ایران در خط مقدم گرمایش جهانی

در شرایطی که ایران افزایش دمایی نزدیک به 2برابر میانگین جهانی را تجربه می‌کند و تغییر رژیم‌های بارش، ناترازی آب و انرژی را تشدید کرده است، برخی کارشناسان معتقد هستند که مقابله با این معضل جهانی، نیازمند یک اقدام ملی چندجانبه و افزایش ضروری تاب‌آوری به‌ویژه در محیط‌های شهری است.

مجید شفیع‌پور، رئیس موسسه ملی تغییر اقلیم و محیط‌زیست دانشگاه تهران در گفت‌وگو با صمت  اظهار کرد: تغییرات اقلیمی به‌عنوان یک پدیده و معضل جهانی، با 2 شاخص اصلی شناخته می‌شود؛ افزایش میانگین دمای سطحی و تغییر در رژیم‌های بارش باران و برف. این تغییرات در زمان‌ها و بسامدهای مختلفی در حال وقوع است. به‌عنوان‌مثال، براساس آخرین برآورد، میانگین دمای جهانی نسبت به حدود ۱۷۵سال گذشته، ۱.۵۵درجه سلسیوس افزایش یافته است.

وی ادامه داد: درباره کشور ما، تغییر در رژیم‌های بارش‌ها بسیار مشهود است. متاسفانه، چند ماه است که بیش از دوسوم گستره کشور از بارش‌های جوی محروم مانده که این موضوع تهدیدهای جدی برای ناترازی مصرف و تامین آب، به‌ویژه آب شرب در جوامع شهری ایجاد کرده، همچنین آب‌های مورداستفاده در بخش کشاورزی و صنعتی نیز تحت‌تاثیر قرار گرفته‌اند. 

شفیع‌پور درباره افزایش میانگین دمای سطحی در ایران گفت: همان‌طور که اشاره کردم، در سطح جهانی حدود ۱.۵۵درجه سلسیوس افزایش میانگین دمای سطحی گزارش شده، اما برای ایران در بازه زمانی ۱۷۰سال گذشته، براساس آمار رسمی سازمان هواشناسی کشور، این افزایش به ۲.۲ درجه سلسیوس رسیده؛ این بدان معنا است که کشور ما در غرب آسیا نزدیک به 1.5برابر میانگین جهانی افزایش دما را تجربه کرده است. این افزایش دما طبیعتا معضلات دیگری مانند تقاضا برای انرژی و آب و همچنین تاب‌آوری از نظر سلامت را در محیط‌های شهری به‌عنوان یک ضرورت قابل‌توجه نمایان می‌سازد. 

وی افزود: بنابراین، ضروری است که کشور ما در راستای مقابله با پدیده گرمایش جهانی و پیامدهای آن، اقدامات موثری انجام دهد. این اقدامات باید ابعاد و زوایای مختلف این مشکل را پوشش دهد، چراکه سلامت و ایمنی و تداوم حیات پاکیزه تحت‌تاثیر مخاطرات ناشی از تغییر اقلیم قرار گرفته است. 

درباره اقداماتی که می‌توان انجام داد، زمینه‌های گوناگونی وجود دارد که متاسفانه کمتر به آنها پرداخته‌ و از همکاری‌های بین‌المللی فاصله گرفته‌ایم. اما ضرورت افزایش تاب‌آوری اقلیمی، به‌ویژه در محیط‌های شهری، اجتناب‌ناپذیر است. اکنون ۷۰درصد از جمعیت ایران در محیط‌های شهری زندگی می‌کنند و بنابراین توجه جدی به ارتقای تاب‌آوری در برابر تغییرات اقلیمی، یکی از واجبات است.

چالش جهانی، راه‌حل جهانی 

رئیس موسسه ملی تغییر اقلیم و محیط‌زیست دانشگاه تهران گفت: چالش گرمایش جهانی و تغییرات اقلیمی ماهیتا یک مشکل جهانی است و نیازمند همکاری جهانی با مشارکت فعال و تاثیرگذار در مباحث بین‌المللی مرتبط است.

 این مشارکت می‌تواند شامل مذاکرات کنوانسیون تغییرات اقلیمی و تلاش برای بهره‌مندی از مزایای توافقنامه پاریس باشد. بیش از ۱۰سال از شکل‌گیری توافقنامه پاریس می‌گذرد. این توافقنامه در تاریخ ۱۲سپتامبر ۲۰۱۵ به‌تصویب رسید و اکنون ما شاهد دیدگاه‌های موافق و مخالف درباره پیوستن یا نپیوستن به این توافقنامه هستیم.

