه هامون خروجی ندارد، بزرگترین دریاچه آب شیرین ایران است و برای محیط ‌ زیست و اقتصاد محلی اهمیت زیادی دارد. نزدیک به سه دهه قبل دولت افغانستان سرمایه ‌ گذاری در ساخت سدهای جدید را روی برخی از رودخانه ‌ های اصلی خود از جمله رودخانه هیرمند که به ایران می ‌ ریزد، آغاز کرده است. پروژه هیرمند، به طرح «راه نجات آب» در افغانستان شناخته می ‌ شود و حوضه آن تقریباً ۴۰ درصد از مساحت این کشور را در بر می ‌ گیرد. افغانستان در طول خشکسالی سال ‌ های ۱۹۹۸ تا ۲۰۰۲ به طور کامل توافقنامه مشترک با ایران را نقض کرد و مشکلات آغاز شد. از آن تاریخ مسئله رودخانه هیرمند در مرکز اختلافات فزاینده بین افغانستان و ایران بر سر حق آبه و ساخت بند کمال خان قرار گرفته است. دولت ایران استدلال می ‌ کند که ساخت سد بر روی هیرمند، واجد پیامدهای مخرب و آسیب ‌ های زیست ‌ محیطی، عمدتا در منطقه جنوب شرقی سد که دارای تنش آبی و هم مرز با افغانستان است، خواهد بود. از سوی دیگر، دولت افغانستان استدلال می ‌ کند که با توجه به معاهده آب سال ۱۹۷۳ با ایران، ساخت سدها برای تامین امنیت آب است. ساخت بند کمال خان در سال ۱۹۹۶ آغاز شد اما به دلیل جنگ در افغانستان به حالت تعلیق درآمد. کار روی این پروژه زمانی از سر گرفته شد که اشرف غنی در سال ۲۰۱۴ رئیس ‌ جمهوری افغانستان شد و در مارس ۲۰۲۱ افتتاح آبگیری آغاز گردید. این سد به میزان قابل توجهی جریان رودخانه هیرمند را کاهش داد.

بند کمال خان برای تامین آب پایدار کشاورزان استان نیمروز به ویژه در فصل خشک و همچنین تامین برق این استان که قبلاً از ایران وارد می ‌ شد، ساخته شده است. اما از زمان امضای آن معاهده، افغانستان درگیر چندین دهه درگیری بوده و قادر به نظارت بر اجرای موفقیت آمیز آن نبوده است. علاوه بر این، علیرغم این معاهده، ارتباطات بین دو کشور، به ویژه در سال ‌ های اخیر، بر سر حقوق آب به شدت دو قطبی شده است. ایران اصرار دارد که محدود کردن جریان آب در رودخانه هیرمند باعث خشک شدن بیشتر تالاب ‌ های بین ‌ المللی هامون می ‌ شود. اما مقامات افغان ادعای ایران مبنی بر ایجاد موانع در جریان رودخانه در بالادست را رد می ‌ کنند و بخشی از آن به دلیل کاهش ظرفیت ذخیره آب به دلیل تجمع گل ‌ ولای در مخازن در دهه ‌ های گذشته در افغانستان می ‌ دانند. یک ارزیابی هیدرولوژیکی روی رودخانه هیرمند، بر اساس داده ‌ های بین سال ‌ های ۱۹۴۳ و ۲۰۱۲ ، نشان می ‌ دهد که علیرغم دوره خشکسالی ۱۹۸۳ - ۲۰۱۲ در منطقه، تغییر قابل ‌ توجهی در میانگین جریان سالانه رودخانه هیرمند علیا مشاهده نشده است.

کارشکنی آبی و یک ادعا

در همین حال، طبق معاهده آب، افغانستان موافقت کرده که هیچ اقدامی برای سلب کامل یا جزئی حقابه از آب رودخانه هیرمند به ‌ عنوان ثابت و تعیین شده انجام ندهد. به اعتقاد طرف افغانی، ایران از زمان امضای این معاهده در هر سال ۴۰ درصد بیشتر از کل حقوق توافق شده خود ( ۲۶ متر مکعب در ثانیه) آب دریافت کرده است که به نظر غیرمنطقی می ‌ آید. بنا بر گزارش ‌ ها، پیامدهای ساخت بند کمال خان، بر تأمین آب و حیات طبیعی تالاب ‌ های ایران تأثیر گذارده است، اما مقامات افغانستان نگرانی ‌ های ایران در مورد ساخت این سد را بی ‌ اساس خوانده ‌ اند.

