میراثی که آب می‌شود

«اوج انقراض یخچال‌های طبیعی در اواسط قرن بیست و یکم» مقاله‌ای است که توسط تیمی از دانشمندان بین‌المللی به سرپرستی «لاندر وان تریخت» و «هری زکولاری» تدوین و در تاریخ ۱۵دسامبر ۲۰۲۵ در نشریه علمی «Nature Climate Change» منتشر شده است. این مقاله قصد دارد به‌جای تمرکز سنتی بر کاهش جرم و مساحت کل یخ‌ها، بر «تعداد» و هویت تک‌تک یخچال‌هایی تمرکز کند که در آستانه نابودی کامل هستند. این گزارش با معرفی مفهوم «اوج انقراض»، به بررسی زمان‌بندی دقیق و نرخ ناپدید شدن بیش از ۲۰۰ هزار یخچال طبیعی در سراسر جهان تحت سناریوهای مختلف گرمایش می‌پردازد و هشدار می‌دهد که بین سال‌های ۲۰۴۱ تا ۲۰۵۵، جهان با بحرانی بی‌سابقه مواجه خواهد شد که طی آن سالانه تا 4 هزاریخچال برای همیشه از نقشه جغرافیایی زمین محو می‌شود؛ پدیده‌ای که نه‌تنها منابع آبی، بلکه میراث فرهنگی، معنوی و چشم‌اندازهای گردشگری جوامع بشری را با تهدیدی جدی روبه‌رو می‌کند.

تا پیش از انتشار این پژوهش، تمرکز اصلی گزارش‌های علمی و ارزیابی‌های نهادهایی مانند هیات بین‌دولتی تغییر اقلیم (IPCC)، عمدتا بر «کاهش جرم» و «تغییر مساحت کل» یخ‌های زمین استوار بود. هدف اصلی آن مطالعات، تخمین میزان بالا آمدن سطح آب دریاها و پایش ذخایر آب شیرین در مقیاس‌های کلان جغرافیایی بود. 

اما پژوهش کنونی زاویه دید جدیدی را پیشنهاد می‌دهد؛ تمرکز بر «تعداد» و «بقای» یخچال‌ها به‌عنوان موجودیت‌های مستقل است. واقعیت این است که هر یخچال طبیعی، فارغ از اندازه کوچک یا بزرگش، یک پدیده جغرافیایی منحصربه‌فرد است که برای جوامع محلی اهمیت فرهنگی، معنوی، تاریخی و گردشگری غیرقابل‌جایگزینی دارد.

برای آنکه بدانیم یک یخچال دقیقا چه زمانی از بین می‌رود، پژوهشگران معیارهای سختگیرانه‌ای را تعیین کرده‌اند. براساس استاندارد این پژوهش، یک یخچال زمانی «منقرض‌شده» قلمداد می‌شود که یکی از 2 شرط فیزیکی زیر برای آن صادق باشد؛ نخست، مساحت آن به کمتر از ۰.۰۱ کیلومترمربع (برابر با یک هکتار) کاهش یابد یا حجم باقیمانده آن به کمتر از یک درصد مقدار اولیه خود در سال ۲۰۰۰ میلادی برسد. این مرز گذاری علمی تضمین می‌کند که توده‌های یخی کوچک و ایستا که دیگر فعالیت دینامیکی و جریان یخ ندارند، از فهرست یخچال‌های زنده حذف شوند. پژوهشگران سرنوشت دقیق ۲۱۵، ۵۴۳ یخچال ثبت‌شده را تا سال ۲۱۰۰ شبیه‌سازی کرده‌اند تا تصویری روشن از این زوال تدریجی ارائه دهند.

دهه ۲۰۴۰ و ۲۰۵۰؛ عصر زوال بزرگ

یافته‌های این مطالعه زنگ خطر را برای میانه قرن حاضر به‌صدا درآورده است. براساس خروجی مدل‌های اقلیمی، جهان در بازه زمانی بین سال‌های ۲۰۴۱ تا ۲۰۵۵ به نقطه بحرانی «اوج انقراض» خواهد رسید. 

در حال‌ حاضر، نرخ انقراض یخچال‌ها حدود ۷۵۰ تا ۸۰۰ مورد در سال تخمین زده می‌شود، اما پیش‌بینی می‌شود که با نزدیک شدن به میانه قرن، این عدد به شکلی انفجاری افزایش یافته و به رقم تکان‌دهنده سالانه 4 هزار یخچال برسد. این بدان معناست که در سال‌های اوج، زمین هر ساله معادل کل یخچال‌های موجود در رشته‌کوه آلپ اروپا را برای همیشه از دست خواهد داد. پس از این دوره، اگرچه نرخ انقراض عددی کاهش می‌یابد، اما این به‌معنای بهبود وضعیت نیست، بلکه نشان‌دهنده آن است که بیشتر یخچال‌های کوچک و متوسط پیش از آن ناپدید شده‌اند.