شفیع‌پور بیان کرد: ما نباید تنها به‌دنبال پیشرفت باشیم، بلکه باید به توسعه نیز توجه کنیم. تفاوتی جزئی اما مهم بین توسعه و پیشرفت وجود دارد و آن در شاخص‌های سنجش و اندازه‌گیری تحقق این اهداف است. به‌گونه‌ای که اهداف پیشرفت معمولا با شاخص‌های کمی قابل‌اندازه‌گیری دنبال می‌شود، در حالی که برای اهداف توسعه، شاخص‌ها عمدتا کیفی است. 

وی تصریح کرد: در اینجا، شاخص‌های توسعه اجتماعی و همراه کردن مردم برای گسترش الگوهای سازگاری و همراستایی با مباحث تغییر اقلیم اهمیت دارد. در این راستا ۱۹راهکار مشخص شده است که مشارکت تمامی اقشار مردم را شامل می‌شود. این اقشار باید بتوانند نقش فعالی ایفا کنند؛ هم برای افزایش تاب‌آوری خود در برابر آثار منفی تغییرات اقلیمی و هم از طریق حکمرانی مبتنی بر مسائل تغییر اقلیم، بسترهایی شناسایی و شکل‌دهی شود تا مردم بتوانند از این ۱۹الگوی گسترده پیروی کنند و در زندگی روزمره خود، نقش مثبتی در سازگاری با گرمایش جهانی ایفا کنند.

رئیس موسسه ملی تغییر اقلیم و محیط‌زیست دانشگاه تهران گفت: توسعه مبتنی بر حکمرانی برپایه تغییرات اقلیمی و گرمایش جهانی، فصل جدید و عمیقی را می‌گشاید که در آن دستگاه‌های دولتی در زمینه انرژی، تولید، توزیع، اشتغال و مصرف انرژی نقش‌آفرینی می‌کنند. ما باید بتوانیم این الگوهای مختلف را چه در بخش‌های خانگی و چه در بخش‌های اداری و صنعتی دنبال و نهادینه کنیم.

پایان توهم رشد بی‌پایان

در پاسخ به بحران تغییرات اقلیمی که از نظر بسیاری ریشه در مدل‌های اقتصادی مصرف‌گرایانه دارد، مریم عطاریه، فعال محیط‌زیست و تسهیلگر فرآیندهای گروهی، تاکید دارد تا زمانی که سیاست‌های وابسته به رشد بی‌پایان و بهره‌برداری بی‌رویه از منابع کنار گذاشته نشوند، راهکارهای مقطعی مثمرثمر نخواهند بود.

عطاریه در گفت‌وگو با صمت بیان کرد: بحران تغییرات اقلیمی در ایران به‌دلیل تخریب‌های گسترده و سیاست‌های نادرست اقتصادی، همچنین وابستگی به منابع انرژی فسیلی مانند نفت و گاز، به‌شکل وسیع‌تری خود را نشان می‌دهد و ما را با یکی از مهم‌ترین بحران‌های محیط‌زیستی جهان مواجه کرده است. تحقیقات نشان می‌دهد که اگرچه تغییرات اقلیمی یک پدیده جهانی است، اما کشورهای درحال‌توسعه و برخی کشورهای سرمایه‌داری که سیاست‌های‌شان به‌شدت ضدمحیط‌زیست است، بیشتر تحت‌تاثیر قرار می‌گیرند. به‌عنوان‌مثال، سیاست‌های نئولیبرالیستی که در دوران ترامپ در امریکا شدت گرفت، تضادهای زیادی با حفاظت از محیط‌زیست ایجاد کرده است. 

وی تصریح کرد: وابستگی شدید ایران به منابع انرژی فسیلی، نه‌تنها باعث آلودگی هوا و آسیب به محیط‌زیست می‌شود، بلکه بحران تغییرات اقلیمی را نیز تشدید می‌کند. مدل‌های اقتصادی ما غالبا بر بهره‌برداری و مصرف بی‌رویه از منابع طبیعی متمرکز است، هرچند هدف رشد اقتصادی است، اما بی‌توجهی به پیامدهای محیط‌زیستی باعث می‌شود که پروژه‌های معدنی و صنعتی نه‌تنها به رشد اقتصادی منجر نشود، بلکه به‌شدت محیط‌زیست را تخریب کند. این تخریب محیط‌زیست اثرات اجتماعی مخربی به‌دنبال دارد و فقر و اختلاف طبقاتی را افزایش می‌دهد. 

