شدت حریق جنگلها از حالت طبیعی خارج شده است
معاون آموزش و مشارکتهای مردمی سازمان حفاظت محیطزیست بااشاره به تغییر الگوی زمانی و مکانی آتشسوزیهای جنگلی، اعلام کرد؛ شدت حریقها از حالت طبیعی خارج شده و بهطور میانگین سالانه بیش از ۱۸ هزار هکتار از اراضی کشور را طعمه خود میسازد. وی ضمن تاکید بر منشأ انسانی بیش از ۹۰ درصد آتشسوزیها، اولویت را بر آموزش عمومی و پیشگیری دانست. همزمان، یافتههای یک پژوهش علمی نشان میدهد که گرمایش جهانی، ریسک آتشسوزی در ایران را بهشدت افزایش داده است و با تحلیل دادههای ۳۲ ساله، روند افزایشی و پایدار دما را در کشور تایید میکند؛ روندی که پوشش گیاهی را به سوخت آماده اشتعال تبدیل کرده و جغرافیای ریسک را بهسمت استانهای جنوب و جنوبغرب (نظیر کهگیلویهوبویراحمد) متمرکز کرده است. از نظر برخی کارشناسان در مواجهه با تهدیدات تغییر اقلیم و منشأ انسانی، انتقاد اصلی متوجه ضعف ساختاری و نبود راهبرد جامع ملی در مدیریت بحران حریق است.
سالانه بیش از ۱۸هزار هکتار در آتش میسوزد
معاون آموزش و مشارکتهای مردمی سازمان حفاظت محیطزیست گفت در سالهای اخیر الگوی وقوع آتشسوزیهای جنگلی تغییر کرده است.
بهگزارش ایسنا، هادی کیادلیری در نشست خبری که صبح روز ۲۲ آذرماه در سازمان حفاظت محیطزیست برگزار شد، درباره وضعیت آتشسوزیها و تغییرات آن در سالهای اخیر به تغییرات الگوهای زمانی و مکانی آتشسوزیها اشاره کرد و گفت: آنچه امروز شرایط را از گذشته متمایز کرده، تغییر در الگوهای زمانی و مکانی آتشسوزیهاست. این تغییرات بهوضوح نشان میدهد که شدت آتشها از حالت طبیعی خود خارج شده است.
وی افزود: در ۱۰ سال گذشته، بهطورمیانگین بیش از ۱۸هزار هکتار از اراضی کشور دچار آتشسوزی شدهاند و در بعضی سالها این رقم حتی به بیش از ۵۰ هزار هکتار نیز رسیده است. پیشبینی میشود که در سالهای آینده نیز با چنین روندی مواجه باشیم.
کیادلیری همچنین به وقوع آتشسوزیهای بیسابقه طی سال جاری اشاره و اظهار کرد: آتشسوزیهای اخیر در منطقه الیت بیسابقه بود.
نایب رئیس انجمن جنگلبانی در ادامه به تغییرات اقلیمی در شمال کشور و اثرات آن بر جنگلها اشاره کرد و گفت: تغییرات اقلیمی در شمال کشور از ارتفاعات آغاز شده است.
کیادلیری تاکید کرد: بیش از ۹۰ درصد آتشسوزیهای جنگلی در کشور ناشی از فعالیتهای انسانی است. این الگو در سطح جهانی نیز مشابه است و با دلایل غیرعمد و گاهی عمد اتفاق میافتد.
وی افزود: پیام مهم این است که آموزش و پیگیری در این زمینه باید اولویت بیشتری نسبت به تحقیق و بررسی علل وقوع آتشسوزیها داشته باشد. در واقع جلوگیری از وقوع آتشسوزیها و آموزش عمومی به افراد درباره خطرات و نحوه پیشگیری از آنها از اهمیت بیشتری برخوردار است.
کیادلیری در ادامه گفت: باتوجه به شرایط کنونی، باید توجه ویژهای به آموزش جوامع محلی و عمومی درباره مدیریت آتشسوزیها و پیشگیری از آنها کرد.
معاون آموزش و مشارکتهای مردمی سازمان حفاظت محیطزیست با تاکید بر نقش آموزش و مشارکت مردم در مدیریت حریق درباره شیوه جلب مشارکت جوامع محلی گفت: باتوجه به شرایط مناطق، پایگاههای محلی در نقاط پرخطر و حساس براساس نقشههای خطر ایجاد میشود. این پایگاهها با همکاری معاونتهای تخصصی و طبیعی و متناسب با ویژگیهای هر منطقه شکل میگیرند.
وی افزود: تشکلها و انجمنهای مردمی نیز بهصورت موضوعی شناسایی شدهاند و دورههای تخصصی برای آنها برگزار میشود. در شمال کشور نیز پایگاههای مشخصی تعیین خواهد شد و در مناطق حساس، آموزشهای هدفمند و مستمر اجرا میشود.
معاون آموزش و مشارکتهای مردمی سازمان حفاظت محیطزیست تاکید کرد: یکی از مشکلات جدی ما ضعف شناخت فنی در مدیریت حریق است. اگر این دانش وجود داشت، بسیاری از آتشسوزیها یا رخ نمیداد یا سریعتر مهار میشد.