شدت و زمان وقوع این اوج انقراض، تابعی مستقیم از میزان گرمایش جهانی و سیاست‌های بشری در قبال گازهای گلخانه‌ای است. این مطالعه 4 مسیر متفاوت را ترسیم کرده است. مسیر اول مربوط به سناریوی خوش‌بینانه، یعنی ۱.۵درجه گرمایش است. در صورتی که جهان به اهداف توافق پاریس پایبند بماند، اوج انقراض در حدود سال ۲۰۴۱ رخ می‌دهد و حدود 2 هزار یخچال در سال از دست می‌رود. در این حالت، تقریبا ۵۰ درصد از یخچال‌های امروزی تا پایان قرن همچنان بر فراز کوه‌ها باقی خواهند ماند.

در مسیر بعدی، سناریوی هدف دوم پاریس، یعنی ۲.۰ درجه گرمایش مطرح می‌شود. در این سناریو فشار بر توده‌های یخی نسبت به حالت قبل افزایش می‌یابد و تعداد یخچال‌هایی که تا سال ۲۱۰۰ باقی می‌مانند، به‌شکل معناداری کمتر از حالت اول خواهد بود. این مرز دمایی، نقطه حیاتی برای بسیاری از یخچال‌های نیمه‌مرتفع محسوب می‌شود.

مسیر سوم، سناریوی تعهدات رایج فعلی، یعنی ۲.۷ درجه گرمایش است. با ادامه روند فعلی، نرخ انقراض سالانه تا دهه‌ها حدود هزار مورد بیشتر از سناریوی قبل خواهد بود و در نهایت تا سال ۲۱۰۰، تنها ۲۰ درصد از یخچال‌های جهان باقی می‌ماند.

 در سناریوی بحرانی، یعنی ۴ درجه گرمایش، اوج انقراض به اواسط دهه ۲۰۵۰ منتقل شده و شدت آن به ۴ هزار یخچال در سال می‌رسد. در پایان قرن، کمتر از ۱۰ درصد (کمتر از ۲۰ هزار یخچال) در کل سیاره باقی می‌ماند که به‌معنای یک فاجعه محیط‌زیستی تمام‌عیار است.

جغرافیای انقراض؛ قفقاز و آلپ در خط مقدم

توزیع جغرافیایی این پدیده به‌هیچ‌وجه یکنواخت نیست. یخچال‌های کوچک که در ارتفاعات پایین‌تر یا مناطق گرم‌تر قرار دارند، حساسیت بسیار بالایی به تغییرات دما نشان می‌دهند. در مناطقی مانند قفقاز، آلپ (اروپای مرکزی)، شمال آسیا و رشته‌کوه آند، بیش از نصف یخچال‌ها احتمالا طی 2 دهه آینده کاملا ناپدید خواهند شد. در این نواحی، اوج انقراض بسیار زود (پیش از سال ۲۰۴۰) رخ می‌دهد. برای مثال، پیش‌بینی می‌شود در اروپای مرکزی، تحت سناریوی گرمایش شدید، تا سال ۲۱۰۰ تنها حدود ۲۰ یخچال باقی بماند که به‌معنای کاهش ۹۹ درصدی جمعیت یخچال‌های این منطقه است. در مقابل، یخچال‌های عظیم در قطب جنوب، گرینلند و شمال کانادا به‌دلیل حجم بسیار زیاد و سرمای شدید محیطی، مقاومت بیشتری دارند و اوج تلفات آنها ممکن است به اواخر قرن ۲۱ یا حتی قرن‌های بعد موکول شود.

منطقه آسیای مرتفع با دارا بودن بیش از ۹۰ هزار یخچال (تقریبا یک‌سوم کل یخچال‌های جهان)، نقش تعیین‌کننده‌ای در آمارهای جهانی ایفا می‌کند. به‌دلیل غلبه یخچال‌هایی با اندازه متوسط در این منطقه، الگوی انقراض در آسیا دقیقا با الگوی جهانی همخوانی دارد و اوج تلفات آن در اواسط قرن رخ خواهد داد. این موضوع برای کشورهایی که امنیت آبی و انرژی آنها به ذوب برف و یخ در هیمالیا و هندوکش وابسته است، پیامی بسیار حیاتی دارد.