عطاریه گفت: سود حاصل از این بهره‌برداری‌ها عمدتا به جیب عده‌ای خاص می‌رود. بنابراین، اگرچه ایران باید به‌سمت استفاده از انرژی‌های پاک و تجدیدپذیر حرکت کند، اما همچنان وابسته به سیستم‌های تولیدی و مصرفی است که منجر به تخریب منابع‌طبیعی و انتشار کربن بیشتر می‌شود. تا زمانی که این سیاست‌ها تغییر نکند، نمی‌توانیم تغییرات مثبتی در وضعیت محیط‌زیست یا تغییرات اقلیمی کشورمان شاهد باشیم.

ضرورت ایجاد بدیل

وی بااشاره به اینکه، اشکال مختلف توسعه در ایران و کشورهای در حال توسعه و حتی کشورهای غربی به‌دلیل تمرکز عمده بر رشد بی‌پایان و بهره‌برداری از منابع طبیعی، نتوانسته پاسخگوی نیازهای ما باشد، گفت: در ایران، وابستگی شدید به درآمد نفتی و استخراج منابع‌طبیعی همواره موردتوجه دولت‌ها بوده است. این مدل توسعه نه‌تنها به رشد اقتصادی پایدار و بلندمدت نمی‌انجامد، بلکه به‌شدت به منابع‌طبیعی نیز آسیب می‌زند و موجب نابرابری‌های اجتماعی و اقتصادی می‌شود. 

این فعال محیط‌زیست مطرح کرد: در کشورهای غربی نیز، باوجود تلاش‌هایی هرچند اندک برای توجه به مسائل محیط‌زیست و استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر، سیاست‌های اقتصادی و سیاسی همچنان برمبنای مصرف‌گرایی و افزایش تولید استوار است. به‌همین‌دلیل، این اقدامات در قالب یک سیستم اقتصادی نئولیبرال که تنها بر رشد بی‌پایان و بهره‌برداری از منابع تمرکز دارد، نمی‌تواند راهکار مناسبی برای حل بحران‌های محیط‌زیستی باشد؛ بلکه این سیاست‌ها به تشدید مشکلات محیط‌زیستی کمک می‌کنند.

 وی افزود: بنابراین، مشکل اساسی در طراحی و برنامه‌ریزی سیستم اقتصادی ما نهفته است که به‌طورمداوم نیازمند افزایش استخراج، تولید و مصرف است. انرژی‌های پاک اگرچه لازم است، اما به‌تنهایی کافی نیست و راهکارهای ارائه‌شده غالبا ناپایدار است. این راهکارها ما را به‌سمت سبزشویی سوق می‌دهد؛ برای مثال، باتری‌های خودروهای‌برقی یا پنل‌های خورشیدی نیازمند مواد معدنی کمیاب و کمتر قابل‌تعمیر یا استفاده مجدد است. در نهایت، این مواد پس از مدتی به زباله تبدیل می‌شود و خود مسئله‌ای جدید برای محیط‌زیست ایجاد می‌کند.

چرخ‌ گذار جهانی متوقف نمی‌شود

در بحث چگونگی مواجهه ایران با چالش‌های اقلیمی و تعهدات بین‌المللی، محمدصادق احدی، کارشناس تغییر اقلیم و معاون سابق دفتر طرح ملی تغییر آب و هوا، تاکید می‌کند که اقدامات لازم برای رفع ناترازی انرژی و مدیریت آب، یک الزام ملی است و عدم‌پیوستن به توافقنامه پاریس نباید بهانه تعلل باشد؛ بلکه رفتار هوشمندانه، مستلزم تنوع‌سازی فوری اقتصاد است.