کیادلیری بااشاره به استفاده از ظرفیت «خانههای محیطزیست» تصریح کرد: این مراکز بهعنوان پایگاههای آموزشی فعال شدند تا انتقال دانش و آگاهی به مردم تقویت شود. برای انتقال دانش و آموزش از ظرفیت این پایگاهها نیز استفاده خواهیم کردیم.
وی درباره نقش پررنگ مردم در مدیریت حریق گفت: مردم نقش بسیار پررنگی در پیشگیری و مقابله با حریق دارند و در بسیاری از موارد، سهم آنها از نیروهای رسمی نیز بیشتر است.
معاون آموزش و مشارکتهای مردمی سازمان حفاظت محیطزیست درباره نظرات مطرحشده درباره نقش برخی درختان شکسته و افتاده در آتشسوزیهای جنگلی اظهار کرد: این موضوعی انحرافی است. این طرز تفکری درباره بهرهبرداری است. این درختان در 2 سال اول رطوبت بیشتری دارند. این درختان نهتنها عامل آتشسوزی نیستند، بلکه بهدلیل دارا بودن رطوبت بالاتر، نقش بازدارنده دارند و بهعنوان سد طبیعی، از گسترش و تشدید آتشسوزیهای سطحی جلوگیری میکنند.
کیادلیری افزود: این مناطق کاملا تحتحفاظت هستند و مطابق قوانین موجود بهویژه در چارچوب برنامه هفتم توسعه، هرگونه برداشت این درختان ممنوع است.
وی ادامه داد: در جنگلهای شمال کشور در هر هزار هکتار، حدود ۱۰۰هکتار جنگل، مناطق بدون بهرهبرداری است، بنابراین اگر این منطق پذیرفته شود، باید انتظار داشته باشیم که تمام این مناطق جنگلی که بدون بهرهبرداری است، باید کانون آتشسوزی باشد.
کیادلیری در واکنش به ادعای کانون آفت بودن این درختان نیز گفت: انتظار میرود حداقل یک نمونه مشخص از این آفات معرفی شود. این درختان زیستگاه تجزیهکنندگان و شکارگرانی هستند که نقش کنترلی مهمی در اکوسیستم ایفا میکنند و حذف آنها میتواند تعادل طبیعی را بر هم بزند.
نایب رئیس انجمن جنگلبانی با تاکید بر اینکه حدود ۹۰ درصد آتشسوزیهای جنگلی منشأ انسانی دارند، تصریح کرد: بهجای تمرکز بر عامل اصلی یعنی رفتار انسان، توجهها به سمت برداشت درختان منحرف میشود.
وی افزود: مطالعات علمی نشان میدهد، میزان درختان شکسته و افتاده در جنگلهای طبیعی ایران در مقایسه با بسیاری از مناطق جهان کمتر است و آنچه امروز مشاهده میشود، عمدتا پیامد بهرهبرداریهای گذشته است. در حالی که وجود میزان مشخصی از این عناصر برای پایداری و سلامت اکوسیستم ضروری است.
کیادلیری در پایان تاکید کرد: مجموعه شواهد علمی نشان میدهد طرح چنین ادعاهایی درباره نقش این درختان در آتشسوزی یا گسترش آفات، انحرافی است و نباید از حوادث تلخ اخیر بهعنوان بهانهای برای توجیه دستبرد و دستکاری بیشتر از منابع طبیعی شود.
تبدیل پوشش گیاهی به سوخت آماده اشتعال
در مقالهای تحت عنوان «بررسی اثرات گرمایش جهانی بر افزایش ریسک آتشسوزی جنگلهای ایران» که توسط نیلوفر محمدی و زهرا حجازیزاده به تحریر درآمده و در فصلنامه دانش پیشگیری و مدیریت بحران در پاییز ۱۴۰۲ منتشر شده است، به بررسی و ارزیابی مستقیم تاثیر گرمایش جهانی و روند افزایشی دما بر افزایش ریسک آتشسوزی در جنگلهای ایران میپردازد و با استفاده از فناوری سنجش از دور، استانهای پرخطر کشور را شناسایی میکند.
یافتههای این پژوهش که با هدف شناسایی و ارزیابی تاثیر گرمایش جهانی بر افزایش ریسک آتشسوزی در عرصههای طبیعی ایران انجام شده است، نشان میدهد که کشور ایران بهدلیل ویژگیهای جغرافیایی و اقلیمی، در حال حاضر یکی از آسیبپذیرترین مناطق جهان در برابر تغییرات اقلیمی است. این آسیبپذیری، خود را بهشکل مستقیم در تشدید خطر آتشسوزیهای جنگلی نشان داده است.