یخچال‌ها چشم‌اندازهای نمادینی هستند که ناپدید شدن‌شان خلأ بزرگی در هویت جوامع ایجاد می‌کند. در سال‌های اخیر، برگزاری مراسم‌ نمادین «تشییع‌جنازه یخچال» در ایسلند، سوئیس و نپال نشان‌دهنده پیوند عمیق عاطفی انسان با این پدیده‌های طبیعی است. علاوه بر این، اقتصاد بسیاری از مناطق کوهستانی که برپایه گردشگری زمستانی و اسکی بنا شده است، با انقراض یخچال‌ها فرو خواهد پاشید. همچنین، بسیاری از جوامع محلی برای تامین آب شرب و کشاورزی در ماه‌های خشک سال، وابستگی مستقیمی به ذوب تدریجی یخچال‌های کوچک دارند که طبق پیش‌بینی‌ها، نخستین قربانیان این روند خواهند بود.

انقراض آغاز شده است

یکی از نکات بسیار مهم در روش‌شناسی این تحقیق، تبیین تفاوت میان حداکثر مقدار آب ناشی از ذوب (Peak Water) و زمان ناپدید شدن یخچال (Peak Extinction) است.

 اوج آب زمانی رخ می‌دهد که به‌دلیل گرمای زیاد، یخچال با بیشترین سرعت ممکن ذوب شده و بیشترین حجم رواناب را تولید می‌کند. این پدیده همواره چندین سال یا حتی چند دهه پیش از انقراض کامل یخچال رخ می‌دهد. به‌عبارت دیگر، زمانی که یک منطقه جغرافیایی به مرحله «اوج انقراض یخچال‌ها» می‌رسد، در واقع مدت‌هاست که دوران وفور آب ناشی از ذوب را پشت‌سر گذاشته و در قلب یک بحران کم‌آبی مزمن قرار گرفته است. این موضوع ضرورت برنامه‌ریزی برای سازگاری با کم‌آبی را دوچندان می‌کند.

شبیه‌سازی‌های این مطالعه نشان می‌دهند که انقراض یخچال‌ها پدیده‌ای متعلق به آینده دور نیست. داده‌های آماری حاکی از آن است که بین سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۲۵، بخش قابل‌توجهی از یخچال‌های کوچک زمین از دست رفته‌اند. برای نمونه، تخمین زده می‌شود که تا به امروز ۱۹ درصد از یخچال‌های اروپای مرکزی و ۷ درصد از یخچال‌های امریکای شمالی منقرض شده باشند. این مناطق دقیقا همان‌هایی هستند که در 2 دهه اخیر، شدیدترین نرخ کاهش جرم یخ در سطح جهان را تجربه کرده‌اند.

نویسندگان مقاله خاطرنشان می‌کنند؛ شمارش تعداد یخچال‌ها کاری همراه با چالش است. فهرست‌های فعلی ممکن است هزاران یخچال بسیار کوچک یا یخچال‌هایی را که زیر پوشش سنگ و رسوب پنهان شده‌اند، ثبت نکرده باشند. برخی تخمین‌ها تعداد کل یخچال‌های زمین را تا ۴۳۵ هزار مورد نیز برآورد می‌کنند. همچنین، مدل‌های فعلی هنوز قادر به شبیه‌سازی پدیده «تکه تکه شدن» (زمانی که یک یخچال بزرگ هنگام ذوب شدن به چندین یخچال کوچک تقسیم می‌شود) در مقیاس جهانی نیستند. با این حال، این تحقیق با استفاده از داده‌های موجود، تصویری منسجم از زوال موجودیت‌های یخی ارائه داده است.

سخن پایانی

این پژوهش در آستانه سال ۲۰۲۵ منتشر شده است؛ سالی که سازمان ملل متحد آن را به عنوان «سال بین‌المللی حفاظت از یخچال‌ها» و آغاز دهه اقدام برای علوم کرایوسفر (۲۰۲۵-۲۰۳۴) نام‌گذاری کرده است. نتایج این مطالعه نشان می‌دهد که آینده یخچال‌های زمین هنوز به‌طورکامل سیاه نیست. تفاوت میان نابودی ۲هزار یا ۴ هزار یخچال در سال، در گرو تصمیمات سیاسی و اجتماعی و تغییر مسیری است که امروز اتخاذ می‌کنیم. مهار گرمایش جهانی در سطح ۱.۵ درجه می‌تواند بیش از 2برابر تعداد یخچال‌هایی را که قرار است تا پایان قرن باقی بمانند، افزایش دهد. این به‌معنای حفظ هزاران میراث طبیعی برای نسل‌های آینده و فراهم کردن فرصتی حیاتی برای سازگاری انسان و طبیعت با جهان در حال تغییر است.