احدی در گفت‌وگو با صمت بیان کرد: اگر ایران عضو توافقنامه پاریس باشد یا نباشد، اقداماتی که برای کشور لازم است باید انجام شود، زیرا ما اکنون به‌وضوح می‌بینیم که این اقدامات ضروری‌ هستند. بنابراین، این‌گونه نیست که اگر ما عضو توافقنامه نباشیم، نتوانیم هیچ کاری برای کشور انجام دهیم. توافقنامه پاریس و مکانیسم‌های مربوط به آن به‌عنوان ابزارهایی جانبی در انتقال تکنولوژی، فناوری و کمک‌های مالی به کشورهای در حال توسعه کمک می‌کند تا به اهداف کنوانسیون تغییر آب و هوا، پروتکل کیوتو و اصلاحیه دوحه دست یابند. بنابراین، چه ایران عضو توافقنامه باشد و چه نباشد، کشورها همچنان می‌توانند اقدامات لازم در حوزه تغییر اقلیم را متناسب با اولویت‌های خود انجام دهند.

 معاون سابق دفتر طرح ملی تغییر آب و هوا گفت: بنابراین، پیوستن به توافقنامه پاریس و توافق‌های مشابه نه‌تنها مانع توسعه ما نمی‌شود، بلکه می‌تواند نیروی محرکه‌ای برای اجرای بهتر برنامه‌های توسعه‌ای باشد. همچنین می‌توانیم از مکانیسم‌های مالی موجود تحت این کنوانسیون‌ها بهره‌برداری کنیم که موجب تسریع اجرای راهکارها خواهد شد.

 وی بیان کرد: حتی اگر کشورهایی مانند ایران و عربستان عضو این توافقنامه نباشند، حرکت جهانی به‌سمت انرژی‌های پاک متوقف نخواهد شد. اگر جامعه جهانی تصمیم بگیرد که به این سمت حرکت کند، الحاق یا عدم‌الحاق ایران و دیگر کشورهای نفتی تاثیری در این روند نخواهد داشت. در واقع، الحاق به توافقنامه پاریس می‌تواند به ایران کمک کند تا در اجلاس‌های مربوطه حضور داشته باشد و نظرات خود را بیان کند.

ایران؛ حاضر اما ناظر

احدی گفت: در حال‌ حاضر، ایران به‌عنوان عضو ناظر در اجلاس‌های توافقنامه پاریس شرکت می‌کند و می‌تواند نظرات خود را در موضوعات مرتبط با کنوانسیون تغییر آب و هوا مطرح کند، اما در موضوعات تصمیم‌گیری در توافقنامه پاریس نمی‌تواند نظر مستقیم بدهد. بنابراین، عدم‌عضویت باعث می‌شود که ایران نه‌تنها از منافع موجود در توافقنامه بهره‌برداری نکند، بلکه نتواند از حقوق خود در اجلاس‌ها دفاع کند.

این کارشناس تغییر اقلیم اظهار کرد: چرخ حرکت وگذار انرژی به‌سمت انرژی‌های سبز در دنیا به‌راه افتاده و عضویت ایران در توافقنامه پاریس تاثیری در حرکت آن نخواهد داشت. ما باید با کشورهای دیگر همکاری کرده و به‌صورت فعال در مذاکرات شرکت کنیم. به‌عنوان مثال، در اجلاس کاپ ۲۸، واژه «حذف تدریجی» در ادبیات مذاکرات مطرح شد و کشورهای نفتی و کشورهای در حال توسعه، با مذاکرات پشت‌پرده و باتوجه به اینکه رئیس اجلاس، یک کشور نفتی بود، توانستند این واژه را به «کاهش تدریجی» تغییر دهند. در فضای بین‌المللی، با حضور و مشارکت فعالانه می‌توانیم خاستگاه خود را به‌دست آوریم. قهر کردن و در گوشه‌ای نشستن نه‌تنها کمکی نمی‌کند، بلکه امکان مذاکرات را نیز از بین می‌برد.

 وی بااشاره به اینکه دعواهایی که در کشور بر سر عضویت در توافقنامه پاریس وجود دارد، بیشتر از نوع دعوای جناحی است تا یک بحث کارشناسی واقعی، گفت: از منظر منافع ملی، عضویت در توافقنامه پاریس نه‌تنها مغایر با منافع ملی نیست، بلکه می‌تواند هم‌افزایی خوبی با برنامه‌های ملی ما داشته باشد. این شامل کمک به رفع ناترازی‌ها و مسائل مربوط به مدیریت منابع آب است. 

جامعه جهانی در مجموع به‌سمت کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی حرکت خواهد کرد، روندی که می‌تواند تا سال ۲۰۳۵ یا ۲۰۴۰ مصرف را تا ۵۰ درصد کاهش دهد. اینکه ما این واقعیت را بپذیریم یا نپذیریم، تاثیری در مسیر حرکت جهانی ندارد.