یافتههای کلیدی پژوهش بر مبنای تحلیل دادههای دمایی 6 ایستگاه سینوپتیک (مهرآباد، یزد، بم، شیراز، اصفهان و بوشهر) در یک دوره ۳۲ ساله (۱۹۸۸ تا ۲۰۲۰) استوار است. نتایج تحلیل رگرسیون خطی و آماری بهوضوح نشان داد که روند تغییرات دما در تمامی این ایستگاهها «افزایشی و از نظر آماری معنیدار» است. این بدین معنا است که گرمایش مشاهدهشده، یک پدیده موقتی نیست، بلکه یک تغییر الگوی پایدار اقلیمی است که پیامدهای بلندمدتی از جمله افزایش ظرفیت حریق دارد. ایران دیگر با نوسانات اقلیمی معمول روبهرو نیست، بلکه وارد فاز جدیدی از گرمایش جهانی شده است.
تغییر اقلیم با افزایش دما و بهدنبال آن کاهش بارشها و طولانی شدن دورههای خشکسالی، ماهیت پوشش گیاهی مناطق جنگلی و مرتعی را دگرگون میکند. شاخص NDVI که میزان سلامت و تراکم گیاهان را نشان میدهد، با نقشههای ریسک آتشسوزی همپوشانی دارد. نتایج مقاله این همبستگی را تایید میکند؛ مناطقی با تراکم پوشش گیاهی بالا، بهدلیل حجم بیشتر «بیومس» (سوخت گیاهی)، بیشتر مستعد خطر آتشسوزی هستند. در شرایطی که دمای هوا بالاتر رفته و رطوبت خاک کاهش مییابد، این منابع عظیم پوشش گیاهی بهسرعت خشک شده و به «سوخت آماده اشتعال» تبدیل میشوند که میتواند به حریقهای گسترده و مهارناپذیر منجر شود.
تغییرات اقلیمی با تشدید عوامل محیطی مانند تابش خورشیدی ترکیب شده و ریسک حریق را چند برابر میکند. تحلیلهای فضایی پژوهش یک عامل مهم را شناسایی کرد؛ پهنه سطوح تابش خورشیدی. این عامل نشان میدهد که نور و گرمای خورشید با چه شدتی به زمین میرسد. مناطقی که از ارزش پیکسلی بالایی در زمینه دریافت تابش برخوردارند، بیشتر در معرض خطر هستند. این مناطق شامل ارتفاعات شمالی پایتخت، نواحی کنارههای دریای خزر، شمالغرب کشور و بخشهایی از نواحی مرکزی است. این کانونهای تابشی با تسریع تبخیر رطوبت از سطح زمین و گیاهان، روند خشکی را سریعتر کرده و منطقه را بهسمت شرایط بحرانی سوق میدهند.
جغرافیای جدید ریسک
باوجود اینکه آتشسوزی در سراسر کشور یک تهدید جدی است، گرمایش جهانی اثرات خود را بهصورت نامتوازن در جغرافیای ایران توزیع کرده است. براساس نقشههای تراکم کرنل (KDN) که شدت وقوع آتشسوزیها را نشان میدهد، تمرکز ریسک در جنوب و جنوبغرب کشور بیشتر است. استانهای کهگیلویه و بویراحمد و خوزستان در دوره مورد مطالعه، بالاترین تراکم وقوع آتشسوزی را تجربه کرده و بهعنوان مناطق با ریسک بالا شناسایی شدند. این یافته نشان میدهد که ترکیب شرایط اقلیمی (گرمای شدیدتر) و الگوی پوشش گیاهی این مناطق، آنها را به پیشگامان افزایش ریسک آتشسوزی در اثر گرمایش جهانی تبدیل کرده است.
مقاله هشدار میدهد که پیامدهای این تغییر اقلیم و آتشسوزیهای مرتبط، تنها به اکوسیستم محدود نمیشود. اقلیم جدید ایران که گرمتر و خشکتر خواهد بود، پیامدهای اقتصادی و اجتماعی جدی بههمراه دارد. آتشسوزیهای جنگلی علاوه بر خسارات محیطزیستی، با خسارتهای مالی و جانی همراه بوده و تاثیرات منفی اقتصادی و اجتماعی گستردهای بر کشور میگذارد. در نهایت، یافتهها تاکید دارند که این پدیده تهدیدی جدی برای حیات پایدار و اقتصاد کشور است و نیازمند یک برنامه جامع ملی برای کاهش آسیبپذیری و سازگاری با این شرایط جدید است.
سخن پایانی
ایران وارد فاز جدیدی از گرمایش جهانی شده است. افزایش معنیدار و پایدار دما، پوشش گیاهی را با سرعتی بیسابقه خشک کرده است؛ روندی که ریسک آتشسوزیهای مهارناپذیر را تشدید کرده و جغرافیاهای جدیدی از خطر را بهویژه در جنوب و جنوبغرب کشور پدید آورده است.
در مقابل این واقعیت خشن اقلیمی و منشأ غالب انسانی حریقها، عملکرد دستگاههای حاکمیتی، نشاندهنده ناکارآمدی فنی و مدیریتی در سطح کلان است. یک برنامه جامع ملی که بر پیشگیری علمی، مهار سریع با ابزار نوین و مشارکتبخشی موثر متمرکز باشد، هنوز غایب است.