علاوه بر این، در دهه ۱۹۷۰ ، ایران بودجه ساخت سد را «در ازای حق خرید تضمینی آب» پیشنهاد کرد، زیرا در جریان مذاکرات پیمان آب، ایران نتوانسته بود بند معاهده «حق خرید آب» را برای جریان اضافی وارد کند. در سال ۱۹۷۳ ، ایران و افغانستان توافقنامه ‌ ای را برای تقسیم آب در رودخانه هیرمند امضا کردند که بر اساس آن، افغانستان متعهد شده است که به طور متوسط سالانه ۸۲۰ میلیون متر مکعب آب به ایران تحویل دهد در واقع افغانستان ۲۲ متر مکعب در ثانیه آب را با اختیار خرید ۴ مترمکعب در ثانیه دیگر برای «حسن نیت و روابط برادرانه» در اختیار ایران قرار می ‌ داد. جریان و توزیع آب در رودخانه در معاهده ۱۹۷۳ به صورت ماهانه مشخص شده اما معمولا رودخانه در پاییز دارای دبی (حجم و میزان) کم است. این بدان معناست که تامین آب تالاب ‌ های ایران در معاهده در زمان دبی کم به طور کامل تضمین نشده است.در ماده ۵ معاهده آمده ایران نباید ادعای مقدار آب اضافی کند، حتی اگر آب اضافی در پایین دست رودخانه موجود باشد. علاوه بر این، حقابه اکوسیستمی یا زیست محیطی نیز بخشی از مذاکرات معاهده برای تأمین آب برای تالاب ‌ ها نبود.

ادعای طرف افغانی

به عقیده طرف افغانی، از دهه ۱۹۸۰ ، ایران مخازن چاه نیمه را برای ذخیره آب بیشتر احداث کرد و در برخی موارد ظرفیت ذخیره ‌ سازی کلی را تقریبا به دو برابر حق خود در معاهده افزایش داده است. با این حال، به دلیل مدیریت ضعیف آب و نبود سیستم زیرساخت آبیاری مؤثر، آب موجود در مخازن چاه نیمه ایران هنوز پاسخگوی تقاضای کشاورزان نیست. این اختلافات ممکن است در سال ‌ های بسیار خشک، زمانی که تالاب ‌ ها و مخازن مصنوعی ایران خشک می ‌ مانند و افغانستان نمی ‌ تواند آب کافی برای برآورده کردن ادعای برحق ایران تحت این معاهده را آزاد کند، تشدید شود. بر اساس قوانین بین ‌ المللی آب، افغانستان نباید ایرانیان را از دسترسی به آب محروم کند. در مقابل، ایران باید با کمک به صلح پایدار و توسعه اجتماعی-اقتصادی، دست یاری به سوی افغانستان دراز کند. بی ‌ تردید ساخت چندین سد در افغانستان - سدهای کجکی، کمال خان و سلما و سدهای دیگر در شمال و جنوب افغانستان - بر استان ‌ های خراسان و سیستان و بلوچستان ما تأثیر می ‌ گذارد و ادامه فعالیت ‌ ها بر روی فاز دوم سد کجکی در هیرمند که به وسیله بریتانیا ساخته شده است، فوق ‌ العاده نگران ‌ کننده است.

سخن پایانی

بحران پیچیده آب نیازمند پاسخی یکپارچه و مکانیسم ‌ های حکمرانی بهتری است که بین بازیگران، کشورها و زمینه ‌ های سیاست ‌ گذاری هماهنگ شده است، به ویژه در پس زمینه عوامل زمینه ‌ ای مختلف، مانند مسئله غذا، شهرنشینی یا رشد جمعیت و یا تغییر در ترکیب طبقاتی جامعه. پاسخ ‌ ها باید شامل مجموعه ‌ ای از اقدامات سیاسی و طیف گسترده ‌ ای از راه ‌ حل ‌ های فنی، و همچنین تغییرات اجتماعی-اقتصادی و رفتاری در بین ذی نفعان و ذی مدخلان باشد. سیاست ‌ گذاری آینده هیرمند باید تغییرات آب و هوایی و تخریب هیدرولوژیکی و محیط زیستی را در نظر بگیرد. این تحولات مستلزم تغییر سیاست ‌ ها و بهره ‌ برداری از نوآوری ‌ های تکنولوژیکی برای رسیدگی بهتر به چالش ‌ های بخش آب برای رسیدن به یک گفتمان آبی مشترک در هیرمند است.