وی بااشاره به اینکه رفتار هوشمندانه حکم می‌کند که از هم‌اکنون به فکر ایجاد طرح و برنامه برای کمترین آسیب اقتصادی باشیم، گفت: این هدف تنها از طریق تنوع‌سازی اقتصادی و رها شدن تدریجی از وابستگی به سوخت‌های فسیلی محقق می‌شود، نه با انزوا. ایران در سال ۲۰۰۳ با برگزاری کنفرانس‌هایی درباره تنوع‌سازی اقتصادی، در این زمینه پیشروتر از کشورهایی مانند عربستان بود و در دولت دوم آقای خاتمی، به فکر استفاده از درآمدهای نفتی برای سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های توسعه‌ای و نه صرفا هزینه‌های جاری بود. اما در سال‌های اخیر، ما عملا در همان مدار قبلی حرکت کرده‌ایم و حتی منابع صندوق توسعه ملی را برای مصارف جاری دولت استفاده می‌کنیم. در حالی که عربستان‌سعودی، دقیقا الگوی دوراندیشانه ما را در پیش گرفته است؛ این کشور امروز نفت می‌فروشد، چون می‌داند در آینده بازاری نخواهد داشت و بخشی از این درآمد را صرف سرمایه‌گذاری در بخش‌های غیرنفتی می‌کند تا در صورت تحقق کامل اهداف اقلیمی جهانی، آسیب‌پذیری‌اش به حداقل برسد.

منابع مالی غیرقابل‌تحریم

احدی گفت: تحریم‌ها واقعیت بزرگی در کشور است که همه‌چیز را تحت‌تاثیر قرار داده است، اما با همین تحریم‌ها، اینکه ما عضو توافقنامه پاریس باشیم یا نباشیم، در میزان فشار تحریمی فرق چندانی نمی‌کند.

 مزیت عضویت در شرایط تحریم این است که به ما یک بلندگوی رسمی می‌دهد تا وضعیت موجود و تاثیر تحریم بر تعهدات اقلیمی را بهتر و رسمی‌تر در سطح بین‌المللی مطرح کنیم. همچنین از حداقل منابع مالی و تکنولوژی‌ها استفاده کنیم که از صندوق‌های تحت توافقنامه پاریس سرچشمه می‌گیرد و به‌نحوی غیرقابل‌تحریم است.

وی افزود: این منابع حداقلی، برای اجرای پروژه‌های بهینه‌سازی انرژی بسیار حیاتی است. این پروژه‌ها 2 هدف را همزمان محقق می‌کنند؛ رفع ناترازی‌های شدید انرژی در داخل و کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای. بنابراین، عضویت در توافقنامه پاریس، در شرایط تحریمی نیز می‌تواند به ما در راستای تامین حداقل‌های تکنولوژی و مالی برای حل مشکلات داخلی در حوزه انرژی کمک شایانی کند.

سخن پایانی

چالش جدی ایران در مواجهه با تغییرات اقلیمی، بازتابی از یک بحران ساختاری در مدل اقتصادی و حکمرانی است که کشور را در معرض آسیب‌پذیری شدید قرار داده است. راهکار اساسی از نظر برخی کارشناسان، در گرو پذیرش این واقعیت است که چرخ‌ گذار انرژی جهانی متوقف نخواهد شد و انزوا در سیاست بین‌المللی تنها به از دست رفتن منابع مالی و ابزارهای چانه‌زنی منجر می‌شود.

 از طرف دیگر، برخی بر گذار از مفهوم رشد بی‌پایان و نئولیبرالیسم و تکیه بر توسعه کیفی مبتنی بر مشارکت مردم و حکمرانی اقلیمی برای ‌گذار از این بحران صحبت

 می‌کنند. مواجهه با ناهنجاری ۲.۲ درجه سلسیوس افزایش دمای سطحی ایران، مستلزم یک تغییر بنیادین پارادایم کلان اقتصادی کشور و نگاه به توسعه و همکاری جهانی است، با هدف تاب‌آورسازی زیرساخت‌ها و تنوع‌بخشی فوری از وابستگی به سوخت‌های فسیلی به‌سمت توسعه مبتنی بر سازگاری اقلیمی.